جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث و پرسش از چیستی و چگونگی فرآیند دانستن و معرفت، به عنوان زمینه‌ای فلسفی از دیرباز در نوشتارهای کهن فلسفی مورد توجه بوده است اما معرفت‌شناسی در شکل معاصر و امروزی آن به عنوان یک تخصص فلسفی و حوزه‌ای پژوهشی مورد توجه قرار گرفته و به طور خاص معرفت انسانی و شرایط دست‌یابی به آن را بررسی می‌کند. معرفت در این معنا با مسائل دیگری چون صدق و کذب، توجیه، باور، تحلیل درونی و بیرونی پدیده معرفت، اعتماد، شکاکیت و مفاهیم دیگری و از جمله یقین مرتبط است. یقین به عنوان کیفیت معرفتی ویژه‌ای میان انسان به عنوان شناسنده و موضوع شناخت، موضوع پژوهشی این رساله است که در بستری تطبیقی میان دو فضای فکری معرفت‌شناسی معاصر غرب و فلسفه‌ی معاصر اسلامی بررسی شده است. فیلسوف اسلامی معاصر، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی یقین را حد اعلای معرفت دانسته و با تکیه بر تبیین وجودشناختی از فرآیند معرفت، یقین را از طرق مختلف مفهومی و حصولی و غیرمفهومی و حضوری، قابل دست‌یابی می‌داند. رابرت آئودی فیلسوف دین و معرفت‌شناس حاضر و مشهور امریکایی یقین را به تبعیت از دیدگاه دوگانه‌انگار خود به موضوع معرفت‌شناسی، با تلاقی معرفت غیریقینی با توجیه قطعی توضیح می‌دهد و برتری یقین بر معرفت را با افزونه‌ی توجیهی توضیح می‌دهد. به طور خلاصه نگرش علامه طباطبایی با عنایت ویژه به تبیین‌ وجودی جریان علم، معرفت را در فضایی فرامفهومی تعریف کرده و پرسش‌ از چیستی و چگونگی معرفت را با تکیه بر همین داشته‌های هستی‌شناسانه به نحوی تبیین نموده است که محدود به معرفت فروکاسته به مفهوم و زبان انسانی نباشد. از سوی دیگر رابرت آئودی ظرفیت توضیحی معرفت‌شناسی‌اش را بر دو مسیر موازی بحث از معرفت و توجیه و گسترش مفهومی توجیه معرفتی، افزایش داده است و بسیاری از اختلافات را با تفکیک امور مربوط به هر یک از توجیه و معرفت و برگزیدن راهی میانه و معتدل در معرفت‌شناسی مدیریت کرده است. در بررسی تطبیقی آرای معرفت‌شناسی دو متفکر، در حوزه هایی چون امکان معرفت و رئالیسم معرفتی، مبناگروی در ساختار معرفت و امکان حصول معرفت از طرق غیرمفهومی شباهت‌هایی دیده می‌شود لیکن به لحاظ عنایت به وجودشناسی معرفت و تحلیل آن، توجه به توجیه معرفت‌شناختی، عرصه‌ و اقسام معرفت و به ویژه‌ راه های حصول معرفت یقینی تفاوت‌هایی وجود دارد.

رابطه علم و دین از مسائل مهم در فلسفه دین و مباحث الهیاتی بوده است و رویکردهای متفاوتی در این مسئله اتخاذ میشود در این نوشتار سعی شده مسئله رابطه علم و دین از جنبه جدیدی مورد بررسی قرار گیرد. و آن بررسی تاثیرات فلسفه علم در این مسئله است ما در اینجا به دلالتهای رئالیسم انتقادی بسکار در این مسئله میپردازیم و تاثیرات چهار مولفه از رئالیسم انتقادی بسکار را در این نوشتار مورد بررسی قرار میدهیم این چهار مولفه عبارت اند از رئالیسم وبعد اجتماعی علم، مغالطه معرفتی، علیت و تقلیل گرایی. در ابتدا با روش توصیفی به بیان و توضیح این چهار مولفه در رئالیسم انتقادی میپردازیم و سپس با روش تحلیلی به دلالت های این موارد در بحث رابطه علم و دین میپردازیم و در نهایت با روش انتقادی به نقد و بررسی آن از دیدگاه علمای معاصر یعنی علامه طباطبایی و شاگردان ایشان پرداخته ایم و آن را از جنبه مبنایی و از حیث دلالتهای آن مورد نقد و بررسی قرار داده ایم. از دستاوردهای این تحقیق میتوان این مسئله را بیان کرد که مشخص میشود مبنا و دیدگاه ما در برخی موضوعات و مسائل فلسفه علم باعث تغییر در دیدگاه های کلامی و فلسفه علم میشود که ما به تاثیرات این چهار مورد میپردازیم. همچنین اهمیت نقد و بررسی، مبانی و پیش فرض های نظرات علمی مشخص میشود و اینکه الهی دانان و متکلمان باید هنگام مواجهه با مسئله رابطه علم و دین و چالش های آن به این پیش فرض ها و به طور کلی فلسفه علم هر نظریه علمی توجه داشته باشند و قبل از بررسی انتقادی، به توجیه و تفسیر متون دینی نپردازند

