جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:ماهیت انسان در مکتب اگزیستانسیالیسم در اثر انتخاب آزاد و آگاه او تحقق می یابد.انسان هستی را جولانگه خویش می داند و بر اساس انتخاب آگاه و آزادانه ی خود خالق سر نوشت خویش است و همین باعث شور و نشاط و کمال زندگیش می شود .در آثار علی شریعتیتأکید فراوانی بر مسأله انسان و مسائل و موضوعات مرتبط با آن شده است و به همین دلیلمملو ازمولفه هایاگزیستانسیالیستی است. علی شریعتی از طریقشخصیت پردازی الگوهای شاخصاسلام مانندحضرت علی (ع)،فاطمه (س)، امام حسین (ع)،حضرت زینب (س)،ابوذر و حر، نقش ویژه ای در معرفی مفاهیم بلند اسلامی دارد.کی یر که گور مسیحینیز با بررسی شخصیتی چون حضرت ابراهیم (ع) ، در تلاش است تا مومن حقیقی را معرفی کند.با وجودی که هر دوی آنها بر عنصر اختیار انسان تأکید دارند، کی یر که گور ،طبق آموزه ی گناه اولیهدر مسیحیت و نجات بخش بودن مسیح موعود معتقداست که گناه بشر ازلی است و در همه ی فرزندان آدم به ارث رسیده اما شریعتی معتقد است هر انسانی مسول سرنوشت خویش است و هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد . شریعتی قائل به وجود آفریدگاری مطلق برای هستی است در حالی که سارتر اعتقاد به دینداری را با اختیار انسان در تنافی می داند و معتقد استبشر در این جهان به خود وانهاده شده است. اگزیستانسیالیست دینی با بینشی عرفانی که به جهان وهستی دارد باعث می شود انسان از احساس پوچی رها شود و احساس هدفمندی نماید و در جهت کمال که همان رسیدن به بی نهایت است گام بردارد. در حالی که اگزیستانسیالیست غیر دینی با وجود همه ی ارزشی که برای انسان قائل است اما نمی توانند برای سرنوشت نهایی بشر آینده ی دلخوش کننده ،امید بخش و هدفداری را پیش بینی کند و در نتیجه انسان به نوعی سر خوردگی ،پوچی و سر گردانی دچار می شود . کلیدواژه ها:شریعتی،مولفه های اگزیستانسیالیستی ،آزادی،اندیشه ی دینی،کی یر که گور ،سارتر

این مقاله نگاه پدیدارشناسانه هیدگر متقدم به ایمان مسیحی را موضوع تأمل قرار می دهد هیدگر با دعوت فلاسفه به پیگیری بی قیدو شرط پرسش وجود (از رهگذر فکاک از مابعدالطبیعه وجودی- الهی- منطقی) یک چالش جدی و مناقشه برانگیزی با آنها آغاز می کند و درعین حال این گذشت از بحث خدا، مجال دیگری برای سخن گفتن از صورتی از تأمل فلسفی در باب ماهیت دین و گفتار در باب خدا (فلسفه دین به سبک پدیدارشناسانه آن) فراهم می آورد که به نحو بارزی در درس گفتارهای هیدگر در باب پدیدارشناسی حیات دینی ظهور و نمود یافته است. ولی درنهایت ادعای این نوشتار، آن است که اصول و مبانی الهیاتی تحلیل پدیدارشناسانه هیدگر، ادعای تکراری او را در باب ناسازگاری ایمان مسیحی و پژوهش فلسفی بر هم می زند.

