جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با آن كه سالها از ظهور اسلام به عنوان يك مكتب الهی جريان نيرومند عقيدتی و سياسی می گذرد و گزارشهای متعدد و متنوعی از آن تهيه و در دسترس نسلهای پس از صدر اسلام قرار گرفته است، اما همچنان ابرهای تيره، فضای جريانات مكه و مدينه آن روزگار را پوشانيده است كه البته گستره ای فرونتر از تصور ما را در بر می گيرد. ما بر آن نيستيم كه عوامل اين تيرگی و مجهول ماندن را بررسی كنيم، كه خود، بحث مهم و مستقلی است، بلكه صرفا اشاره ای بر آنچه گذشته است خواهيم داشت. بی ترديد اگر نكات مبهم و ناشناخته تاريخ صدر اسلام و منقولات تاريخی صحيح و سقيم از همه باز شناخته شود، ارزش فراوانی خواهد داشت و فصل جديد را در برخورد با آن گزارشها به روي ما می گشايد. به عنوان نمونه، اگر اطلاعات كاملی از برخورد افراد، اعم از مشركان و مومنان و منافقان، نسبت به دعوت پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله و موضع گيری های آنان به دست آوريم و پيروان واقعی آن حضرت را از دشمنانش باز شناسيم، از يك سو، گرايش های فكری و باورهای مذهبی گروههای زيادی از مسلمانان تغيير خواهد كرد و از سوی ديگر، به عنوان تجربه ای گويا فرا راه آينده مسلمانان قرار خواهد گرفت. همگونی حوادث سالهای اخير انقلاب اسلامی در ايران با جريانهای صدر اسلام، بيانگر اهميت دانستن و به كار بستن تجربه های گذشته است و يكی از آن تجربه ها رويارويی با جريان مرموز و خطرناك نفاق است. بنابراين، شناختن ويژگيها، اهداف و خط مشی آنها راهگشای جامعه كنونی خواهد بود.

‫تحقيق حاضر، آراي دکتر ذهبي در تفسير قرآن و برخي عقايد شيعه را بررسيده و نظريات آيت‌الله محمدهادي معرفت در ارزيابي آن‌ها را منعکس مي‌سازد. نويسنده در سه باب کوشيده نخست ديدگاه‌هاي ذهبي در مفهوم تفسير و تأويل و تفاوت آن‌ها و سپس ديدگاه‌هاي منتقدانه وي در تأسيس شيعه و پيدايي آن، انتساب شيعه به عبدالله بن سبأ، عقايد شيعيان درعصمت ائمه(، مسأله مهدويت، رجعت، تقيه و... نيز برخي احکام فقهي شيعه همچون: مسح سر و پاها در وضو، تحريف قرآن و تکفير صحابه، جواز متعه (ازدواج موقت) و همچنين برخي ديدگاه‌هاي تفسيري ذهبي را با توجه به آراي آيت‌الله محمدهادي معرفت، تحليل کند. در بخش اول ضمن بررسي مفهوم اصطلاحاتي مانند تفسير و تأويل، به تشريح فرق تفسير و تأويل و کشف معناي مندرج در آيات قرآن پرداخته شده و ديدگاه‌هاي ذهبي ارزيابي گشته است. آن‌گاه گرايش‌هاي تفسيري از نظر وي و معاني لغوي و اصطلاحي واژگان کليدي تحقيق بيان مي‌شود. نويسنده در اين زمينه آراي ذهبي و آيت‌الله معرفت را مقايسه کرده و مختصري از زندگاني، تأليفات تفسيري و آراي مهم تفسيري آنان را منعکس مي‌سازد. در بخش دوم نوشتار شبهه‌هاي ذهبي برضد شيعه و عقايد آنان مخصوصا داستان خرافي انتساب شيعه به شخصي مجهول‌الهويه (عبدالله بن سبأ) و ادله متقن بر بطلان آن مطرح شده، سپس حقانيت ديدگاه‌هاي شيعه در امامت، عصمت ائمه، مهدويت، رجعت، مشروعيت تقيه به طور فشرده اثبات و به ايرادهاي ذهبي پاسخ داده شده است. برخي اشکال‌هاي ذهبي در واجب بودن مسح پا، تحريف قرآن، تکفير صحابه، جواز عقد موقت در مذهب شيعه، که وي آن را در تأليف‌هاي مختلف خود آورده، بازگو و ارزيابي مي‌گردد.