موضوع این نوشتار مسئله بقاء و جاودانگی است. در پژوهش حاضر دیدگاه علامه طباطبایی و آنتونی فلو درباره چالش‌برانگیزترین مباحث مربوط به جاودانگی نفس، یعنی مسئله سعادت و شقاوت ذاتی، این‌همانی شخصیت، خلود و جاودانگی در عذاب، موردبررسی قرار گرفته است. کوشش نویسنده بر این است که با روش توصیفی و تحلیلی، اسناد و منابع دست‌اول را مطالعه نموده و با مقایسه آن‌ها دیدگاه علامه طباطبائی و آنتونی فلو در فناناپذیری نفس را تبیین نماید. در پژوهش حاضر نظر علامه طباطبایی درباره وجود جوهری به نام نفس و استدلال علامه در اثبات جاودانگی نفس بررسی گردیده است. در مقابل استدلال آنتونی فلو در رد جاودانگی نفس و نیز پاسخ علامه به دلایل انکار جاودانگی فلو مطرح شده است. نظر علامه در مورد نفس، کیفیت تجرد و جاودانگی آن، برآمده از حکمت متعالیه ملاصدرا است. علامه با اتکا به مبانی عقلی و بر مبنای حکمت متعالیه ملاصدرا و با بهره‌گیری از اصولی مانند اصالت وجود، حرکت جوهری اشتدادی، وحدت حقیقت نفس و تشکیک در مراتب وجود تقریری نو از معاد و جاودانگی نفس ارائه می‌نماید. از طرف دیگر فلو هویتی مستقل در انسان به نام نفس، ذهن یا روح را انکار و در رد بقاء و جاودانگی نفس از طرفداران نظریه فیزیکالیسم، هیوم و راسل پیروی می‌کند. فلو بر اساس چارچوب روش شناسانه خود یعنی: «فرض خدا ناباوری»، مسئولیت اقامه دلیل را به عهده باورمندان به بقاء و جاودانگی نفس واگذار می‌کند. هدف از نگارش این پژوهش، شناخت صحیح انسان، غایات و اهداف او از طریق طرح مسئله بقاء و جاودانگی است. نویسنده در این پژوهش قصد دارد با طرح موضوع جاودانگی، نسبت آن را با اهداف و غایات انسانی که همانا تحقق تمامیت حقیقی انسان با معاد و جاودانگی نفس است را تبیین نماید.

معناشناسی دانشی است که به بررسـی معنا می پردازد؛ به نظر می رسد رگه های معناشناسی الفاظ قرآن کریم را باید به زمان پیامبر اکرم (ص) بازگرداند. چرا که بخشی از معناشناسی به اشتراکات لفظى در قرآن مربوط می شود. در معنا شناسی برای آشکار شدن معنا و مفهوم مراجعه به بافت کلی قرآن، در رابطه با این واژه لازم و ضروری است. به نظر میرســد رویکرد معناشناسانه واژه ی وحدت در قرآن کریم همچون سایر واژگان، دارای مفهومی بسیار گسترده تر از آنچه لغویون درباره ی این واژه می پندارند، است. و این امر را می توان با در نظر گرفتن سیاق آیات مجاور با این واژه و نیز با تکیه بر هسته معنایی و مصادیق آن در قرآن کریم و واژه هایی که قادر بر جانشینی و همنشینی با آن هستند، اثبات نمود. هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی معنا شناسی واژه وحدت در قرآن از دیدگاه سید قطب و علامه طباطبایی و با روش توصیفی- تحلیلی می باشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد؛ گرچه نمی‌توان به وجود ترادف مطلق در واژگان قرآن کریم اعتقاد داشت و نمی‌توان واژگان جانشین و همنشین با واژه بعد از جمله اقامه دین اعتصام به حبل را دقیقاً مترادف واژه وحدت دانست اما باید توجه داشت که هر کدام از این الفاظ شأنی از شئون وحدت و وجهی از وجوه آن را تبیین می نمایند و در روشن سازی گستری وحدت تاثیر بسزایی دارند بنابراین هر کدام از واژگان در دو حوزه معنایی را می توان یا از معنای فرعی در مقابل حقیقی وحدت به شمار آورد و یا آنها را از ویژگی ها و شاخصه های بارز وحدت در قرآن کریم عنوان کرد.

