جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به طور کلّی در فلسفه، که خود همواره نقش بسزایی در مبانیِ دیگر علوم و رویکرد زندگی اجتماعی و امثال این موارد دارد، مسئله و موضوع علّت و معلول از اهمّیت و جایگاه بی بدیلی بَرخوردار بوده است و پیرامون آن مباحث بسیاری مطرح شده است و از همین رو در فلسفه اسلامی از آنجا که مبانی عقلی-فلسفی در اسلام را هدف دارد جایگاهِ یاد شده افزون بر اهمّیت قبلی خود چه بسا به ارزش و جایگاه بالاتری ارتقاء یافته است. از همین رو از آن جهت که یکی از آثار معروف و مشهور در این حوزه کتاب نهایه الحکمه علامه طباطبایی می باشد و مورد مراجعه بسیاری از نگارندهان قرار گرفته است و همچنین از آن جهت که اساتید معاصر این حرفه همچون استاد مصباح و استاد فیاضی نظرات متفاوتی با مصنّف این کتاب داشته اند و همچنین از جهت سوم نبود یک اثر پژوهشی جامعی که نظریات این سه فیلسوف معاصر را در مسئله مهم علّت و معلول جمع نماید، پژوهش حاضر عهده دار این مهم شده است و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی این نظریات در قالب چهار بخش کلی و مربوط به تعریف علّت و معلول، ضرورت علّی-معلولی، قاعده الواحد و عکس آن پرداخته است و در بخش پایانی نیز به مباحثی پیرامون اقسام علّت فاعلی، ماهیّت، غایت و علّت غائی مطالبی را اختصاص داده است، همچنین باید اجمالا دانسته شود که در مجموع با چشم پوشی از بخش سوم و قاعده الواحد به طورِ عمده و کلّی رأی نگارنده همان رأی استاد مصباح بوده است.

پیام ما: مبانی اخلاق در قرآن کریم بررسی تطبیقی شیخ محمد عبدالله دراز الازهری و شیخ محمد تقی مصباح الیزدی. این مطالعه حول محور موضوع (فلسفه اخلاق) است که به بررسی مبانی مفهومی و اعتقادی اخلاق می پردازد. پروژه ای است در جهت عقلانی کردن اخلاق با عقلانیت الهی و نه عقلانی سکولار و استقرار آن با یک بنیان علمی محکم مبتنی بر عقل و با رویکردی توصیفی و تحلیلی با تحلیل مفاهیم اخلاقی. به مهمترین نکات اساسی از جمله صدق مفاهیم اخلاقی، امکان شناخت آنها، انگیزه اخلاقی ایجاب آنها، معیار اخلاقی که معرف خیر و شر است و ماهیت رابطه دین و اخلاق چیست پرداخته ایم. ما طبق نظر خود به این نتیجه رسیدیم که آنها حقایق ثابتی در عین امر و واقعیت هستند که شیخ دراز بیان کرده است و از سنخ معقولات فلسفی ثانی است که شیخ مصباح بیان کرده است. بنابراین ما سنگ بنای ساختن نظام ارزشی اخلاقی را از دیدگاه قرآن و اسلام می گذاریم. این نظام بر پایه‌ی بنیادی محکمی استوار است که ایمان به خدا، روز قیامت، وحی و نبوت است. از طریق وحی از احکام اخلاقی انکار می کند، زیرا اخلاق مبتنی بر دین است و به تعبیر آنها: اخلاق ثمره دین است. هیچ یک از این دو شیخ نمی پذیرد که این نظام اخلاقی در معرض تغییر آداب و قوانین اجتماعی باشد، نه سلایق و تمایلات فردی، نه حب زیبایی که دراز به آن اشاره می کند و نه صرف فرمان الهی در صورت بندی های مختلف آن. بلکه یک نظام ارزشی ثابت و لایتغیر است که از نظر دراز مبتنی بر غریزه و از نظر هر دوی آنها عقل است. دراز می پذیرد که عقل قادر به ادراک خوبی ها و بدی اشیاء است و عمل به آن ها لازم است، چنانکه در کتاب دیگرش «اصول اخلاق» بیان کرده است. اما بحث بر سر این است که بعد از ورود شرع چه می شود. آیا عقل متصف به استقلال با نور وحی است یا خیر؟ و اصول اخلاق را که بحث آزادی و انتخاب است و بحث تکلیف را که در هر آموزه اخلاقی شایسته این نام عنصر ارگانیک است، توضیح دادیم که درهم شکستن این عنصر با مقدمات متضاد منجر به ابطال حکمت اخلاقی عملی فی نفسه و از بین رفتن ذات آن می شود، و این که ممکن است این عقیده واجبات در حکم شرعی سخنی از شرع باشد. ضرورت بین عمل و نتیجه آن. تا انسان مثلاً نماز را به جا نیاورد نه به معراج مؤمن می رسد و نه به فدای هر متقی می رسد. همین طور مسئله نیت و نقش آن در ارزش اخلاقی و بحث های حسن فاعلی و مؤثر که شیخ المصباح به آن اشاره کرده است. این موضوع از نظر دو شیخ مهم‌ترین وجه تمایز نظام اخلاقی در اسلام تلقی می‌شود، زیرا به نیت اهمیت زیادی می‌داد. در این میان، نظرات کانت در مورد نیت را که او آن را ستونی در اخلاق قرار داد، مورد بحث قرار دادند، اما تفسیر او را از آن نپذیرفتند.

