جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیم «معنا» و «عقلانیت» در فلسفه و علوم اجتماعی نقش اساسی در درک انسان از جهان و جایگاه او دارند. این مفاهیم علاوه بر تأثیر در تفکر فردی، به تحلیل‌های اجتماعی و فرهنگی نیز مرتبط می‌شوند. از آنجا که هر نوع عقلانیتی به معنای خاصی از جهان و انسان منتهی می‌شود - مثلا در عقلانیت اساطیری، معنا اسطوره‌ای، در عقلانیت پوزیتیویستی، محدود به اثبات‌گرایی و در عقلانیت دینی، ناشی از منابع وحیانی است - تحلیل دقیق این مفاهیم در اندیشه‌های مختلف ضروری است. از سویی در عصر مدرنیته، بحران‌های متعدد معنوی و عقلانی بوجود آمده که یکی از علل این بحران‌ها، گسست تاریخی میان سنت و مدرنیته می‌باشد. این پژوهش به تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های رنه گنون، نماینده سنت‌گرایی غربی، و آیت‌الله مصباح یزدی، نماینده سنت‌گرایی اسلامی پرداخته است. گنون بر احیای سنت‌های متافیزیکی و حکمت جاودان تأکید دارد، در حالی‌که مصباح یزدی عقلانیت را در چارچوب آموزه‌های دینی تفسیر می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی اشتراکات و تفاوت‌های این دو دیدگاه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم شباهت‌های ظاهری، مبانی معرفتی و روش‌شناسی این دو اندیشمند تفاوت‌های عمده‌ای دارند. این تحقیق می‌تواند به درک عمیق‌تر از تعامل عقلانیت دینی و سنت‌گرایی در پاسخ به بحران‌های عقلانی و معنوی معاصر، کمک کند و پیامدهای اجتماعی گسترده‌ای در بازسازی هویت‌ها و ارزش‌های دینی داشته باشد.

به طور کلّی در فلسفه، که خود همواره نقش بسزایی در مبانیِ دیگر علوم و رویکرد زندگی اجتماعی و امثال این موارد دارد، مسئله و موضوع علّت و معلول از اهمّیت و جایگاه بی بدیلی بَرخوردار بوده است و پیرامون آن مباحث بسیاری مطرح شده است و از همین رو در فلسفه اسلامی از آنجا که مبانی عقلی-فلسفی در اسلام را هدف دارد جایگاهِ یاد شده افزون بر اهمّیت قبلی خود چه بسا به ارزش و جایگاه بالاتری ارتقاء یافته است. از همین رو از آن جهت که یکی از آثار معروف و مشهور در این حوزه کتاب نهایه الحکمه علامه طباطبایی می باشد و مورد مراجعه بسیاری از نگارندهان قرار گرفته است و همچنین از آن جهت که اساتید معاصر این حرفه همچون استاد مصباح و استاد فیاضی نظرات متفاوتی با مصنّف این کتاب داشته اند و همچنین از جهت سوم نبود یک اثر پژوهشی جامعی که نظریات این سه فیلسوف معاصر را در مسئله مهم علّت و معلول جمع نماید، پژوهش حاضر عهده دار این مهم شده است و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی این نظریات در قالب چهار بخش کلی و مربوط به تعریف علّت و معلول، ضرورت علّی-معلولی، قاعده الواحد و عکس آن پرداخته است و در بخش پایانی نیز به مباحثی پیرامون اقسام علّت فاعلی، ماهیّت، غایت و علّت غائی مطالبی را اختصاص داده است، همچنین باید اجمالا دانسته شود که در مجموع با چشم پوشی از بخش سوم و قاعده الواحد به طورِ عمده و کلّی رأی نگارنده همان رأی استاد مصباح بوده است.