معناداری زندگی و جستجوی این معنا یک ضرورت اخلاقی، روحی، روانی و دینی است.علامه به حق بارها هشدار داده که معنای زندگی باید هماهنگ با ساختار غریزی و فطری انسان تعیین شود. خوردن و آشامیدن، شهوت جنسی و خواب و استراحت از نیازهای غریزی انسان است که افراط و تفریط یا تعطیل آنها مخالف ساختار غریزی است و باعث لطمه به انسان یا حتی به نابودی انسان منتهی می‌شود. در باره فطریات نیز چنین است، چرا که اینان نیز جزیی از ساختار و ذات انسان است که انکار و بی‌توجهی به آنها خسارت‌بار و بلکه ویرانگر است.هر دو فیلسوف معتقداند که زندگی لذت‌پرستانه و بلهوسانه یا غریزی زیستن به ناکامی، پوچی، و افسردگی منجر می‌شود. لذا علامه به فطری زیستن توصیه اکید دارد. کرکگور با این که گاهی غریزی و بلهوسانه زیستن را نیز یکی از گزینه‌های اصیل زیستن دانسته است، اما عملاً و شخصاً به ناکامی این راه اعترافات بسیار روشنی دارد. این نکته نشانه آن است که او به مقتضای زمان و مکان خاصی که در آن قرار داشته، مخاطبان را به تدریج و غیرمستقیم به فطری زیستن فراخوانده است.هر دو فیلسوف مومنانه‌ زیستن را مطابق با فطرت انسانی دانسته‌اند، هر چند علامه عقل و فطرت را بیش از همه موید دین اسلام و تشیع دانسته، چرا که آموزه‌های این دین و مذهب بیش از هر دین و مذهبی مطابق با ساختار فطری و غریزی انسان است.از نظر هر دو فیلسوف وجود خدا بدیهی و غیر قابل تردید است. مهم‌ترین منفعت اعتقاد به وجود خدا، معنا یافتن زندگی انسان است. زیرا خدای خالق و ربِّ جهان و انسان، حکیم و عالم هم هست و لذا برای آفرینش انسان هدف و معنایی در نظر داشته است.هر دو فیلسوف آزمایش و ابتلای با خیرات و شرور را فعلِ خدا و نخستین معنای زندگی می‌دانند. پایداری در آزمایش‌ها پله‌ای برای صعود به سوی فلاح و رستگاری نهایی است.در آموزه‌های اسلامی بندگی و عبودیت انسان در برابر خداوند نیز معنای زندگی انسان تلقی شده است. بندگی به معنای پذیرش و پیروی فروتنانه از کلیه آموزه‌های دینی (اعتقادی، اخلاقی و فقهی) است. جان مومنان در اثر بندگی خدا، به صفا و پاکی رسیده و از ناهنجاری‌های فکری، اخلاقی و عملی رهایی می‌یابد و سعادت دنیوی و اخروی را باعث می‌گردد. کرکگور نیز بندگی هوا و هوس‌ها را ویژه سپهر زیباپرستی یا بلهوسانه و التزام به اخلاق را در سپهر اخلاقی، منجر به ناامیدی، دلزدگی و ناکامی دانسته و تنها بندگی و تعظیم در برابر خدا و دین را باعث امید و آرامش و نجات و رستگاری می‌داند.. عبادت یا پرستش خداوند نیز دیگر معنای زندگی است. پرستش که در قالب اعمالی همچون نماز، ذکر، مناجات، دعا و... صورت می‌گیرد، نشانه بندگی و حقارت فرد در برابر پروردگار غنی و بی‌نیاز است و موجب نیل به رحمت، مغفرت و معرفت می‌گردد. تقرب به خداوند نیز معنای زندگی و در واقع مرحله نهایی آن در حیات دنیا است. آزمایش، بندگی و پرستش گام‌های لازم برای نزدیک شدن به خداوند است. از نظر علامه قرب به خداوند از دو راه آفاقی (حصولی) و انفسی (حضوری) ممکن است؛ اما سیر انفسی به مراتب سودمندتر، عمیق‌تر و واقعی‌تر است. کرکگور سیر آفاقی را در حوزه دینداری و عرفان، نه تنها غیرمفید بلکه مضر و مخرب می‌داند.اگر مرگ به معنای فنا و انعدام انسان باشد، ارزش آفرینش، آزمایش، بندگی، پرستش، تهذیب و معرفت نفس در نهایت معرفت رب و قرب الهی، معنا و مفهوم صحیحی نخواهد داشت و زندگی به زیستنش نمی‌ارزد و به تعبیر قرآن کریم جهان و زندگی انسان عبث، بیهوده و مهمل خواهد بود.. از نگاه علامه خداوند به خاطر حکمت، رحمت و عنایت یا عدالتش، جهان و انسان را بی‌عاقبت و بی‌معنا و بی‌هدف نیافریده است. لذا بعید است مرگ را پایان هستی انسان قرار دهد. انسان مخلوقی است سه لایه یا سه بُعدی که با مرگ طبیعی و بدن، با لایه ملکوتی و جبروتی‌اش حیات جدیدی را پیش‌روی دارد. انکار حیات واپسین به دلیل غفلت از لایه‌های روحانی وجود انسان و انس و الفت با ماده و دلبستگی‌های دنیوی است. کرکگور نیز از راه انفسی و دل و تمسّک به کتاب مقدس، لایه روحانی وجود انسان و جهان و حیات واپسین را باور دارد.زندگی پس از مرگ تجسم زندگی دنیای انسان است. استمرار افکار و رفتار خوب، ملکات فاضله را ایجاد کرده و این ملکات پس از مرگ به شکل بهشت جلوه خواهد کرد. افکار و رفتار بد و ناپسند، ملکات رذیله را باعث می‌شودکه پس از مرگ به هیئت دوزخ و عذاب در خواهد آمد. بنابراین معنای نهایی زندگیِ انسان تلاش برای برخورداری از زندگی سعادتمندانه اخروی و به عبارتی ورود به جوار قرب الهی و بهشت برین است. این سعادت بزرگ از رهگذر ایمان به خدا و آخرت و تبعیت از رهنمودهای دینی فراهم می‌آید.علامه طباطبایی و سورن کرکگور، یکی از شرق و دنیای اسلام و دیگری از غرب و دنیای مدرن و مسیحیت و هر دو در ژرفای ظلمت ناشی از بت‌پرستی‌های مدرن و پسامدرن به پا خاسته، پرچم دین‌داری را برافراشته و هر یک با تلاش مستمر و خستگی‌ناپذیر خود بار دیگر انسان ستم‌زده و خسته از دین‌گریزی را به سوی خدا، رستگاری ابدی و تعالیم پیامبران راستین فراخواندند؛ چرا که یافتن معنای صحیح زندگی، جز از این راه نه ممکن است و نه مطلوب.