فهم قرآن كريم افزون بر دانش هاى رايج پايه، مبتنى بر شناخت قواعد زبانى است. قرآن به لحاظ محتوا، مشتمل بر انواع معارف عقيدتى، اخلاقى و تربيتى، فقهى و حقوقى و تاريخى است و به لحاظ ساختار لفظى، سرشار از زيبايى هاى بيانى، فصاحت و بلاغت و محسنات لفظى و معنايى. به همين سبب، سبك بيانى قرآن در انتقال معانى، منحصر در يك وجه و الگوى بيانى خاص نيست، بلكه به تناسب هر موضوعى از سبك بيانى خاصى نظير زبان عرفى، كنايى، استعارى و رمزى استفاده كرده است. در مجموع، زبان قرآن زبان عرفى و عقلايى است. مقصود از زبان عرفى تنها كاربرد الفاظ در معناى موضوع له حقيقى آنها نيست، بلكه زبان عرفى گستره اش انواع استعمالاتى است كه عقلا در محاورات خود به كار مى گيرند. راز استفاده از سبك هاى بيانى متنوع، تأثيرگذارى آن در معرفت بخشى و هدايت گرى است. نوشتار حاضر با روش توصيفى ـ تحليلى به بررسى اين موضوع مى پردازد.

محمدهادی معرفت از فقیهان و عالمان شیعه و محققان علوم قرآنی وى در سال 1309(ه‍ ش)در خانواده روحانى در شهر كربلا متولد شد. پدرش شيخ على از خطباى بنام كربلا در آن دوران بود.وى در سن پنج سالگى ايشان را براى سواد آموزى به مكتب فرستاد تا خواندن و نوشتن را بياموزد.پس از آن، مقدمات را نزد استاد حاج شيخ على اكبر نائينى و سپس نزد پدرش آموخت.ادبيات و منطق را نزد اساتيد به نام در آن زمان همچون سيد سعيد تنكابنى، آيت ا..سيد محمد شيرازى و شيخ محمدحسین مازندرانى فرا گرفت.دروس فقه و اصول را نزد شيخ محمد كلباسى، شيخ محمد خطيب و سيد حسن حاج آغا مير قزوينى تلمّذ نموده در اين دوره در كنار تحصيل، به تدريس و تحقيق نيز اشتغال داشته در رشته‌هاى ادبى و علمى از محضر ايشان استفاده مى‌نموده‌اند.پس از مدتى با همكارى گروهى از فضلاى حوزه همچون سيد محمد شيرازى، سيد عبدالرضا شهرستانى و شيخ محمدباقرمحمودى دست به تاسيس و نشر ماهنامه‌ايى تحت عنوان «اجوبة المسائل‌الدينية» زدند كه در آن سئوالهاى دينى مردم پاسخ داده مى‌شد. در سال 1340(ه‍-ش)پس از فوت پدرش، براى تكميل تحصيلات خود به نجف اشرف مهاجرت مى‌نمايد.هدف اصلى از اين مهاجرت شركت در جلسات درسى فرهيختگان علم و فقاهت آن دوران همچون سيد محسن حكيم، آيت ا..سيد ابوالقاسم خوئى و امام خمينى(ره) و استفاده از محضر آن بزرگوران بود.ضمن آنكه دروس فلسفه و حكمت متعاليه را نزد اساتيد معروف آن زمان فرا گرفته است.در اين هنگام بود كه انگيزه پرداختن به مسائل قرآنى در كنار فقه و اصول، ايشان را وادار نمود كه تحقيقات خود را به موضوع علوم قرآنى سوق داده، بيشتر اوقات خود را براى اين كار مصروف دارد تا بدآنجا كه پس از مدتى توانست كتاب ارزشمند التمهيد را در 6(شش) مجلد و نيز كتاب التفسير و المفسرون را در دو مجلد تألیف نمايد. در سال 1351 كه حكومت بعث عراق دستور مهاجرت ايرانيان را صادر نمود به اتفاق خانواده رهسپار ايران شد و در حوزۀ علميۀ قم به فعاليت‌هاى علمى خود همچون تدريس و تألیف ادامه داد كه محصول آن تألیف كتاب ارزشمند«صيانة القرآن من التحريف» و ترجمۀ كتاب «التفسير و المفسرون» مى‌باشد.وى هم اكنون‌ضمن تدريس در مراكز حوزوى و دانشگاهى، مشغول تألیف كتابى است به نام «التفسير الجامع الاثرى» که در آن روايات تفسيرى فريقين جمع آورى و مورد نقد و بررسى قرار گرفته و تا كنون يك جلد آن انتشار يافته است. وى در سال 1385 شمسى در شهر مقدس قم به ملكوت اعلى پيوست.