در یک تقسیم مفاهیم به‌کلی و جزئی تقسیم می‌شود و مفاهیم کلی که در علوم عقلی بیشتر از آن‌ها استفاده می‌شود به سه دسته مفاهیم ماهوی یا معقولات اولی، مفاهیم منطقی یا معقولات ثانیه منطقی و مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی تقسیم می‌شوند. معقولات ثانیه فلسفی از مهم‌ترین مباحث مطرح در فلسفه اسلامی هست. مفاهیمی که ویژگی منحصربه‌فردشان باعث اشتباهاتی برای بزرگان شده است؛ زیرا که از جهتی شبیه مفاهیم ماهوی و از جهت دیگر شبیه معقولات ثانیه منطقی هستند. گرچه بحث از معقولات ثانیه از زمان فارابی تا عصر حاضر مطرح‌ بوده است و حتی تا زمان شیخ اشراق و بعد تا عصر خواجه طوسی بین معقولات ثانیه فلسفی و منطقی تفکیکی صورت نگرفته است، ولی آیت‌الله مصباح رویکرد ویژه‌ای به شناخت معقولات ثانیه فلسفی و تفکیک آن‌ها از سایر معقولات دارد. ایشان علاوه بر نقش کلیدی این مفاهیم در فلسفه، به تأثیر بسزای آن‌ها در سایر علوم انسانی تأکیددارند. پراکندگی مطالب درباره معقولات ثانیه فلسفی در آثار آیت‌الله مصباح باعث سوءبرداشت‌هایی از عبارات ایشان شده است. در این نوشتار سعی شده با تفحص در آثار ایشان با روش تحلیلی به چیستی این معقولات پرداخته و به این نتیجه می‌رسیم که نظر ایشان همان نظر مرحوم صدرا در این زمینه است سپس به ویژگی‌ها و احکام این دسته از معقولات به بحث نشسته و اشکالات مطرح نسبت به دیدگاه ایشان را جواب و سپس به نقشی که ایشان برای این مفاهیم در علوم انسانی قائل‌اند می‌پردازیم.

این پایان نامه با عنوان «مسئله شرور و درمان آن از منظر علامه مصباح یزدی» به بررسی عمیق یکی از برجسته ترین مسائل فلسفی و کلامی، یعنی مسئله شرور می پردازد. این رساله پرسش‌های متعددی را در طول تاریخ بشر در مورد عدل الهی و حکمت خلقت مطرح کرده است. پایان نامه با تعریف شرارت ها و تبیین انواع آن ها، ضمن بررسی نظرات مختلف مکاتب فلسفی، کلامی و عرفانی در این زمینه، برای روشن شدن ریشه های مسئله و ابعاد آن مطرح میگردد. پایان نامه با تعریف شرور از نظر زبانی و اصطلاحی، طبقه بندی آن در بخش های متعدد و روشن شدن ابعاد مشکل ناشی از حضور شرور در جهان آغاز می گردد. همچنین نظرات گروهی از فلاسفه و حکما مانند ابن سینا و ملاصدرا را که شرور را در تعبیر خود پوچ گرا دانسته اند مورد بازنگری قرار داده است تا زمینه تاریخی و فکری گسترده ای ارائه شود که توسعه این موضوع را توضیح دهد. این پایان نامه اهمیت تحقیق در این مسئله را که نقش آن در تبیین مفاهیم مربوط به عدل و حکمت خداوند و پاسخ به شبهاتی است که در این زمینه مطرح می شود، برجسته می کند. اهمیت پایان نامه در این است که بررسی شرور یکی از مهم ترین مطالعات است تا بسیاری از شبهات بسیاری از افراد مسلمان یا غیر مسلمان، اعم از عام یا خاص، در مورد شبهاتی که به ذهن می رسد برطرف شود. و نکته اصلی این تردیدها این است که چرا برای بسیاری از افرادی که تقصیری ندارند، بلاها اتفاق می افتد؟ آیا بدی ها یا شرارت ها از جانب خداوند متعال است یا خیر و اگر از جانب خداست و خداوند خیر محض است پس چگونه پدید می آید؟ مطالعات پیرامون شر و شرور از دیدگاه مرحوم آیه الله مصباح یزدی به چند دلیل ضروری است0اول: از نظر علامه، شرور را جزء لاینفک زندگی انسان می داند و شر را پدیده ای منفی نمی داند، بلکه چالش هایی را به همراه دارد که نیاز به درک عمیق و تحلیل دقیق دارد0دوم: علامه مصباح یزدی تأکید می کند که مطالعه پیرامون شر با شناخت ریشه ها و علل شرور به تحقق عدالت و برابری در جامعه کمک می کند و همچنین می توان با آن مقابله کرد و آثار منفی آن را کاهش داد0الحمدلله در این رساله به چند نتیجه می رسیم: اول: شرور، ازامور مطلق نیست، بلکه در وجودشان نسبی هستند و در آفرینش و کمال جهان به حکمت الهی پیوند دارند. برخی از فیلسوفان شر را چیزی نیهیلیستی یا عدم کمال می دانند0سوم: وجود بدی ها منطبق بر حصول خیر بزرگ است و در یکپارچگی موجودات و تعادل نظام کیهانی نقش دارد0چهارم: دیدگاه مرحوم علامه مصباح یزدی، پرداختی عمیق به مسئله شر ارائه می دهد که به رفع شبهات مربوط به عدالت و حکمت خداوند کمک می کند0این پایان نامه رویکرد توصیفی تحلیلی را برای درک و تجزیه و تحلیل نظرات و شبهات مختلف مطرح شده در مورد موضوع، با تمرکز بر ارائه دیدگاهی یکپارچه اتخاذ کرد.