قرآن کریم همه انسان‌ها را از فطرت الهی برخوردار می‌داند: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» (روم: 30). در پاره‌ای از روایات، فطرت، به ولایت خداوند، ولایت پیامبر و ولایت امام تفسیر شده است. پژوهش پیش رو، به منظور ضرورت گسترش مبحث انسان‌شناسی اسلامی، ضمن تبیین مفهوم فطرت و ولایت، به بررسی رابطۀ این دو مقوله پرداخته است. هدف این پژوهش، بازنگری در مفهوم «فطرت» و تبیین رابطۀ آن با «ولایت» از دیدگاه ملاصدرا(ره) و علامه طباطبایی(ره) است. از آنجا که این پژوهش، یک پژوهش نظری است، از روش استدلال و تحلیل عقلانی بهره برده و برپایه مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته است. مهمترین دستاورد این پژوهش، این است که فطری‌بودن ولایت بر اساس حکمت متعالیه، این‌گونه است که ولایت خداوند بی‌نیاز بر انسان نیازمند، به منظور برطرف‌کردن نیازهای او، اساس خلقت انسان را تشکیل می‌دهد. اوست که بر ایجاد و نحوۀ وجود انسان تصرف تام دارد(ولایت تکوینی) و اوست که پس از ایجاد بشر، به منظور بقای وی، او را در مسیر درست هدایت می‌کند تا به کمال مطلوب خود دست پیدا کند(ولایت تشریعی). بنابراین فطرت انسان، خلقت ویژه‌ای است که اساسش بر رابطه‌ای دوسویه استوار است: 1. ولایت خداوند بر انسان؛ چون اوست که بی‌نیاز مطلق است؛ 2. نیازمندی مطلق انسان به خدا؛ چه در اصل خلقت و چه در بقای وجود خویش.

پژوهش حاضر با عنوان «تحلیل عقلانی مدبرات امر در قرآن کریم و روایات با تاکید بر آراء علامه طباطبائی و علامه مجلسی» ، رویکردی تحلیلی است جهت تحصیل معرفت برهانی نسبت به ملائکه واسطه فیض الهی. در ابتدا، به بیان اختلاف تعاریف علامه مجلسی و علامه طباطبائی در باب ملائکه مدبر امر پرداخته شده که البته این نقطه آغاز تقابل مبناییِ آن دو اندیشمند در تحقیق حاضر و گام نخست برای ورود به مباحث عمیق تر بوده است. در گام بعدی به تحلیل روش و مبنای علّامتین در حوزه اجتهاد در معارف رسیدگی شده و علاوه بر نگاه جریانی به موضوع، بررسی مقولات موثر در تفاوت نظام اجتهادی جناب مجلسی و علامه طباطبائی در چارچوب منابع اربعه استنباط مدبرات امر، به نحو تطبیقی انجام گرفته و به نمونه هایی از ترجیحات برهانیِ روش علامه طباطبائی نسبت به شیوه مرحوم مجلسی اشاره گردیده است. در ادامه، در تحلیل صفات مدبرات، نخست به ویژگی های وجود شناختی و سپس به شناسه های به دست آمده از کتاب و سنت پرداخته شده است. در جریان این مباحث، اوصافی از قبیل: تجرد عقلی، تمثل، عصمت، غلبه، کثرت و تشکیک و وساطت در فیض به عنوان خصوصیات ماهوی ملائکه، به برهان عقلی یا نقلی به اثبات رسیده و روشن گشته که انواع منحصر به فردی از سنخ وظیفه بر علم، رزق، حیات و ممات در یک نظام طولی بر وساطت فیض الهی صف بسته اند. نگاه کارکردی و تطبیقی راقم، افزون بر اینکه در لابلای مطالب این نگارش به کرّات قابل مشاهده بوده، در واپسین مطالب آن نیز در سه ساحت الهیات، فلسفه و عرفان اسلامی به بررسی رهاوردهای مباحث انجامیده است که از آن جمله می توان به تحلیل مقوله شناخت، مرگ، حرکت، عالَم هستی و ارتباط خداوند با نظام امکانی، بر اساس یافته های مکتسبه از حقیقت تدبیرگران امور اشاره کرد.

