جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از زیباترین و بلیغ‌ترین شیوه‌های بیانی قرآن کریم، استعاره‌های آن است. خداوند در بسیاری از آیات وحی حقایقی را در قالب این فن بیان فرموده است، برای درک معانی بسیاری از آیات که در آن‌ها از فن استعاره استفاده‌شده، نخست باید به کتب بلاغی و سپس به تفاسیر ادبی مراجعه کنیم که استعاره‌های قرآنی در آن‌ها تحلیل و بررسی‌شده است. جناب علامه طباطبایی، از علوم ادبی و به‌ویژه علم بلاغت در «المیزان فی تفسیر القرآن» به‌خوبی استفاده کرده است. ایشان صدها استعاره در قرآن کریم را تحلیل و بررسی کرده و معانی مطلوب را برای علاقه‌مندان به تفسیر بیان کرده است. ابن عاشور نیز در تفسیر «التحریر و التنویر» به دنبال اثبات اعجاز ادبی و بلاغی قرآن کریم بوده و در این راستا بیش از پانصد مورد استعاره‌های قرآن کریم را تحلیل و بررسی کرده است. با مقایسه‌ی دو تفسیر مذکور به دست می‌آید که علامه و ابن عاشور در تحلیل برخی استعاره‌های قرآن کریم اختلافاتی دارند. منشأ این اختلافات گاهی ادبی است، یعنی هرکدام از دو مفسر دیدگاه‌های (لغوی، نحوی، صرفی، بلاغی) خاصی دارند که منشأ اختلاف در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. گاهی منشأ اختلافات آنان عقیدتی است، به این معنا که علامه پیرو مذهب تشیع است و ابن عاشور از مفسران اهل سنت بوده است، بدین روی اختلافات عقیدتی آنان منشأ اختلاف در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. گاهی منشأ اختلافات آنان منهجی بوده است، بدین معنا که هر مفسر در تفسیر خود، دارای منهج و روش خاصی بوده و همین روش‌ها منشأ اختلافات در تحلیل استعاره‌های قرآن کریم شده است. در این پژوهش هر سه نوع منشأ (دیدگاه‌های ادبی، عقیدتی و منهجی) که باعث اختلافات دو مفسر در تحلیل استعاره‌ها بوده، موردبررسی قرارگرفته است.

موضوع کلی این پژوهش رئالیسم متافیزیکی و دامنه پژوهش دیدگاه فیلسوفان تحلیلی معاصر و علامه طباطبایی است. رئالیسم متافیزیکی دیدگاهی است که بر اساس آن جهانِ خارج از ذهن وجود دارد و وجود آن مستقل از ذهن انسان است. نظریه های مختلفی در مقابل رئالیسم متافیزیکی قرار دارد که همه آنها را می توان تحت عنوان کلی «آنتی رئالیسم» دسته بندی کرد. در این پژوهش ضمن مطالعه جایگاه کلی رئالیسم متافیزیکی در فلسفه تحلیلی، نظریه چهار تن از مشهور ترین فیلسوفان تحلیلی؛ هیلاری پاتنم، مایکل دامت، نلسون گودمن و جان سرل، که در زمینه رئالیسم نظریه پردازی کرده اند بطور مفصل بررسی شده است. پاتنم که بیشترین تاثیر را در بحث رئالیسم – آنتی رئالیسم داشته است، ابتدا از طرفداران رئالیسم متافیزیکی بوده و تعریف‌ها و تبیین های بسیار خوبی از آن ارائه کرده است اما از دهه 1970 به بعد رئالیسم متافیزیکی را مورد انتقاد قرار داد و نظریه رئالیسم درونی را به عنوان جایگزین رئالیسم متافیزیکی معرفی کرد. دامت بحث رئالیسم و آنتی رئالیسم را بحثی معناشناختی می داند و معناشناسی رئالیستی را به نفع معناشناسی تحقیق گرایانه نقد می کند. نلسون گودمن با طرح نظریه «جهانسازی» دیدگاهی را مطرح می کند که آن را ایررئالیسم نامیده است. سرل با طرح نظریه رئالیسم خارجی، ضمن ارائه یک تعریف وجودشناختی از رئالیسم، بسیاری از اشتباهات رایج در تعریف رئالیسم را بیان کرده و مدعی است که رئالیسم می‌تواند با نظریه های معرفت شناختی و معناشناختی مختلف سازگار باشد. در فلسفه اسلامی تا قبل از علامه بطور مستقل به بحث رئالیسم پرداخته نشده است اما مسائلی مانند مثل افلاطونی، ماهیت، کلی طبیعی، وجود عالم خارج و ماهیت علم و ادراک مطرح بوده است که بی ارتباط به بحث رئالیسم نیست. هر یک از این مسائل از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و