جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫اين پژوهش در صدد بررسي و تحليل گونههاي روابط ميان انسان و خدا و پاسخ به اين سؤال است که رابطه انسان و خدا در دعاي عرفه چگونه بيان شده است؟ پس از کليات که در آن، سند دعاي عرفه نيز بررسي شده است، نويسنده به دو بخش انسانشناسي و گونههاي رابطه انسان و خدا پرداخته است. دعاي عرفه، دست کم، به سه محور عمده پرداخته است: انسانشناسي، خداشناسي و ترسيم رابطه مطلوب بين انسان و خدا. رابطه انسان و خدا مبتني بر دو محور انسانشناسي و خداشناسي است. از نظر دعاي عرفه و قرآن، انسان پيش از تحقق عيني و خارجي، از عدم محض پديد نيامده است؛ بلکه به صورت «وجود علمي» معلوم حق تعالي بوده است. مبدأ آفرينش انسان، به لحاظ جسمي خاک است و تا رسيدن به صورت انسان، مراحل و عوالمي چون «اصلاب» و «ارحام» را پشت سر ميگذارد. خلقت انسان غايتي دارد و آن «عبادت» است و معناي آن، تسليم بودن، فرمانبرداري نمودن و اظهار خضوع در برابر معبود حقيقي است. عبادت نردبان ترقي است که انسان با عبور از آن، به خدا وصل ميگردد. رابطه انسان و خدا سه گونه دارد: رابطه معرفتي، رابطه وجودي و رابطه ارزشي. در ميان همه مخلوقات، انسان داراي ويژگيهايي چون «فطرت» و «عقل» است که توجه به آنها، به شناخت خداوند رهنمون است. بنابراين، انسان هم با شناخت فطري به معرفت خدا ميرسد و هم با شناخت استدلالي و عقلي. رابطه وجودي انسان با خدا، بر پايه فقر وجودي ترسيم شده است و معيار نياز انسان در هستي خود به خداي متعال، فقر وجودي است. رابطه ارزشي (اخلاقي) نوع ديگري از روابط ميان انسان و خداست که براساس آن، وظيفه اخلاقي هر فرد ايجاب ميکند که در برابر فرمان خداوند فروتن، در برابر کمالات وي ستايشگر، و در برابر نعمتهايش شاکر باشد. رابطه ارزشي در دعاي عرفه مصاديق متعددي دارد که عبارتاند از: رابطه عابد و معبود، رابطه حامد و محمود، رابطه شاکر و مشکور، رابطه سائل و مسئول و رابطه عصيان و غفران.

‫علاوه بر نقش بي بديل امام سجاد عليه السلام ، فرزندان ديگر امام حسين عليه السلام نيز نقش مهمي در تاريخ اسلام و تشيع دارند. اين پژوهش در سه فصل، به بررسي زندگي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آنان، به ويژه پس از رخداد عاشورا پرداخته است. نويسنده در کليات، به زندگي اجمالي امام حسين عليه السلام ، آشنايي با فرزندان آن حضرت، وضعيت سياسي و فرهنگي دوران آنها، نقش حرکتهاي سياسي در زندگي آنها، و وضعيت فرهنگي و سياسي بعد از شهادت سيدالشهدا عليه السلام پرداخته است. سپس به حيات فکري و سياسي پسران امام حسين عليه السلام و در پايان، به حيات فکري و سياسي دختران آن حضرت پرداخته است. در مورد تعداد فرزندان امام حسين عليه السلام نقلها مختلف است؛ بعضي ده تن، بعضي نُه تن و بعضي شش تن گفتهاند. چهرههاي شاخص در ميان فرزندان امام حسين عليه السلام غير از امام سجاد عليه السلام ، حضرت علي اکبر عليه السلام ، حضرت فاطمه? و حضرت سکينه? بودند که هر کدام نقش قابل توجهي در تاريخ اسلام داشتند. حضرت علي اکبر عليه السلام از شجاعان و بسيار خوش سيما و شبيهترين فرد به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بود که در کلمات خود، بر پيروي از حق تأکيد کرده و خلافت و حکومت را حق اهل بيت( ميدانست. دختران امام حسين عليه السلام نيز نقش بي بديلي در تحقق اهداف آن حضرت عليه السلام ايفا کردند. حضرت فاطمه? و سکينه? که هر دو در حادثه عاشورا در آغاز سنين جواني بودند، همراه اهل بيت( به بيدارگري مسلمانان و شناساندن بني اميه پرداختند و با سخنان خود در کوفه و شام و سپس در مدينه، در ثمر بخشي قيام سيدالشهدا عليه السلام، نقش آفريدند. آنان در سالهاي زندگي خود، ضمن پايبندي به اصول و ارزشهاي اسلامي، در امور فرهنگي و سياسي عصر خود نقش آفريدند. به جز کساني که از آنها ياد شد، فرزندان ديگري هم براي امام حسين عليه السلام ذکر شده است.

