جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و باز تعریف آن یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربه بشر در طول قرون و اعصار دارد. تفاوت مناهج و روش های تفسیری ارتباط با انتخاب مفسر در منابع دارد. مقاله تلاش دارد دیدگاه استاد معرفت را در باره منابع اثری کسب و تمایزهای دیدگاه‌ ایشان را با علامه طباطبایی بررسی کند. این دو مفسر یکی به شدت به منبع قران به قرآن توجه کرد و دیگری بر روایات و اثار تفسیری تمرکز دارد. در مقاله ابتدا دیدگاه تطبیقی استاد و علامه طباطبایی را در باره منابع قرآن، و روایات وحیانی و تاریخی شامل: سنت پیامبر اکرم (ص) سنت اهل بیت (ع)، بررسی کرده است. تلاش شده دلیل حجیت واعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر دو دیدگاه بررسی شود. محصول بررسی آن که ریشه اختلاف نظراین دو مفسر، به در هم آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن بر می گردد.

آیات مشتمل بر اراده و مشیت الهی به سبب تفاوت ظاهری، دست مایۀ اختلافات کلامی شده است. مفسران اشعری این آیات را اثباتگر جبر دانسته اند. در مقابل، مفسران امامیه گستردگی اراده و مشیت الهی را نافی اختیار نمی‌دانند. آیت الله معرفت نیز در آثار خویش به بررسی این آیات پرداخته است. ایشان واژه «مشیت» را در قرآن اصطلاحی خاص و برخاسته از حکمت دانسته و بر مبنای همین دیدگاه بسیاری از آیات مشیت و اراده الهی را تفسیر نموده است. آلوسی، مفسر اشعری مسلک، نیز در بسیاری از آیات مربوط به مشیت از حکمت الهی و اختیار انسان سخن گفته است. این مقاله، جستاری تطبیقی میان دیدگاه ایشان با توجه به آثارشان و دیدگاه آلوسی برای دست‌یابی به نقاط تطابق و تفارق نگرش و رویکرد این دو مفسر پیرامون این آیات است و در ابعاد زبان شناسی، کلامی و روش تفسیری به تطبیق آراء تفسیری دو مفسر و نقد دیدگاه‌های آلوسی پرداخته است.

هدایت یکی از سنت های الهی است و آن به حسب مراتب، در تأثیر و نتیجه گوناگون است. انسان، در مسیر هدایت در سیری تکوینی و معین، مراحل و مراتبی را طی می‌کند و منازل کمال را پشت سر می گذارد تا به والاترین مرحلۀ تکامل خود برسد. این مراتب که در طی حرکت نوع بشر مشهود است، هر یک ملازم مقامی است که مخصوص به خود اوست و از ابتدای حرکت نوع بشر در سیر وجودیش تا آخرین نقطۀ کمال همراه اوست. توفیق، یکی دیگر از سنن الهی است که ملازم هدایت است و به اسباب و مناسباتی اطلاق می‌شود که خداوند به سبب آن، بندگانش را در مسیر خشنودی خویش قرار می دهد و از حرکت در جهت معاصی دور می‌دارد. این مقاله به مقایسه و داوری دیدگاه آیة الله معرفت با علامه طباطبایی در خصوص هدایت و توفیق و رابطۀ بین این دو سنت الهی پرداخته است.

عصمت یکی از مباحث مهم کلامی است که از دیرباز مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. یکی از مباحث مربوط به عصمتِ پیامبرگرامی اسلام(ص)، انتساب «ذنب و استغفار» به آن حضرت است که در آیات متعددی از قرآن ملاحظه می شود. این نوشتار درصدد است تا آراء آیت الله معرفت و فخر رازی، یکی به نمایندگی مکتب تفسیری امامیه و دیگری به نمایندگی مکتب تفسیری اشاعره را مقایسه و نقد کند. بررسی ها نشان می‌دهد، آیت الله معرفت عصمت را برای تمام دوران زندگی پیامبر اکرم(ص) ثابت می کند و «ذنب» را گناه اجتماعی و إستغفار پیامبر(ص) را نیاز ایشان به رشد و بالندگی و بهره مندی از امدادهای الهی می‌داند؛ امّا فخر رازی در تحلیل خود عصمت را به دوران بعد از نبوّت و ذنب را به پیش از نبوّت مربوط می شمارد. در این نوشتار مواردی چون گناه مؤمنین، ترک عملِ اولی و گناه صغیرۀ جایز در پاسخ از وجوه محتمل بر شمرده شده است.