نسخ آیات قرآن از جمله مسائلی است که در عرصه فقه، حدیث و تفسیر همواره مورد توجه مفسران و دانشمندان اسلامی بوده است. درباره هویت نسخ چهار مدرسه: رفع، دفع، خطاب و بیان وجود دارد که در این میان، مدرسه رفع با فرهنگ قرآن سازگارتر است. برای نسخ از نظر ناسخ چهار قسم: نسخ قرآن به قرآن، نسخ قرآن به سنت، نسخ سنت به قرآن و نسخ سنت به سنت وجود دارد که روایات ناظر به نسخ آیات به آیات، مصداق عینی نسخ قرآن به قرآن است. شیعه به خلاف اهل سنت که به سه نسخ: حکم، تلاوت و حکم و تلاوت معتقد است، فقط درباره قسم نخست اتفاق نظر دارد. از این رو روایاتی که در آن شائبه نسخ تلاوت وجود دارد لزوما به معنای نسخ تلاوت نمی باشد.

روش تفسیر روایی در کنار روش های دیگر مانند تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر عقلی و اجتهادی، از شیوه های کهن و معتبر تفسیر و تبیین مفاهیم قرآن است و بسیاری از مفسران شیعه و اهل سنت روایات تفسیری را گاه به عنوان تنها دلیل و منبع و بیشتر در کنار دیگر دلایل مورد استفاده قرار داده اند؛ با این تفاوت که گروهی با اعتماد بیش از حد به منابع و جوامع روایی و بدون هیچ نقد و تحلیلی در مورد اسناد و متون آنها، بدان استدلال کرده اند، گروهی با وسواس بیش از حد بسیاری از روایات معتبر و قابل اعتماد را از چرخه تفسیر خارج ساخته اند و گروه سوم با نگاهی عالمانه، به نقد و تحلیل اسناد و به ویژه متون آنها پرداخته، روایات جعلی و ساختگی را شناسایی و جدا ساخته اند و به تبیین دلالت احادیث صحیح تفسیری در شرح مفاهیم قرآنی پرداخته اند. این مقاله با بررسی تفاسیر معتبر شیعه و با تاکید بر تفسیر المیزان درپی اثبات این مدعاست که مفسران گران قدر مکتب اهل بیت (ع) در بهره گرفتن از روایات در تفسیر، بیشتر طریق عالمانه و اعتدالی را پیموده اند.