ارتباط ایمان و تعقل، یکی از موضوعات مهم فلسفه دین است. بر این اساس، در این پژوهش، ماهیت ایمان دینی از نگاه کی‌یرکگور و علامه طباطبایی بررسی شده است. کی‌یرکگور، ساحت عقل و ایمان را جدا می‌ا‌نگارد. او ایمان را جست زدن و خطر کردن معرفی می‌کند و کمال آن را، نقطه اوج سیر باطن می‌داند. علامه طباطبایی، با پذیرش شهودی بودن ایمان، اعتقاد دارند که ایمان را باید با استدلال عقلی محکم و مبرهن ساخت. دیدگاه این دو متفکر، در انفسی بودن ایمان، ارادی بودن ایمان و معنابخشی ایمان به زندگی، مشابهت دارد و این دیدگاه، در مواردی چون ابتنای ایمان بر تعقل، ارتباط ایمان و عمل، ارتباط ایمان و اخلاق و ارتباط ایمان و گناه تفاوت می‌یابد.

سورن کرکگور، متفکر دانمارکی، ساحت عقل و ایمان را بسیار جدا می‌انگارد. از نظر او ایمان جنس کشف و شهود و وحی عام و عقل هدایت است و رسیدن به آن با یک جهش به فراسوی شواهد تاریخی و عقلی و علمی و اعتقادداشتن به محال و پاراداکس امکان‌پذیر است . علامه طباطبایی، متفکر بزرگ اسلامی، علاوه بر شهودی بودن ایمان اعتقاد دارد که ایمان را می‌توان با استدلال عقلی محکم و مبرهن ساخت و بدین طریق راه بر موهومات و تخیلات و عواطف و احساسات بسته می‌شود. از نظر او ایمان امری اختیاری است و در غیر این صورت فاقد ارزش و اعتبار است . آراء این دو متفکر غربی و شرقی را در مسائلی مثل ایمان و دین، ایمان و شهود، ایمان و اختیار، ایمان و عمل، ایمان و رنج، ایمان و محال، ایمان و شورمندی، ایمان و رضا و تسلیم می‌توان برهم تطبیق نمود.