‫رويداد عاشورا باعث شد که بسياري از نويسندگان به قدر وسع و بضاعت خود، در انتقال اين حماسه بزرگ به نسل‌هاي بعدي تلاش کنند. در شبه‌قاره نيز، اهل قلم خود را در اين امر سهيم دانستند و آثاري را در اين زمينه پديد آوردند. اين پژوهش در هفت فصل به انجام رسيده و در هر فصل، يک کتاب از کتابهايي که با محوريت امام حسين عليه السلام در شبه قاره تاليف شده، بررسي شده است. اين هفت کتاب عبارتاند از: «شهيد انسانيت»، اثر سيدعلي نقي نقوي؛ «واعطشاه»، اثر سيدمحمدرضي زنگي پوري؛ «سعادة الدارين في مقتل الحسين عليه السلام»، تاليف شيخ محمد حسين نجفي؛ «شهادت عُظمي»، تاليف سيد بوعلي شاه زيدي؛ «شهيد اسلام»، تاليف شيخ محمدحسن صلاح الدين؛ «تفسير سياسي قيام امام حسين عليه السلام » تاليف سيدعلي شرف الدين موسوي؛ «فلسفه شهادت امام حسين عليه السلام » که در سال 2006 ميلادي به چاپ دوازدهم رسيده، تاليف دکتر طاهر القادري. مؤلف کتاب اخير، از نويسندگان اهل سنت است. اين پژوهش در هر فصل، نخست نويسنده و کتاب را معرفي نموده است و پس از آن، کتاب را به لحاظ ساختار، محتوا و ارجاع دهي نقد کرده است. در معرفي کتاب، محتواي کتاب براي مخاطب روشن شده و در بخش نقد کتاب، اعتبار و وزن کتاب براي مخاطب روشن مي‌شود. انتخاب اين هفت عنوان کتاب، با در نظر داشتن مقايسه ميان آنها و با هدف بيان تفاوت ديدگاه نويسندگان شبه قاره در اين موضوع خاص انجام گرفته است. غفلت از جنبه‌هاي حماسي عاشورا و سيره اجتماعي امام حسين عليه السلام و بذل توجه خاص به جنبه عاطفي ماجراي کربلا، غفلت از شيوه ارجاع دهي مطالب (به جز کتاب سعادة الدارين)، توجيهات خاص شخصي درباره برخي وقايع جعلي، تعصب بي مورد مذهبي، افراط در بيان فضايل و مصائب، و وجود بسياري از وقايع غير معتبر، از نقاط ضعف مشترک اين کتابهاست و هر کدام از آنها، از ويژگي‌هاي انحصاري مربوط به خود نيز برخوردارند. تعصب مذهبي و تندي قلم برخي از نويسندگان، به خصوص نسبت به خلفاي ثلاثه، افزون بر اينکه باعث کاهش اعتبار علمي اين کتاب‌ها شده، نفرت و کدورت اهل سنت را نسبت به علماي شيعه افزايش مي‌دهد. فصل الخطاب قراردادن اثر خود، با اعتماد بر نفس بيش از حد، به گونه اي که پژوهش ديگر نويسندگان بي ثمر تلقي شود، از احساسات مشترک بيشتر اين نويسندگان است.