مفاهیم «معنا» و «عقلانیت» در فلسفه و علوم اجتماعی نقش اساسی در درک انسان از جهان و جایگاه او دارند. این مفاهیم علاوه بر تأثیر در تفکر فردی، به تحلیل‌های اجتماعی و فرهنگی نیز مرتبط می‌شوند. از آنجا که هر نوع عقلانیتی به معنای خاصی از جهان و انسان منتهی می‌شود - مثلا در عقلانیت اساطیری، معنا اسطوره‌ای، در عقلانیت پوزیتیویستی، محدود به اثبات‌گرایی و در عقلانیت دینی، ناشی از منابع وحیانی است - تحلیل دقیق این مفاهیم در اندیشه‌های مختلف ضروری است. از سویی در عصر مدرنیته، بحران‌های متعدد معنوی و عقلانی بوجود آمده که یکی از علل این بحران‌ها، گسست تاریخی میان سنت و مدرنیته می‌باشد. این پژوهش به تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های رنه گنون، نماینده سنت‌گرایی غربی، و آیت‌الله مصباح یزدی، نماینده سنت‌گرایی اسلامی پرداخته است. گنون بر احیای سنت‌های متافیزیکی و حکمت جاودان تأکید دارد، در حالی‌که مصباح یزدی عقلانیت را در چارچوب آموزه‌های دینی تفسیر می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی اشتراکات و تفاوت‌های این دو دیدگاه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که علی‌رغم شباهت‌های ظاهری، مبانی معرفتی و روش‌شناسی این دو اندیشمند تفاوت‌های عمده‌ای دارند. این تحقیق می‌تواند به درک عمیق‌تر از تعامل عقلانیت دینی و سنت‌گرایی در پاسخ به بحران‌های عقلانی و معنوی معاصر، کمک کند و پیامدهای اجتماعی گسترده‌ای در بازسازی هویت‌ها و ارزش‌های دینی داشته باشد.