بطور خاص علامه طباطبایی بررسی شد. رویکرد کلی فیلسوفان مسلمان در بیشتر مسائل مطرح شده، رویکردی رئالیستی است. علامه در بحث تقابل رئالیسم و ایدئالیسم وارد شده است و ضمن تبیین رئالیسم سعی کرده است شبهات ایدئالیستی را پاسخ بگوید و از فلسفه رئالیستی دفاع کند. در نهایت ضمن تحلیل مطالب به دست آمده، نظریه های مختلف با هم مقایسه و نتیجه گیری شد. نتیجه کلی تحقیق بطور خلاصه این است که؛ در فلسفه تحلیلی دیدگاه های مختلفی درباره رئالیسم وجود دارد اما گرایش های آنتی رئالیستی در میان فیلسوفان تحلیلی معاصر بیشتر است. رئالیسم در فلسفه را می توان به اقسام مختلف تقسیم کرد اما به نظر می‌رسد همه اقسام رئالیسم مبتنی بر رئالیسم متافیزیکی هستند. رئالیسم متافیزیکی متضمن وجود و استقلال جهان از ذهن است. بیشتر اختلافات میان رئالیسم و نظریه های آنتی رئالیستی بر سر وجه استقلالی رئالیسم متافیزیکی است. رئالیسم متافیزیکی آن‌گونه که پاتنم آن را تعریف کرده است در برابر انتقادهای آنتی رئالیستی شکننده و چالش برانگیز است اما براساس تعریف سرل از رئالیسم بسیاری از انتقادات قابل پاسخگویی است. علامه طباطبایی هر چند استدلالهای بسیار خوبی در دفاع از رئالیسم و رفع شبهات ایدئالیستی با استفاده از ظرفیت های فلسفه اسلامی ارائه کرده است اما به نظر می رسد آنتی رئالیسم را منحصر به ایدئالیسم دانسته و همچنین ایدئالیسم را با سفسطه یکسان در نظر گرفته است، در حالی که آنتی رئالیسم در فلسفه معاصر منحصر به ایدئالیسم و سفسطه نیست.

تحقیق پیش رو تحت عنوان «مبانی ارزش‌های اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی، سید قطب و رشید رضا» با روش تحلیلی و تطبیقی به بررسی و تبیین دیدگاه‌های سه مفسر پرداخته است. منظور از مبنا در این پژوهش اصول موضوعه و مسلّم در علم اخلاق است. ارزش اخلاقی یعنی اصول و قوانینی که دارای ملاک و معیار مشخصی است که از پشتیبانی اعتقادی و اخلاقی برخوردار می‌باشد. اخلاق حالت وصف روحی است که طبق آن کارها به‌آسانی از انسان سر می‌زند. هر سه مفسر منشأ مفاهیم اخلاقی را خداوند متعال می‌دانند. اخلاق ازنظر هر سه مفسر مطلق بوده و نسبیت باطل است. فایده اخلاق، همان تشخیص فضایل از رذایل است. ازنظر هر سه مفسر اخلاق قابل تغیر است. مبانی ارزش‌های اخلاقی سه نوع است: اول: مبانی هستی‌شناسی (توحید، حاضر و ناظر دانستن خداوند، ثبت و محاسبه اعمال، سنت‌های الهی و ایمان) هر سه مفسر موارد مذکور را از مبانی هستی‌شناسی دانسته و آن را منشأ تمامی ارزش‌های اخلاقی می‌دانند. دوم: مبانی معرفت‌شناسی، (فطرت و فطری بودن دین، عقل سلیم) علامه طباطبایی را می‌توان از مفسران عقل‌گرا دانست. سید قطب منکر نقش عقل است. رشید رضا نقش عقل را برجسته می‌داند. سوم: مبانی انسان‌شناسی، مثل (تغییرپذیری اخلاق، جبر و اختیار، قضا و قدر، هدایت‌پذیری، هدایت و ضلالت، کمال‌جویی، سعادت فردی و اجتماعی، معاد باوری و معرفت نفس و حالات نفسانی) می باشد. در موضوع جبر و اختیار، قضا و قدر، مختار علامه طباطبایی، دیدگاه بین‌الامرین است. سید قطب که اشعری معتدل است، در جبر و اختیار، قضا و قدر، انسان را مسلوب‌الاختیار نمی‌داند. رشید رضا هم همان دیدگاه نزدیک به بین‌الامرین را انتخاب نموده است. درباره هدایت و ضلالت هر سه مفسر آن را منافی با اختیار انسان نمی‌دانند. هر سه مفسر سعادت روحی و جسمی اخروی و دنیوی را مطلوب می‌دانند. در ادامه بحث حسن و قبح عقلی و عبادت، سید قطب منکر حسن و قبح عقلی است، ولی علامه طباطبایی و رشید رضا قائل به حسن و قبح عقلی‌اند. علامه طباطبایی دیدگاه افراطی و تفریطی را در حسن و قبح عقلی ردّ نموده، دیدگاه اعتدالی را انتخاب می‌کند. هر سه مفسر عبادت را از مبانی ارزش های اخلاقی دانسته‌اند.