تفاسیر قرآن با رویکردهای مختلفی به نگارش درآمده است که یکی از پیشتازترین این رویکردها، رویکرد ادبی است. فصاحت و بلاغت آیات قرآن کریم یکی از وجوه اعجاز قرآن است. از این رو برخی از مفسران برای کشف مراد خداوند از آیات، به نگارش تفسیر ادبی پرداخته اند. این مقاله بر آن است تا با مقایسه تفسیر الکشاف زمخشری و التفسیر البیانی للقرآن بنت الشاطیء نگرش ها، نظریه ها و امتیازهای هر کدام و میزان پیشرفت این رویکرد را بررسی نماید. با پیشرفت علوم بلاغی، تفاسیر ادبی هم رو به تکامل گذاشته تا آنجا که برخی از مفسرین معاصر بر متقدمان برتری یافته اند؛ چنانکه بنت الشاطیء با بهره بردن از تلاش های مفسران قبلی تفسیری به مراتب کامل تر و زیباتر، از قرآن کریم ارائه داده است.

سخن وقتی می‌تواند مفهوم خویش را به بهترین وجه منتقل نماید و در روح شنونده موثر باشد که به زیور فصاحت و بلاغت و سایر محسنات لفظی و معنوی، آراسته باشد؛ زیباترین سخن، یعنی قرآن کریم از این لحاظ در اوج فصاحت و ستیغ بلاغت می‌باشد. قرآن کریم، سرشار از صنایع ادبی است و این ویژگی‌های بی‌بدیل قرآن، به همراه سبک و اسلوب ویژه‌ای که نه نثر است و نه نظم؛ مخاطبین را به حیرت و شگفتی واداشته است. در حقیقت موسیقی و نظم آهنگ قرآن کریم، جدای از معنای آن نیست بلکه، هماهنگ با مقصود و غرض آیه و هم جهت با معنای آن است. نظم و آهنگی که بر مجموعه حاکم است، خود به چند دسته تقسیم می‌شود؛ که هر کدام جنبه‌ای از اعجاز قرآن را برای همگان روشن می کند. این پژوهش در صدد آن است که به بررسی و شناسایی جنبه موسیقیایی و نظم آهنگ الفاظ و عبارات قرآن کریم با روشی تحلیلی – توصیفی و با استناد به منابع کتاب خانه‌ای بپردازد.

«القرائات فی نشأتها و تطورها» عنوان بخشی از کتاب «التمهيد فی علوم القرآن» نوشته آيت الله محمد هادی معرفت است. در اين مقاله، ديدگاه های نامبرده در زمينه موضوعات قرائت های هفت گانه، کيفيت نزول قرآن، عدم تواتر قرائات، ملاک های پذيرش يک قرائت صحيح و عوامل به وجود آمدن اختلافات قرائات بررسی و نقد شده است.

یکی از گرایش‌های تفسیری مهم و پرسابقۀ قرآن کریم، تفاسیر عرفانی و اشاری است. این رویکردهای تفسیری حداقل از قرن سوم آغاز شده و تا دوران معاصر نیز شیفتگان خود را حفظ کرده است. بنابراین، در عصر اخیر نیز می‌توان با آثاری رو‌به‌رو شد که در برداشت از آیات نورانی قرآن کریم، گرایش‌های عرفانی و اشاری داشته‌اند. ویژگی‌ها و مختصات تفسیری آثار دورۀ جدید، تفاوت‌هایی با نوع پیشین خود دارد که می‌توان تفسیر عرفانی و اشاری را به دو شاخه متقدم و متأخر تقسیم کرد. در این میان، می‌توان «تأویل‌گرایی»، «بیان رمزی» و «فهم طبقه‌بندی‌شده» را به عنوان مبانی تفسیر عرفانی متقدم برشمرد. این در حالی است که در حوزۀ روش‌های تفسیر عرفانی‌ـ اشاری جدید، باید به «تلاش برای تعمیم فهم و همگانی ساختن برداشت از قرآن»، «اعتقاد به تدبرگرایی و تفسیر قرآن به قرآن» و «کلیدی دانستن طهارت قلب در فهم قرآن» اشاره کرد. مفسّران عرفانی جدید به دلیل بازآموزی در روش‌ها، برداشت‌های جدیدی از قرآن بیان کرده که مسبوق به سابقه نبوده و نشانی از آن در سنت تفسیری مشاهده نمی‌شود. به همین دلیل، تبیین رویکردها و ویژگی‌های این روش تفسیری، از اهمیت زیادی برخوردار است.