در این رساله، مفهوم «خدا» در کتاب اثولوجیا، یکی از منابع فلسفی یونانی که به اشتباه به ارسطو نسبت داده می‌شد، با دیدگاه‌های نوصدرائیان مسلمان، به‌ویژه علامه طباطبائی و شاگردان برجسته‌اش، آقای مصباح یزدی و آقای جوادی آملی، مقایسه شده است. اثولوجیا، با استفاده از اصطلاحات متنوعی نظیر «واحد»، «اصل نخستین» و «نورالانوار»، به تبیین مفهوم خدا می‌پردازد و ویژگی‌هایی مانند: خیر، عقل و نور را به او نسبت می‌دهد. اوصافی چون احدیت، قدرت، کمال، قیام به ذات، ثبات و حکمت نیز از دیگر صفات خدای اثولوجیا برشمرده می‌شود. با این حال، اثولوجیا، برخلاف برخی دیدگاه‌های فلسفی، خدا را فراتر از انیت (وجود) نمی‌داند، بلکه او را خودِ انیت می‌داند. همین امر، امکان مقایسه آن با اندیشه‌های فیلسوفان مسلمان را فراهم می‌کند. در فلسفه اسلامی، مفهوم «واجب‌الوجود» به عنوان اصلی‌ترین مفهوم در خداشناسی مطرح می‌شود. فیلسوفانی چون فارابی و ابن‌سینا، و پس از آنان متکلمانی نظیر خواجه نصیر طوسی و علامه حلی، این اصطلاح را برای تبیین ذات الهی به کار برده‌اند. همچنین عبارت «الحق ماهیته الانیه»، که بیانگر وجود محض و تحقق محض خداوند است، از دیگر مفاهیم کلیدی در این زمینه به شمار می‌رود. در اندیشه نوصدرائیان، به‌ویژه علامه طباطبائی و شاگردانش، مباحثی چون «الحق ماهیته اِنّیه»، نفی ماهیت از واجب، خواص واجب‌الوجود، واجب‌الوجود بالذات به عنوان بالاترین مرتبه هستی، واجب‌الوجود از جمیع جهات و «بسیطه‌الحقیقه کل الاشیاء ولیس شیء منها» برای تبیین مفهوم خدا مطرح می‌شود. مهم‌ترین صفت خدا نزد نوصدرائیان، «توحید» است، که با قاعده بسیط‌الحقیقه و نفی شریک داشتن، اثبات می‌شود. از جمله نوآوری‌های این پژوهش می‌توان به مقایسه مستقل مفهوم خدا در این دو مکتب فکری، بررسی تطبیقی جریان نوافلاطونی با خداشناسی نوصدراییان، و نگاهی تازه به خداشناسی فیلسوفان نوصدرایی اشاره کرد. همچنین، این پژوهش به دنبال تعیین میزان استقلال اندیشه نوصدراییان از اندیشه‌های یونانی و تبیین تأثیر اسلام، سنت و قرآن بر جهان‌بینی اسلامی آنان است.

نظریه تکامل پس از انتشار در سال 1859 با انتشار کتاب منشأ انواع داروین، با تاکید بر نیای مشترک میان جانوران، بروز تدریجی و انتخاب طبیعی از طریق جهش های کور با ظواهر پاره ای از باورهای دینی علی الخصوص باورهای ادیان ابراهیمی متعارض دیده‌شد. از همین روی متالهان و مومنان به این ادیان بر خود لازم می دیدند که در برابر این نظریه موضعی اتخاذ کنند. عالمان علوم دینی و علوم تجربی در ایران نیز از دوره قاجار با این نظریه آشنا شده و نوشته هایی در این خصوص سامان دادند. این مواجهه تا عصر پهلوی دوم نیز ادامه یافته، و بزرگانی از حوزه علمیه قم همچون: سیدمحمد حسین طباطبایی، مرتضی مطهری، علی مشکینی اردبیلی، جعفر سبحانی، ناصر مکارم شیرازی و محمدتقی مصباح یزدی به بررسی موضوع از منظری دینی و بعضا علمی پرداختند. در سوی دیگر برخی شخصیت های علمی و بعضا دانشگاهی همچون یدالله سحابی و محمود بهزاد با خوشبینی، به نظریه تکامل پرداخته و آن را نظریه ای علمی و در نتیجه درست تلقی کردند. این پژوهش با روش تطبیقی دیدگاه های دو تن از صاحب النظران فوق الذکر- محمدتقی مصباح یزدی و یدالله سحابی- را معرفی کرده و مورد نقد و بررسی قرار می دهد. محمدتقی مصباح یزدی در مواضع علم شناسانه خود، علم تجربی را غیریقینی دانسته و در سوی دیگر نصوص دینی را یقین‌آور تلقی می نماید، از همین رو، در تعارض احتمالی میان مدعیات علمی و دینی، جانب دین را گرفته و مدعیات علمی را باطل اعلام می کند. یدالله سحابی در مواضع علم شناسانه خود، علم تجربی را موثق و یقین‌آور محسوب می نماید و معتقد است- به طور خاص نظریه تکامل- امروزه از لحاظ شواهد فسیل شناختی، جنین شناختی، ژنتیک و ... به جایی رسیده است که باید آن را قطعی تلقی کرد. از سوی دیگر، ظهورات متون دینی همین مدعیات را تایید کرده و یا حداقل با آن ها تعارضی ندارند، و معتقد است آن چه به تعارض محتوایی نظریه تکامل با آموزه ای دینی دامن زده است، بعضا برخی روایات مجعول بوده است. از همین روی، آموزه‌های دینی در خصوص خلقت جانداران و جانوران با یافته علمی در حوزه تکامل قابل جمع بوده و یا حتی مؤید آن ها هستند. ما در این پژوهش سعی خواهیم کرد با نشان دادن مبادی پیدا و پنهان دیدگاه های این دو متفکر، دیدگاه های آن دو را در این خصوص صورت بندی کرده و سپس با هم مقایسه نماییم.