«حقوق شهروندی»‌ مجموعه مقررات و قوانینی است که در ابعاد حقوق مدنی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و قضایی جهت اتباع یک کشور به طور یکسان در نظر گرفته شده و این افراد در مقابل، مکلف به مساعدت مسئولانه در برابر جامعة سیاسی خود (دولت) هستند. جوهر بحث در موضوع حقوق شهروندی در مبانی نظری آن نهفته است و اگر در مسیر شناخت این مبانی غفلت ورزیم چه بسا در تحلیل قواعد مرتبط با آن به خطا رویم. چنانکه امروز تفاوت در نگرش فلسفی و مفهوم و غایت انسان و حیات بشری و ارزش‌های متناقض فرهنگی و اجتماعی حاکم بر تفکر قرآنی و تفکر مادی باعث شده است تا در مواجهه با مفهوم حقوق شهروندی تفاوت‌هایی پدیدار گردد. در این راستا، قرآن یک سلسله مبانی دارد که قوانین شهروندی خود را براساس آن اصول و مبانی وضع کرده است. باید دید بر طبق اصولی که از قرآن کریم و دستورات پیشوایان دین استنباط می‌شود، مبانی حقوق شهروندی چیست؟ ازنظر پیشینه، تحقیق پیش رو نوآورانه است و جنبه اصلی و جنبه‌های فرعی که مدنظر این تحقیق است در پژوهش‌های پیشین مورد توجه کافی و وافی قرار نگرفته و یافت نمی‌شود؛ درواقع تحقیقات حوزه «حقوق شهروندی» غالباً متمرکز بر مصادیق و قلمرو آن هستند مابقی نیز ورودشان از منظر محققان قرآنی نبوده است. یافته‌های این نوشتار که با روش توصیفی– تحلیلی و کنکاش در آیات قرآن و تفاسیر صورت گرفته، حاکی است مبانی حقوق شهروندی از منظر قرآن را می‌توان در سه محور: مبانی هستی‌شناسی، مبانی انسان‌شناسی و مبانی معرفت‌شناسی موردبررسی قرار داد.