‫بسياري از انديشمندان درباره شخصيت و قيام امام حسين عليه السلام به اظهار نظر پرداختهاند. شهيد مطهري و دکتر شريعتي دو شخصيتاند که با دو روش و از دو منظر به اين موضوع پرداختهاند. اين پژوهش در چهار فصل به بررسي ديدگاه اين دو شخصيت و نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه آنها پرداخته است. از نظر شهيد مطهري، کليد شخصيت سيدالشهدا عليه السلام حماسه، شور، عظمت، صلابت، ايستادگي و حق پرستي است. او تجسم مکتب اسلام و رهبري بي نظير است. قيام او براي خدا و در راه خدا بود. علل قيام حضرت، امتناع از بيعت، دعوت مردم کوفه، و مهمترين آنها امر به معروف و نهي از منکر بود. از اهداف اين قيام، احياي دين خدا، اصلاح امت، تلاش براي تشکيل حکومت اسلامي و شهادت طلبي در راه خدا بود. از پيامدهاي اين قيام، احياي کتاب و سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، نجات اسلام، تفکيک ميان اسلام و خلافت اسلامي، و نابودي بني اميه بود. درسها و پيامهاي عاشورا، عزت و کرامت و آزادگي، بيداري و قيام عليه ظلم و طاغوت، درس امر به معروف و نهي از منکر، حفظ دين و تحقق احکام خدا، زنده کردن روح حماسي، بصيرت و مبارزه با قشريگري، صبر و پايداري، و معنويت و معرفت بود. با بررسي ديدگاههاي دکتر شريعتي در اين موضوع، ميتوان به اين نتيجه رسيد که هر دو متفکر بر اهميت و بي بديل بودن اين شخصيت و قيام جهاني و تاريخي سيدالشهدا عليه السلام تأکيد دارند. همچنين در اغلب موارد مانند ضرورت تحريف زدايي، مبارزه با خرافات و بدعتها و اکتفا نکردن به اشک و روضه و تأکيد بر درسهاي گوناگون علمي، عملي، اخلاقي، تربيتي و سياسي نظير دفاع از احياي دين، احياي سنت امر به معروف و نهي از منکر، و ... ديدگاهي مشابه دارند. تفاوت عمده اين دو، در نوع نگاه و روش تحقيق آنهاست. مطهري با معيارها و مباني ديني و عقلاني به تبيين و تحليل اين موضوع پرداخته و شريعتي با استفاده از روش و چارچوب نظريههايي به مسئله پرداخته که در فلسفه تاريخ، به ويژه نظريه تضاد تاريخ مارکسيسم مطرح است. تفاوت اصلي ديگر، در استفاده شريعتي از روشهاي برون ديني (فلسفه تاريخ) در تحليل اين واقعه است. شايان ذکر است که نگارنده پايان نامه، بر اساس ديدگاههاي شهيد مطهري، مباني فکري دکتر شريعتي پيرامون قيام امام حسين عليه السلام را به ويژه در مورد تشبيه به تضاد تاريخي مارکسيستي، نقد کرده است.