کی‌یرکه‌گور با تکیه بر تفکر انفسی، توجه را از عالم خارج به فرد انسانی معطوف ساخت. او با تأکید بر فرد انسانی و احوالات مخصوص او، تعریفی جدید از انسان ارائه کرد و ادبیات جدیدی را وارد فلسفه ساخت و از آن‌ پس، مفاهیمی نظیر اضطراب، نومیدی، تهوع و... به کلیدواژه‌های اساسی اگزیستانسیالیسم تبدیل شدند. در انديشة‌ ژان پل سارتر نیز توجه به اين مسائل و اهتمام به آنها به اوج رسید. اضطراب از اولین احوالاتی است که فردِ هستی‌دار با آن درگیر است. کی‌یرکه‌گور دو رویکرد متفاوت به این مقوله دارد؛ یکی نگاه او در کتاب ترس ‌و لرز است که در آنجا یقین ایمانی را عامل اصلی اضطراب می‌داند؛ یقینی كه برگرفته از اعتماد به خداست. رویکرد دیگر او در کتاب مفهوم اضطراب مطرح می‌شود که او در آنجا‌، با نگاهی روان‌کاوانه، ریشۀ اضطراب را در گذشتۀ گناه‌‌آلود فرد می‌جوید. سارتر نیز به مانند کی‌یرکه‌گور تعریفی خاص از انسان ارائه می‌دهد و مهم‌ترین خصوصیت او را انتخاب و آزادی می‌داند. از آنجایی‌که انسان پيوسته در موضع انتخاب قرار می‌گیرد، با آینده‌ای نامعلوم مواجه است كه همین مواجهه، بر اضطراب او می‌افزاید. در این مقاله، مفهوم اضطراب را که از مفاهیم اساسی اگزیستانسیالیسم است، از منظر کی‌یرکه‌گور و سارتر بررسی مي‌كنيم و به تأثیرپذیری سارتر از کی‌یرکه‌گور در اين زمينه و اشتراکات و افتراقات آنها مي‌پردازيم

مسئله نسبت ميان تجربه دينی و تجربه اخلاقی هرچند پيوندی وثيـق بـا مسـئله رابطـه ميـان دين و اخلاق دارد، اما غير از آن است و كمتر بدان پرداخته شـده اسـت. نـرمن گيسـلر از جمله كسانی است كه با صـراحت بـه ايـن بحـث پرداختـه و از مغـايرت آن دو جانبـداری كرده است. در اين مقاله ضمن نقد و بررسی ديدگاه گيسلر، ديدگاه هـای ديـويی، جيمـز، شلايرماخر و كييركگور، كه هريك به نحوی كوشيده اند مغايرت ميان اين دو تجربـه را نشان دهند، و گيسلر برای تأييد رأی خويش بدانها استناد كرده، نقد وارزيابی شـده اسـت و در نهايت، وجوه ضعف ديدگاه مغايرت با روايت گيسلر نشان داده شده و اين نتيجه بـه دست آمده است كه بيان گيسلر اتقان لازم برای نفی عينيـت ايـن دو نـوع تجربـه در همه موارد را ندارد.