از جمله مباحث مهم کلامی که از قرن اوّل هجری در میان متکلّمان و مفسّران مسلمان مورد اختلاف واقع شده است، تفسیر آیات موهم وجود اعضا برای خداوند متعال است. هریک از فرق مسلمان، به رویکردهای مختلفی چون تشبیه و یا تأویل و غیره روی آورده اند. این مقاله، پس از مروری کوتاه بر دیدگاه های کلامی مشهور، به بررسی دیدگاه مفسّر و قرآن پژوه معاصر شیعی؛ آیت الله معرفت و یکی از مفسّران بزرگ اهل سنّت؛ فخر رازی پرداخته و نمایان می کند هریک با تعابیر متفاوت با استناد به استدلال های عقلی و نقلی و با بهره گیری از تأویل در صدد نفی جسمانیت و وجود اعضا برای خداوند در آیات موهم چنین صفاتی هستند؛ البته آیت الله معرفت در بخش دلایل نقلی بیشتر از روایات اهل بیت علیهم السّلام و استدلال های اصولی بهره برده و فخر رازی در این رابطه از دلائل ادبی، بهره می گیرد. در مقاله پیش رو، کوشش شده است تا با تقسیم بندی منظمی دیدگاه این دو مفسّر شیعی و اهل سنّت، مطرح و به صورت تطبیقی ارائه گردد.

موضوع این مقاله بررسی ومقایسه تأویل از دیدگاه ابن عربی و آیت الله معرفت است. در رابطه با تأویل و معنای آن دیدگاه های مختلفی وجود دارد که با توجه به گوناگونی آن لازم دیدیم نظر ابن عربی و آیت الله معرفت را در این باره مورد مطالعه قرار دهیم. واژه تأویل هفده بار در قرآن بکار رفته است که در برخی موارد، به تأویل آیات قرآن اشاره دارد. این استفاده قرآن از تأویل سبب شد که بابی با عنوان تأویل آیات قرآن و تفاوت آن با تفسیر در میان علما گشوده شود. به طور کلی ابن عربی و آیت الله معرفت هردو بر این عقیده اند که تأویل با تفسیر متفاوت است و آیات قرآن علاوه بر تفسیر، تآویل پذیر نیز هستند اما در چگونگی تأویل قرآن، شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند. اصلی ترین شباهت آنها در این است که هردو تأویل را باطن کلام خدا می دانند نه مصداق آن،با این وجود تفاوت های آنها سبب شده که مصداق عملی آ نها در تأویل بسیار متفاوت با یکدیگر باشد که مهمترین آن ها این است که ابن عربی تأویل را علمی موهبتی می داند که از جانب خداوند به افراد خاصی الهام می شود اما آیت الله معرفت برای آن ملاک ها و ضوابطی را مشخص می کند که با رعایت آنها می توان به تأویل دست یافت واحتیاجی به الهام نیست.

اندیشمندان علوم قرآنی، دیدگاه‌های گوناگونی در باب تفسیر عرفانی مطرح کرده‌اند. از جملۀ این اندیشمندان محمدهادی معرفت می‌باشد. به نظر او، مستند تفاسیر اهل معرفت، ذوق و سلیقه شخصی بوده و تفاسیر آنان از مقوله تفسیر به رأی است. همچنین منظور از واژه بطن که در روایات آمده، دلالت التزامی غیر بیّن کلام است و نیز تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی هستند. در مقاله پیش رو، پس از گردآوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای، این دیدگاه وی پیرامون تأویل و تفسیر عرفانی به روش تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده که: اولاً بخشی از تفاسیر عرفا بیان معانی باطنی قرآن است و آنان در تفسیر و تأویل آیات از روش‌های متداول فهم متن بهره برده‌اند. ثانیاً تأویل قرآن از باب دلالت التزامی غیر بیّن نیست، بلکه غالباً به معنای باطن کلام وحی و گاهی جری و تطبیق است. ثالثاً تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی نیست، بلکه اشارات و لطایفی است که پس از تلاوت باطنی قرآن بر قلوب اهل معرفت وارد شده و فهم نو و جدید محسوب می‌شود و در بیشتر موارد، هیچ پیش‌زمینه ذهنی پیرامون آن وجود نداشته تا از باب تداعی معانی به شمار آید.

روایات اسباب نزول، از جمله مباحث مطرح در علوم قرآن است که در تفسیر آیات قرآن همواره مورد توجّه بسیاری از مفسّران و قرآن­پژوهان بوده است. افزون بر آن، در پژوهش قرآنی واژه‌شان نزول نیز در کنار واژه سبب نزول به کار رفته است. پرسش اصلی این است که این دو مقوله چه تفاوتی با هم دارند و به چه علت دو لفظ خاص به کار برده می‌شود؟ شناخت دقیق این دو باعث به کار بردن هر یک در جایگاه مناسب خود و پرده­برداری صحیح­تر از آیات می­شود. در این مقاله، نظر علامه طباطبایی و آیت­الله معرفت، دو مفسر بزرگ معاصر شیعه درباره تفاوت یا عدم تفاوت به صورت تطبیقی بررسی خواهد شد و مفهوم لغوی و اصطلاحی شأن و سبب نزول، اهمیت و ضرورت بحث و جایگاه اسباب نزول ارزیابی می­شود. علامه طباطبایی(ره) علاوه بر نظر منتقدانه نسبت به این روایات، تفاوتی میان شأن و سبب نزول قائل نیستند و فقط در صورت وجود شرایط مورد نظر ایشان، روایات مذکور قابلیت استفاده برای تبیین و توضیح آیات را دارند؛ اما آیت­الله معرفت میان این دو مقوله تفاوت قائل‌اند و معتقدند شأن نزول اعم از سبب نزول است. همچنین اگر آیه‌ای درباره اتفاقی در گذشته یا حال به عنوان عبرت و توضیح باشد، شأن نزول اعم از سبب نزول است.