‫اين پژوهش در چهار فصل، ضمن بيان پيشينه تاريخي عزاداري امام حسين عليه السلام، به سيره پيشوايان ديني? در اين باره اشاره کرده و به تبيين جايگاه عزاداري در عرصه سياسي و اجتماعي عصر ائمه? و پيامدهاي آن مي‌پردازد. سيره پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و اهل‌بيت? و شواهد قرآني، بيانگر پسنديده بودن گريه و عزاداري بر ميت است. عنايت ويژه ائمه?، به گريه و عزاداري، افزون بر بيان اهميت سوگواري، نشانگر شرايط حساس عصر آنان است. در شرايطي که دشمنان اهل‌بيت? به صورت جدي در صدد تحريف واقعه عاشورا بودند، احياي سنت گريه و عزاداري، بهترين راه براي خنثي سازي اين توطئه بود. سيرگريه و عزاداري در عصر ائمه? فراز و نشيب‌هاي زيادي داشته است و علت اصلي اين سير، به سياست حاکمان اموي و عباسي در رابطه با اهل‌بيت? باز مي‌گردد. در بخش عمده اين عصر، برگزاري مراسم عزاداري در عمل غيرممکن بود و گزارش‌هاي مربوط به عزاداري عصر ائمه? منحصر به چند مقطع خاص است؛ از جمله پايان اسارت اهل‌بيت? تا بخشي از دوران اول حضور آنان در مدينه، در فاصله سقوط امويان تا تثبيت قدرت عباسيان که همزمان با عصر امام صادق عليه السلام بود، و دوران کوتاه حضور امام رضا عليه السلام در خراسان. در عين حال، ائمه? در فرصت‌هاي کوتاهي که در دست داشتند، با سيره عملي و گفتاري خود، به محتواي گريه و عزاداري غناي کافي بخشيدند. نسبت به پيامدهاي عزاداري امام حسين عليه السلام در عصر ائمه?، مي‌توان به نقش آن در حفظ عاشورا، حفظ اسلام و ارزش‌هاي اسلامي و آموزه‌هاي اسلامي، شکل‌گيري قيام‌هاي مردمي مانند قيام حره و قيام‌هاي عراق و قيام‌هاي علويان و سقوط امويان و پيروزي عباسيان بر امويان اشاره نمود. البته هرچند که عباسيان از عزاداري براي سيدالشهدا عليه السلام براي رسيدن به حکومت بهره بردند، ولي پس از نيل به هدف، جز بعضي موارد خاص، عکس‌العمل آنها با عزاداري شديد و کوبنده بود.

این مقاله بر آن است تا یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی و فلسفه دین، یعنی پلورالیسم دینی را نقد و بررسی کند. پلورالیسم دینی ، بر آن است که همه ادیان، حداقل الاهی، حقانیت و نجات‌بخشی یکسان دارند. در بحث پلورالیسم دینی، ابتدا، قرائت‌های گوناگون پلورالیسم دینی مطرح و سپس قرائت مورد تأکید جان هیک طراح نظریه پلورالیسم دینی در جهان معاصر مشخص شده است. در ادامه، مبنای پلورالیسم دینی که نظریه فنومن و نومن کانت در باب شناخت است، مورد انتقاد قرار گرفته و اثبات شده که پذیرش چنین مبنایی مستلزم قبول لاادری‌گرایی در باب شناخت واقعیت است؛ سپس مبنای دیگر پلورالیسم دینی یعنی تجربه دینی، بررسی شده و ضمن پاسخ به اشکال جان هاسپرز درباره تجربه دینی، اصل تجربه دینی به صورت منبع شناخت مورد قبول قرار گرفته و راه‌حل مناسب برای این تفاسیر متفاوت ارائه شده است که با پلورالیسم دینی جان هیک تفاوت‌هایی دارد. در پایان، دیدگاه قرآن و روایات اسلامی در باب رؤیت خدا مطرح شده است.

برخی از صاحب‌نظران، فلسفه یا علت خلقت انسان را در نظام تربیتی اسلام، رسیدن او به کمال مطلق می‏ دانند. با توجه به اینکه خالق حکیم در هدفش نه غیر مقدور، بلکه باید مقدور و ممکن باشد، و از طرف دیگر انسان دارای عقل است و هیچگاه غیر مقدور را هدف فعالیت‏ های خود قرار نمی‏ دهد، لذا رسیدن انسان به کمال مطلق به عنوان فلسفه خلقت انسان اشتباه است و باید تعبیر مزبور اصلاح شود. برخی از صاحب‌نظران، فلسفه یا علت خلقت انسان را در نظام تربیتی اسلام، رسیدن او به کمال مطلق می‏ دانند. با توجه به اینکه خالق حکیم در هدفش نه غیر مقدور، بلکه باید مقدور و ممکن باشد، و از طرف دیگر انسان دارای عقل است و هیچگاه غیر مقدور را هدف فعالیت ‏های خود قرار نمی ‏دهد، لذا رسیدن انسان به کمال مطلق به عنوان فلسفه خلقت انسان اشتباه است و باید تعبیر مزبور اصلاح شود.