مجاز به عنوان یکی از صنایع مهم بیانی، استعمال لفظ در غیر موضوع‌له خویش است؛ این صنعت بیانی نقش به سزایی در نگاهِ زیبایی شناختی به قرآن دارد و یکی از شاخصه‌های مهم در علم بیان است. اهمیت این علم از آنجایی نمایان می شود که علو معانی و ضیق تعبیر در قرآن کریم، زمینه مجاز در آیات را مهیا نموده و آیات فراوانی در آن دارای آرایه مجاز می باشند. از این رو پژوهش حاضر کوشیده تا به ارزیابی آراء جلال الدین سیوطی در مبحث حقیقت و مجاز بر اساس اندیشه علامه طباطبایی بپردازد. سیوطی نوع پنجاه و دوم از کتاب الاتقان را به انواع مجاز اختصاص داده و ذیل هر یک از آنان، آیات مرتبط با آن نوع را قید می‌نماید. محور اصلی سیوطی در گزینش این آیات در کتاب الاتقان، قواعد علم بیان و مباحث ادبی بوده است به گونه‌ای که این قواعد را اصل و آیات را فرع آن قرار داده؛ از طرفی با مراجعه به تفسیر سیوطی از آیات قرآن کریم در می‌یابیم که وی در برخی از آیات، طبق دیدگاه خود در الاتقان عمل ننموده است. علامه طباطبایی نیز وجود مجاز در قرآن کریم را پذیرفتند اما با توجه به نظریه روح معنا و اصل قرار دادن ظاهر آیات، در مواردی اشاره‌ای به مجاز ننمودند. به طور کلی می‌توان گفت که تفاوت دیدگاه سیوطی و علامه طباطبایی در برخی از آیات، چه از نظر نوع مجاز (عقلی یا مفرد بودن) و چه از نظر پذیرش مجاز و عدم پذیرش آن؛ به دلیل توجه علامه به سیاق آیات، اصل قرار دادن ظاهر آیه بر باطن آن، دقت در مباحث ادبی، توجه به استعمال معنایی کلمه در هر زمان و نفی محدودیت‌های مادی در الفاظ بوده است.

مهم‌ترین و ضروری‌ترین شناخت برای بشر، انسان‌شناسی است. به دلیل آنکه سخن گفتن از تربیت و سبک زندگی هرگز محقق نمی‌شود مگر در سایه توجه به ابعاد وجودی و استعدادهای فطری انسان. از آنجا که هم انسان‌شناسی و هم سبک زندگی به عنوان دو موضوع وسیع و گسترده به شمار می‌آیند. مسئله پژوهش حاضر این است که براساس دیدگاه علامه طباطبایی مبانی انسان‌شناسی در تربیت اخلاقی چیست ؟وچه پیامدهای در تبیین سبک زندگی اسلامی دارد؟ این تحقیق به شیوه توصیفی - تحلیلی انجام شده است از این رو با مطالعه و جستجو در آثار علامه طباطبایی و دیگران این امر حاصل شده که انسان دارای بعد روحانی و جسمانی می‌باشد به طوری که علامه انسان را اشرف مخلوقات می‌خواند؛ایشان انسان را موجودی کمال ‌جو، مختار و دارای توانمندی عقلی و ... می‌داند که در بین مخلوقات شایستگی خلیفه اللهی را دارد.ازاین جهت علامه شناخت انسان را از اساسی ترین مباحث تربیت بخصوص تربیت اخلاقی می داندکه مطلوب یا نامطلوب بودن این گونه تربیت باتوجه به حقیقت انسان واهداف عالیه او تعیین می شود. همچنین علامه طباطبایی توحید را مهم‌ترین مبنای انسان‌شناسی در الگو تربیت اخلاقی می‌داند. از این رو ایشان تعریف خاصی از سبک و زندگی ارائه می کنند.از آن جایی که علامه مباحثی از قبیل خدامحوری، ارتباط با خدا و سازگاری با نظام آفرینش و ... را به عنوان مبانی سبک زندگی اسلامی می‌داند. که هر انسانی در پرتو چنین اموری می‌تواند به سعادت و کمال حقیقی خود دست یابد.دراین نوشتاربه بیان پیامدهای الگوی تربیت اخلاقی در تبیین سبک زندگی اسلامی که شامل؛ایجاد شادی ونشاط،کسب آرامش واطمینان وتوکل واعتماد بر خدا در زندگی نیز خواهیم پرداخت.