بطن و تأویل آیات‌قرآن، از دیرباز یکی از مسائل بحث‌برانگیز و مورد‌توجه اندیشمندان بوده که حجم گسترده‌ای از روایاتِ ذیل آیات را به خود اختصاص داده است. تطبیق بخش عمده‌ای از روایات بر امامت، دوستان و دشمنان آن‌ها در تأویلات شیعه، دستاویز برخی مخالفان شده است؛ ذهبی از‌جمله نویسندگان منتقدِ معاصر اهل‌سنت در کتاب «التفسیر و المفسرون»، شیعه را به تأویلات ناصحیح و افراطی آیات بر اهل‌بیت(ع) درراستای تحمیل آرائشان بر قرآن، متهم نموده که آیت‌الله معرفت از شخصیت‌های بارز معاصرِ قرآن‌پژوهی شیعه کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» را درراستای نقد و پاسخ به ذهبی در دفاع از شیعه نگاشته است. این پژوهش در‌راستای انتقادات ذهبی بر تأویلات شیعه، با تبیین مفهوم صحیح بطن و تأویل، و یافتن ضوابط صحیح در تبیین لایه‌های درونی قرآن، به بررسی و نقد اتهامات ذهبی با تأکید بر آرای آیت‌الله معرفت پرداخته است. یافته‌های حاصل از پژوهش این است که تفاوت نگرش ذهبی در تبیین ماهیت بطن و تأویل، منجر به انتقاداتی بر تأویلات شیعه شده و آیت‌الله معرفت در پاسخ به این انتقادات، باتوجه به جاودانگی و جهان‌شمولی قرآن، بطن را همتای تأویل، مفهوم عامی دانسته که با الغای خصوصیات از آیه، قابل‌انطباق بر مصادیق نوظهور است. تطبیق مفهوم عام بر مصادیق مختلف مطابق با معیارهای صحت تأویلی است که مورد‌‌قبول ذهبی نیز می‌باشد.

«منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و بازتعریف آن دارند یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربۀ بشر در طول قرون و اعصار است. تفاوت مناهج و روش‌های تفسیری، با منابعی که مفسر انتخاب می‌کند، ارتباط دارد. مقالۀ حاضر تلاش دارد تا دیدگاه استاد معرفت را دربارۀ منبعیت گفتار صحابه و تابعان به دست آورد و تمایزات این دیدگاه‌ را با علامه طباطبایی بررسی کند. اهمیت گزینش این دو مفسر در آن است که یکی به شدت به منبع قرآن به قرآن توجه کرده و دیگری بر روایات و آثار تفسیری تمرکز دارد. مقالۀ حاضر به ترتیب، دیدگاه تطبیقی استاد معرفت و علامه طباطبایی را دربارۀ اقوال صحابه و تابعان بررسی کرده است. این مقاله دلیل حجیت و اعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر ایشان با علامه طباطبایی را بررسی کرده است. نتیجۀ بررسی، آن است که ریشۀ اختلاف‌نظر، به درهم‌آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک‌ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن برمی‌گردد. واژگان کلیدی: منابع تفسیر، مناهج تفسیری، تفسیر روایی، آیت‌الله معرفت، علامه طباطبایی، صحابه، تابعان. «منابع تفسیر» از مباحث پراهمیت در مناهج تفسیری است. این منابع ریشه در وحی و بازتعریف آن دارند یا برگرفته از تلاش عقلانی و تجربۀ بشر در طول قرون و اعصار است. تفاوت مناهج و روش‌های تفسیری، با منابعی که مفسر انتخاب می‌کند، ارتباط دارد. مقالۀ حاضر تلاش دارد تا دیدگاه استاد معرفت را دربارۀ منبعیت گفتار صحابه و تابعان به دست آورد و تمایزات این دیدگاه‌ را با علامه طباطبایی بررسی کند. اهمیت گزینش این دو مفسر در آن است که یکی به شدت به منبع قرآن به قرآن توجه کرده و دیگری بر روایات و آثار تفسیری تمرکز دارد. مقالۀ حاضر به ترتیب، دیدگاه تطبیقی استاد معرفت و علامه طباطبایی را دربارۀ اقوال صحابه و تابعان بررسی کرده است. این مقاله دلیل حجیت و اعتبار هر یک از منابع مذکور و مشترکات و امتیازات نظر ایشان با علامه طباطبایی را بررسی کرده است. نتیجۀ بررسی، آن است که ریشۀ اختلاف‌نظر، به درهم‌آمیختگی علوم ابزاری و علوم منبعی تفسیر، تفاوت در تعریف تفسیر و تفکیک‌ناشدگی اصطلاحات تفسیر و تبیین قرآن برمی‌گردد.