از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان، ارزش‌گذاری آثار هنری است که برای این کار، تعیین معیاری ثابت و مشخص در جهت ارزیابی آثار هنری ضروری به نظر می‌رسد؛ زیرا اگر نتوان به معیاری ثابت دست پیدا کرد، نمی‌توان مرز دقیقی بین هنر و دیگر عرصه‌های فعالیت انسان مشخص نمود. همچنین در صورت نسبی بودن این معیار، نمی‌توان از آثار برتر تقدیر کرد و آثار ضعیف را در درجه پایین‌تر دسته‌بندی نمود. در این حالت انسان دچار سردرگمی می‌شود و کارکرد هنر که کمک به شناخت و فهم بهتر انسان از خود و کمالات حقیقی خود است، از بین می‌رود. بر این اساس نوشتة حاضر درصدد است تا با روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی نظرات آیت‌الله مصباح یزدی دربارة نسبیت یا عدم نسبیت ارزش هنری در فلسفة اسلامی بپردازد. از منظر ایشان ارزش هنری، اگرچه مانند دیگر ارزش‌ها منشأئی غیر از مطلوبیت ندارد، اما این نوع مطلوبیت به علت یافت‌شدن زیبایی در اثر هنری، خاص هنر است. همچنین ملاک ارزش حقیقی در همة انواع هنر، در نهایت، سازگاری و ملائمت اثر هنری با کمال خاص انسانی است و ارزش هنری با اثر هنری رابطه‌ای ابزاری دارد و تنها در ارتباط با بیرون از اثر هنری فهم می‌شود. ایشان اگرچه ارزش هنری را در نسبت با مرتبة مخاطب نسبی می‌داند، اما در نهایت با ذات‌گرایی در هنر موافق‌تر است و در پاسخ به سؤال درخصوص نسبیت یا عدم نسبیت ارزش هنری، آن را در نگاه کلان و با لحاظ کمال حقیقی انسانی غیرنسبی و ثابت می‌داند و ارزش‌گذاری را که متناسب با ادراک لذت وهمی باشد ارزش‌گذاری غیر صحیح و غیر اصیل می‌شمارد.

پژوهش حاضر با بهره‌مندی از روش توصیفی و تحلیل محتوا، به نظام‎ اخلاق از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی به‌عنوان اندیشمندی صاحب‌نظر در حوزه اخلاق نظری و عملی پرداخته است. نظریه ارزش اخلاقی در دیدگاه ایشان در زمره «نظریات تک اصلی» و «غایت‎گرای‎کمال‎نگر» قرار دارد. وی عبودیت را مهم‎ترین، کلی‎ترین و عام‎ترین هنجار دانسته و معتقد است که بندگی، همۀ روابط انسان‌ها را تحت پوشش قرار می‎دهد. به نظر استاد عبودیت و بندگیِ خداوند حکمی عقلی است که منشأ در فطرت انسان دارد و آیات قرآن کریم و روایات نیز بر آن تأکید کرده‌اند. ایشان با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات معصومین: ارتباط انسان، قواعد و هنجارهایی مانند اخلاص، استعانت، تواضع، و مانند آن را از اصل عبودیت برشمرده‎اند. در این تحقیق سایر مؤلفه‌های نظام اخلاقی نیز موردتوجه قرار گرفته و به مشوق‎های خداوند در ترغیب و تشویقِ روحِ‌بندگی اشاره شده است.

مهم‌ترین بحث هستی‌شناختی در حوزة ارزش اخلاقی، مسئلة منشأ ارزش اخلاقی است. منشأ ارزش اخلاقی در هریک از نظریات اخلاقی از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که موجب تمایز آن نظریه از نظریات رقیب می‌شود و از این منظر، توجه به آن حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی استنباط شاخصه‌های منشأ ارزش اخلاقی از آیات قرآن کریم و به‌صورت ضمنی بیان تأثیر هریک از این شاخصه‌ها در شکل‌گیری نظریة اخلاقی متمایز برخاسته از قرآن کریم و نسبت آن با سایر نظریات است. حاصل پژوهش پیش رو نشان می‌دهد که منشأ ارزش اخلاقی از منظر قرآن کریم واقعیت عینی دارد، نه ذهنی؛ معنوی است، نه مادی؛ عقلانی است، نه غیرعقلانی؛ محرک و انگیزه‌بخش است، نه بی‌تفاوت؛ درونی است، نه بیرونی؛ و واحد است، نه متکثر. بر این اساس می‌توان مدعی شد که نظریة اخلاق قرآنی می‌تواند نوع خاصی از فضیلت‌گرایی اخلاقی به‌شمار آید که بر واقعیت، معنویت، عقلانیت و وحدت متمرکز است؛ انگیزة فاعل اخلاقی را برای صدور فعل تأمین می‌کند و اسباب تکامل جوهر وجودی انسان را فراهم می‌آورد.