«حقوق شهروندی»‌ مجموعه مقررات و قوانینی است که در ابعاد حقوق مدنی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و قضایی جهت اتباع یک کشور به طور یکسان در نظر گرفته شده و این افراد در مقابل، مکلف به مساعدت مسئولانه در برابر جامعة سیاسی خود (دولت) هستند. جوهر بحث در موضوع حقوق شهروندی در مبانی نظری آن نهفته است و اگر در مسیر شناخت این مبانی غفلت ورزیم چه بسا در تحلیل قواعد مرتبط با آن به خطا رویم. چنانکه امروز تفاوت در نگرش فلسفی و مفهوم و غایت انسان و حیات بشری و ارزش‌های متناقض فرهنگی و اجتماعی حاکم بر تفکر قرآنی و تفکر مادی باعث شده است تا در مواجهه با مفهوم حقوق شهروندی تفاوت‌هایی پدیدار گردد. در این راستا، قرآن یک سلسله مبانی دارد که قوانین شهروندی خود را براساس آن اصول و مبانی وضع کرده است. باید دید بر طبق اصولی که از قرآن کریم و دستورات پیشوایان دین استنباط می‌شود، مبانی حقوق شهروندی چیست؟ ازنظر پیشینه، تحقیق پیش رو نوآورانه است و جنبه اصلی و جنبه‌های فرعی که مدنظر این تحقیق است در پژوهش‌های پیشین مورد توجه کافی و وافی قرار نگرفته و یافت نمی‌شود؛ درواقع تحقیقات حوزه «حقوق شهروندی» غالباً متمرکز بر مصادیق و قلمرو آن هستند مابقی نیز ورودشان از منظر محققان قرآنی نبوده است. یافته‌های این نوشتار که با روش توصیفی– تحلیلی و کنکاش در آیات قرآن و تفاسیر صورت گرفته، حاکی است مبانی حقوق شهروندی از منظر قرآن را می‌توان در سه محور: مبانی هستی‌شناسی، مبانی انسان‌شناسی و مبانی معرفت‌شناسی موردبررسی قرار داد.

از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشمندان، ارزش‌گذاری آثار هنری است که برای این کار، تعیین معیاری ثابت و مشخص در جهت ارزیابی آثار هنری ضروری به نظر می‌رسد؛ زیرا اگر نتوان به معیاری ثابت دست پیدا کرد، نمی‌توان مرز دقیقی بین هنر و دیگر عرصه‌های فعالیت انسان مشخص نمود. همچنین در صورت نسبی بودن این معیار، نمی‌توان از آثار برتر تقدیر کرد و آثار ضعیف را در درجه پایین‌تر دسته‌بندی نمود. در این حالت انسان دچار سردرگمی می‌شود و کارکرد هنر که کمک به شناخت و فهم بهتر انسان از خود و کمالات حقیقی خود است، از بین می‌رود. بر این اساس نوشتة حاضر درصدد است تا با روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی نظرات آیت‌الله مصباح یزدی دربارة نسبیت یا عدم نسبیت ارزش هنری در فلسفة اسلامی بپردازد. از منظر ایشان ارزش هنری، اگرچه مانند دیگر ارزش‌ها منشأئی غیر از مطلوبیت ندارد، اما این نوع مطلوبیت به علت یافت‌شدن زیبایی در اثر هنری، خاص هنر است. همچنین ملاک ارزش حقیقی در همة انواع هنر، در نهایت، سازگاری و ملائمت اثر هنری با کمال خاص انسانی است و ارزش هنری با اثر هنری رابطه‌ای ابزاری دارد و تنها در ارتباط با بیرون از اثر هنری فهم می‌شود. ایشان اگرچه ارزش هنری را در نسبت با مرتبة مخاطب نسبی می‌داند، اما در نهایت با ذات‌گرایی در هنر موافق‌تر است و در پاسخ به سؤال درخصوص نسبیت یا عدم نسبیت ارزش هنری، آن را در نگاه کلان و با لحاظ کمال حقیقی انسانی غیرنسبی و ثابت می‌داند و ارزش‌گذاری را که متناسب با ادراک لذت وهمی باشد ارزش‌گذاری غیر صحیح و غیر اصیل می‌شمارد.