هدف پژوهش حاضر بررسی اسوه بودن و مبارزات حضرت ابراهیم ع با ظلم از دیدگاه مفسرین است؛ چرا که ازجمله اهداف بعثت انبیاء الهی، هدایت انسانها و مبارزه با ظلم بوده که برای آن برنامه و روش داشتند. به همین دلیل برگرفتن این برنامه از سیره آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. این پژوهش از نوع کیفی بوده و به منظور وصول به هدف فوق از روش توصیفی ،تحلیلی با بهره گیری از اسناد و منابع کتابخانه ای استفاده شده است. روش تجزیه و تحلیل داده ها نیز با استفاده از استدلال یا استنتاج و با روش استقرایی انجام گرفته است. یافته های پژوهش حاکی ازآن است که راز معرفى ابراهیم علیه السلام به عنوان الگویى نیکو از سوى قرآن با نگاهى به برجستگی هاى زندگى الهى او روشن مى‌شود که شامل همه اعمال اوست. مبارزات حضرت ابراهیم (ع) با ظلم شامل واکنش حضرت ابراهیم(علیه السلام)در مقابل نمرود و عمویش آزر و بت پرستان است ،مبارزات وی،گاه به صورت مناظرات منطقی(احتجاج) وزمانی به شیوه عملی باشکستن بت ها و در مواقعی هم باتبرّی جستن از همه مظاهر شرک و شرک ورزی و اعلان برائت، نمود می‏یابد.

پژوهش در مفاهیم عقل و ایمان یکی از پژوهش های خطرناک در عرصه فکری و فرهنگی معاصر ‏است که تا زمانی که ذهن عقل باقی بماند، ایمان باور و انسان متفکر باشد، پیان نخواهد یافت. نمای ‏صورت رابطه بین آنها بسته به محل توجه و زمینه فکری که بیننده از آن شروع می کند متفاوت است. ‏در این رساله دیدگاه سورن کرکگور و علامه طباطبایی را درباره رابطه عقل و ایمان با هم مقایسه می ‏کنیم. در فصل اول، پس از تبیین واژگان تحقیق به دلیل اهمیت آن، به مبانی نظری و مبانی تحقیق برای ‏هر یک از دو دانشمند پرداختیم. دیدیم که از نظر مبانی معرفتی بین آنها تفاوت آشکاری وجود دارد که ‏علامه طباطبایی معتقد به نظام عقلانی و شناختی موزون است، در حالی که کرکگور بر علیه نظام حاکم ‏قیام کرده و آن را از برآوردن نیازهای انسان ناتوان می داند.‏ از نظر مبانی و اصول انسانی، گرچه بین این دو فیلسوف نقاط تقارب و سازگاری وجود دارد، مانند ‏مسئله اختیار و کمال که در ایمان اتفاق می‌افتد، اما بین این دو علم نیز سرچشمه‌های بسیاری وجود دارد ‏که مهم‌ترین آنها که نقش عقل در سعادت انسان است; زیرا کی یرکگور شادی را از طریق سخت شدن ‏ذهن می بیند در حالی که نشانه آن را تحت اطاعت عقل می بیند.‏ در مبانی و مبانی وجودی، این شباهت وجود دارد که می‌گویند وجود قابل تعریف نیست، اما تفاوت‌ها ‏بسیار است; کرکگور به وجود مطلق اعتقاد ندارد، بلکه به وجود انسان تحت عنوان فرد منفرد معتقد ‏است. بنابراین، وجود برای او وجود انسان است، در حالی که علامه معتقد به وجود مطلق دارای مراتب ‏شدت و ضعف هستند.‏ با استناد به این مبانی و مبانی نظری، دیدگاه هر یک از دو دانشمند در رابطه عقل و ایمان با دیگری ‏متفاوت بود و هر یک به نتایجی کاملاً متفاوت از نتایج دیگری رسید.‏ کرکگور برهین متعددی را ارزیابی می کند تا نشان دهد که شواهد افقی با ایمان بیگانه و حتی برای آن ‏مضر است و حقیقت امری انفسی شناختی است که از پیوند وجودی فرد و خدا سرچشمه می گیرد و ‏ویژگی اصلی ایمان، شور و شوق ناشی از ریسک کردن است. بنابراین نمی بیند که عقل در ایمان نقشی ‏دارد مگر اعتراف به عجز و ناتوانی در دخالت در عرصه ایمان. کمال ایمان در مخالفت آن با عقل ‏است.‏ علامه طباطبایی به حجیت عقل می رود; آنجا که ملاحظات و حجیت ایمان، علم دینی، ادله و ادله شرعی ‏را بر مبنای عقل بنا کرد و بر ذاتی بودن برهان عقل متمرکز شد. وی همچنین به عدم امکان هر گونه ‏تعارض عقل و ایمان پرداخت، زیرا هر دو پیامبر و منبع تشریع هستند، بنابراین می بیند که رابطه و ‏تأثیر و تأثیر متقابلی بین آنها وجود دارد.‏ در نهایت، چندین نتیجه مهم از این دو نظریه به دست آمد که مهمترین آنها عبارتند از; انزوای دین از ‏زندگی عمومی، از دست دادن توانایی آن برای تأثیرگذاری اجتماعی، و از دست دادن یک معیار کلی ‏برای ارزیابی مکاشفات شهودی، که عقل است نزد کرکگور.‏ به گفته علامه طباطبایی، عقلانی شدن ایمان مستقیماً به حفظ معارف ایمانی و گوارا و قابل هضم آن ‏برای فردی که دارای غریزه تفکر فلسفی، عقلانیت و تعقل است کمک می کند.‏ امیدواریم خداوند متعال با سخاوت خود این اندک را از ما بپذیرد و این رساله آغاز خوبی باشد برای ‏بحث گسترده و دقیق تر این موضوع باشد. ‏