از دیدگاه اومانیسم، حق حیات و حق آزادی منبعث از طبیعت انسان بوده و این نگاه در چالش با آموزه‌های ادیان، به‌ویژه اسلام در باب حقوق فردی و اجتماعی انسان است. مقالة حاضر با روش تحلیلی ـ انتقادی انگارة اومانیسم دربارة حق حیات و آزادی و پایه‌های نظری آن بر اساس بینش اسلامی را بررسی کرده است. در این بررسی بر دیدگاه اندیشمند برجستة اسلامی معاصر، آیت‌الله مصباح یزدی توجه و تأکید شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که نگاه اومانیستی به ارزش ذاتی انسان و لوازم حقوقی مترتب بر این نگرش با اشکالات متعددی روبه‌روست: اولاً، اعطای این حقوق از سوی طبیعت انسان به او فاقد پشتوانة عقلی است. ثانیاً، آزادی‌های فردی مطلق نیستند و از هیچ‌کس سلب مسئولیت اخلاقی نمی‌کنند. ثالثاً، در آزادی اجتماعی حق وضع قانون و نصب حاکم به صورت استقلالی از سوی انسان، فاقد هرگونه مشروعیت است و آزادی بیان و عقیده و نیز آزادی در فعالیت اقتصادی کاملاً مقید بوده و در چارچوب خاصی قابل پذیرش و دفاع است.

در تربیت دینی که مهم‌ترین بعد تعلیم و تربیت است، باید علم و آگاهی و احساسات متربی در مسیری مثبت جاری شود و عواطف او درگیر ایمان گردد. تحقق یا شکل‌گیری ایمان و به‌ویژه ایمان به خدا، از مسائل پیچیده در فلسفه، الهیات و بلکه روان‌شناسی بوده است. اندیشمندان در ضمن مباحث فلسفی، کلامی، اخلاقی، تفسیری و روان‌شناختی، اشاراتی به بحث ماهیت علم و ایمان و ارتباط این دو برحسب استنباط خود از متون دینی نموده‌اند. یکی از دیدگاه‌های مطرح در این زمینه، دیدگاه نظام‌مند‌ و منسجم علامه مصباح یزدی(ره) است که ارزش بررسی توسط پژوهشگران عرصۀ علوم انسانی و معارف دینی را داراست. تبیینِ تربیتیِ نحوة شکل‌گیری ایمان برای تدوین الگوی تربیت دینی، مسئله‌ای است که نبودش احساس می‌شود. لذا هدف پژوهش حاضر این است که با روش تحلیل محتوا، دیدگاه علامه مصباح(ره) را در مورد ماهیت علم و ایمان و ارتباط این دو عنصر با یکدیگر، مورد تجزیه و تحلیل قرار داده، تا از این طریق تبیینی تربیتی از چگونگیِ تبدیل علم به ایمان از منظر ایشان ارائه دهد. یافتة تحقیق این است که بر اساس تحلیل‌های انجام‌شده، تصدیق عقلی بایستی با یکی از گرایش‌های فطری نفس همگام شود تا خوشایند نفس انسان گردد و بدان شوق پیدا کند و سرانجام به تصدیق قلبی تبدیل شود و ایمان حاصل گردد.