پژوهش حاضر با بهره‌مندی از روش توصیفی و تحلیل محتوا، به نظام‎ اخلاق از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی به‌عنوان اندیشمندی صاحب‌نظر در حوزه اخلاق نظری و عملی پرداخته است. نظریه ارزش اخلاقی در دیدگاه ایشان در زمره «نظریات تک اصلی» و «غایت‎گرای‎کمال‎نگر» قرار دارد. وی عبودیت را مهم‎ترین، کلی‎ترین و عام‎ترین هنجار دانسته و معتقد است که بندگی، همۀ روابط انسان‌ها را تحت پوشش قرار می‎دهد. به نظر استاد عبودیت و بندگیِ خداوند حکمی عقلی است که منشأ در فطرت انسان دارد و آیات قرآن کریم و روایات نیز بر آن تأکید کرده‌اند. ایشان با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات معصومین: ارتباط انسان، قواعد و هنجارهایی مانند اخلاص، استعانت، تواضع، و مانند آن را از اصل عبودیت برشمرده‎اند. در این تحقیق سایر مؤلفه‌های نظام اخلاقی نیز موردتوجه قرار گرفته و به مشوق‎های خداوند در ترغیب و تشویقِ روحِ‌بندگی اشاره شده است.

مهم‌ترین بحث هستی‌شناختی در حوزة ارزش اخلاقی، مسئلة منشأ ارزش اخلاقی است. منشأ ارزش اخلاقی در هریک از نظریات اخلاقی از ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی برخوردار است که موجب تمایز آن نظریه از نظریات رقیب می‌شود و از این منظر، توجه به آن حائز اهمیت است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در پی استنباط شاخصه‌های منشأ ارزش اخلاقی از آیات قرآن کریم و به‌صورت ضمنی بیان تأثیر هریک از این شاخصه‌ها در شکل‌گیری نظریة اخلاقی متمایز برخاسته از قرآن کریم و نسبت آن با سایر نظریات است. حاصل پژوهش پیش رو نشان می‌دهد که منشأ ارزش اخلاقی از منظر قرآن کریم واقعیت عینی دارد، نه ذهنی؛ معنوی است، نه مادی؛ عقلانی است، نه غیرعقلانی؛ محرک و انگیزه‌بخش است، نه بی‌تفاوت؛ درونی است، نه بیرونی؛ و واحد است، نه متکثر. بر این اساس می‌توان مدعی شد که نظریة اخلاق قرآنی می‌تواند نوع خاصی از فضیلت‌گرایی اخلاقی به‌شمار آید که بر واقعیت، معنویت، عقلانیت و وحدت متمرکز است؛ انگیزة فاعل اخلاقی را برای صدور فعل تأمین می‌کند و اسباب تکامل جوهر وجودی انسان را فراهم می‌آورد.

از دیدگاه اومانیسم، حق حیات و حق آزادی منبعث از طبیعت انسان بوده و این نگاه در چالش با آموزه‌های ادیان، به‌ویژه اسلام در باب حقوق فردی و اجتماعی انسان است. مقالة حاضر با روش تحلیلی ـ انتقادی انگارة اومانیسم دربارة حق حیات و آزادی و پایه‌های نظری آن بر اساس بینش اسلامی را بررسی کرده است. در این بررسی بر دیدگاه اندیشمند برجستة اسلامی معاصر، آیت‌الله مصباح یزدی توجه و تأکید شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که نگاه اومانیستی به ارزش ذاتی انسان و لوازم حقوقی مترتب بر این نگرش با اشکالات متعددی روبه‌روست: اولاً، اعطای این حقوق از سوی طبیعت انسان به او فاقد پشتوانة عقلی است. ثانیاً، آزادی‌های فردی مطلق نیستند و از هیچ‌کس سلب مسئولیت اخلاقی نمی‌کنند. ثالثاً، در آزادی اجتماعی حق وضع قانون و نصب حاکم به صورت استقلالی از سوی انسان، فاقد هرگونه مشروعیت است و آزادی بیان و عقیده و نیز آزادی در فعالیت اقتصادی کاملاً مقید بوده و در چارچوب خاصی قابل پذیرش و دفاع است.