علامه طباطبایی چیستی اعتبار را با «اعطاء حد چیزی به چیزی دیگر» نشان داده و هستی اعتبار را فارغ از اقامۀ دلیل پذیرفته است. این رساله در چهار مرحله، با ارائۀ تحلیلی جامع نسبت به «اصطلاحات پنج‌گانۀ اعتباری در فلسفۀ علامه طباطبایی»، «اجزاء تعریف اعتبار»، «علت فاعلی اعتبار» و «فرآورده‌ها و محصولات اعتبار: امور اعتباری» چیستی اعتبار را به وضوح رسانده، و بر اساس دو معیار آنتولوژیک در فلسفۀ علامه طباطبایی، سلب هستی از اعتبار را ناموجّه شمرده، و حمل هستی بر آن را موجّه‌سازی کرده است. چیستی و هستی اعتبار در نزد علامه طباطبایی اینگونه صورت‌بندی می‌شود: الف:‌ تنها آنگاه اعتبار پدید می‌آید که یک موجود ممکن مادی دارای علم و اراده، نسبتی که بین اموری حقیقی نیست را تصور، و سپس به بودنِ آن نسبت بین آن امور حقیقی که در واقع فاقد آن نسبت هستند تصدیق کند. این تصور و تصدیق غیر مطابق با واقع ـ که ممکن است ارادی یا اضطراری، آگاهانه یا ناآگاهانه، کران‌مند یا ناکران‌مند باشند ـ انجام یا ترک ارادی ـ استکمالیِ یک فعل خاص را در پی دارند؛ پس در عالم فرضیِ بی‌‌عملی مطلق، و نیز برای موجودات غیر مستکمل صورت نمی‌پذیرند. ب: نفی احتمال ترکیب حقیقی موجود ممکن از دو موجود ممکن دیگر، نه بیّن است و نه مبیَّن؛ پس سلب هستی از اعتبار به سبب ترکیب آن از تصور و تصدیق موجّه نیست؛ همچنین اندیشیدن و گفتگو دربارۀ اعتبار، به بیهودگی مطلق دچار نیست؛ پس اعتبار، معیار هستومندی را دارا بوده و حمل اشتقاقی هستی بر آن موجّه است.

آیات بسیاری از قرآن کریم به مفاهیم اجتماعی پرداخته است آنچه مرحوم علامه طباطبایی نیز در تفسیر خود به آن اشاره کرده و هدف از پیام قرآن را هدایت امت و اصلاح جامعه در مسیر صحیح و جلوگیری از انحراف و حرکت به سوی پیشرفت و آبادانی و صراط مستقیم دانسته است. مباحث اجتماعی در قرآن کریم دارای دسته بندی های مختلفی است که شامل هدایت اجتماعی در بعد عقیدتی، اخلاقی و رفتاری می‌شود و هر یک از این بخش‌ها دارای فروعات و مصادیق مختلفی است که تفاسیر قرآن به آن‌ها پرداخته است. قرآن کریم در تربیت انسان عمدتاً مبتنی بر ایمان خالصانه به خداوند متعال و صفات اوست و هسته ای را تشکیل می دهد که همه مفاهیم اجتماعی بر آن استوار است. مفسران از جمله علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به مفهوم اجتماعی در بعد سیاسی و مفهوم اجتماعی در بعد خانواده پرداخته اند. وی همچنین به مفهوم اجتماعی در بعد اخلاقی پرداخته و در تفسیر خود مفهوم اجتماعی را از بعد عقیدتی یا مذهبی نیز تبیین کرده است.