منشأ درد و رنج‌های انسان و شیوه مواجهه و راه درمان آن از موضوعات اساسی بشر در هر دوره‌ای بوده است. برآورده نشدن انتظارات انسان در روابط چهارگانه او با خود، غیر، هستی و خدا به سبب عامل (عوامل) فردی، اجتماعی، سیاسی، طبیعی و ماورای طبیعی تولید رنج می‌کند. در نهج‌ البلاغه بزرگترین دردها، کفر، نفاق، غیّ (بیراهه‌روی) و ضَلال (گمراهی) معرفی شده و از رنج حقیقی انسان دردمند سخن رفته است که ناشی از جداافتادگی او از خالق و کوشش برای لقای اوست. در نهج البلاغه برای کاهش، تحمل و تبدیل رنج‌ها چهار مقول? دینی مطرح است. به عبارت دیگر، بر مبنای ایمان و براساس سه اصل تقوا (پرواداری) ، زهد (پارسایی)، و احسان؛ مدلی اخلاق‌گرایانه با ساختار شش وجهی 1ـ بینش‌ها، 2ـ ارزش‌ها، 3ـ گرایش‌ها، 4ـ روش‌ها، 5ـ کنش‌ها، 6ـ گویش‌ها استنباط می‌شود. چهار مقول? فوق پیوندی جدانشدنی دارند. ایمان در رابط? انسان با خالق، رنج حقیقی انسان را تسکین می‌دهد و بر روابط دیگر پرتوافکن است، و تقوا در رابط? انسان با خود، زهد در رابط? انسان با هستی و احسان در رابط? انسان با دیگر انسان‌‌ها، رنج‌های حاصل از این روابط را می‌کاهد. برای بررسی دیدگاهی دیگر نسبت به رنج، به آراء متفکّری مراجعه شده که از بزرگترین عارفان مسیحی است و مهم‌ترین دغدغه‌اش بازگوکردن حقیقت ایمان و رنجی است که مومن راستین، پس از ورود به ساحت ایمان باید به دوش کشد. مفهوم رنج در تفکر سورن کی‌یرکگور ـ پدر اگزیستانسیالیسم (1813 ـ 1855 م) ـ ، از دریچه ایمان و در چارچوب نوعی الهیات مسیحی نگریسته شده است. با تبیین آراء او درباره رنج، علت، ماهیت و شیوه رویارویی با آن، می‌توان یک بررسی تطبیقی میان دو رهیافت اسلامی و مسیحی به مفهوم رنج را سامان داد و با جمع وجوه مشترک هر دو دیدگاه و افزودن وجوه متعالی برگرفته از تعالیم اسلامی (در نهج البلاغه)، می‌توان در پروراندن یک الگوی مذهبی جهانشمول برای انسان معاصر سهیم شد.در این تحقیق به روش تحلیل متن، دیدگاه امام علی (علیه السّلام) دربار? رنج‌ها و شیوه‌های مواجهه با آن و درمان دردها به طور تفصیلی تبیین شده، و دیدگاه‌های کی‌یرکگورِ مسیحی در این باره، با توجه به کتاب «سیرت دردمندان»، به اجمال بررسی شده است.

مفهوم «وجود» و جایگاه آن در تفکر فلسفی انسان و پیوندش با دیگر مفاهیم، راه پرفراز و نشیبی را در تاریخ اندیشه بشری می پیماید. جای شگفتی است مفهومی که در بسیاری از سنت های فلسفی، بدیهی و به تعبیری روشن ترین بدیهی شمرده می شود دچار چنین تطوری گردد. این مفهوم در برخی از دیرینه ترین سنت های فلسفی دوران باستان جایگاهی بس محوری داشته است، به گونه ای که موضوع فلسفه، وجود بماهو وجود دانسته می شود. در دوره های پسین این مفهوم در حاشیه مباحث فلسفی قرار گرفت. در سده های گذشته در حکمت متعالیه و اگزیستانسیالیسم غربی دیگربار احیا شد و افق های تازه ای بر اندیشه بشری گشود. گذری کوتاه بر مسائلی که در این دو جریان فلسفی ارائه می شود، از نزدیکی قابل توجهی درباره وجود پرده برمی دارد.در این نوشتار با طرح پاره ای از مسائل مهم در باره وجود در حکمت متعالیه و نزد گروهی از بزرگان اگزیستانسیالیسم، روزنه ای را برای تطبیق و مقایسه جست وجو خواهیم کرد.

بی گمان مساله توجه به انسان و عدم ثبات ذات او از محوری ترین مباحث فلسفی نزد ملاصدرا و کرکگور است. شاید این نقطه اشتراک، مهم ترین شباهت میان این دو اندیشمند نیز باشد. اگر به کل آثار هر دو متفکر نظر افکنده شود، بی گمان خواننده به این نتیجه می رسد که یکی از اهداف آن ها، آسیب شناسی ذات انسان و سپس تاسیس نظامی است تا براساس آن، بتوان راه رسیدن به وجود حقیقی انسان را به دست آورد. البته نمی توان انکار کرد که تمام فیلسوفان پیش از آنها، به انسان و توانایی های او توجه ویژه ای داشته اند؛ اما نوع نگاه این دو اندیشمند با دیدگاه های پیشینیان خود کاملا متفاوت به نظر می رسد.از این رو، نوشتار پیش رو بر آن است تا شباهت ها و تفاوت های دیدگاه این دو متفکر در زمینه سیلان وجودی انسان را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.