یکی از قوانین کلّی حاکم بر عالم خلقت قانون علّیت و نظام علّت و معلولی است و همه موجودات عالم از جمله انسان با همه اعمال و نیّاتش مشمول این قانون کلّی عالم می‌باشند. از آنجا که رسیدن به کمال حقیقی، خواسته هر انسان کمال‌جویی است و از طرفی سعادت یا شقاوت انسان و رسیدن به کمال او در گرو اعمالی است که از وی صادر می‌شود، شناخت هر چه بیشتر اعمال و اثرات متقابل آن که می‌تواند یاریگر او در این هدف باشد، از اهمّیّت بسزایی برخوردار است؛ لذا در پژوهش حاضر سعی شده با تکیه بر دیدگاه علّامه طباطبایی که تبیین دقیقی از نحوه تأثیرات متقابل اعمال انسان داشته‌اند، به این مهم پرداخته شود. ایشان با استناد به آیات و روایات بیان می‌دارد که اعمال انسان از جهت پاداش و کیفر، نظامی غیرنظام طبیعی حاکم بر اعمال دارد. نتایج این پژوهش که به روش کتابخانه‌ای و تحلیلی و با شیوه‌ی استنباط و استنتاج، با استفاده از نظرات گوناگون به ویژه نظریه علّامه طباطبایی صورت گرفته، بیانگر آن است که اعمال انسان، احکام و آثاری دارد که علاوه بر تأثیر بر روح و سایر اعمال عامل و از این طریق بر سرنوشت نهایی وی، بر اعمال دیگران و حتی بر جهان خارج و حوادث تلخ و شیرین روزگار هم اثرات گوناگون دارد. از جمله‌ی این احکام، آن است که بعضی از گناهان، حسنات دنیا و آخرت را حبط مى‏کند، چنانکه بعضى از طاعات، اثر گناهان را در دنیا و آخرت محو مى‏نماید، بعضی از حسنات، نظیرش را عاید دیگرى می‌کند و بعضی دیگر، سیئات صاحبش را به دیگرى و حسنات دیگری را به وى منتقل می‌کند، همچنانکه بعضی از سیئات، حسنات صاحبش را به دیگرى و سیئات دیگرى را به وی انتقال مى‏دهد؛ نیز بعضی حسنات یا سیئات ثواب و عقاب مضاعف به دنبال دارند.

تبلیغ به معنای رساندن پیام با استفاده از ابزار مناسب و مؤثر است. در طول تاریخ همه مکتب ها و همه افرادی که قصد رسانیدن پیام خود به دیگران را داشته اند از روش ها و ابزارهای مختلفی استفاده کرده‌اند. انبیاء الهی نیز هر کدام به روش خاص و متناسب با موقعیت زمان خویش، شرایط فردی و اجتماعی مخاطبان تبلیغ می‌کردند. تبلیغ اسلامی مشتمل بر خصوصیاتی است که آن را از تبلیغ عام جدا می‌کند. این پژوهش نظری با روش تحلیلی-کتابخانه‌ای، به دنبال بررسی بیان قرآن و علامه طباطبایی در رابطه با افضلیت سیره تبلیغی پیامبر اکرم(ص) و نمونه‌های تطبیقی نسبت به سایر انبیا است. پژوهش‌های زیادی در زمینۀ سیره تبلیغی پیامبران مختلف انجام شده است، اما استخراج افضلیت سیرۀ تبلیغی پیامبر اکرم(ص) از قرآن و از منظر علامه طباطبایی، نوآوری این پژوهش نسبت به سایر پژوهش‌هاست. در مجموع پس از بررسی‌های انجام شده می‌توان نتیجه گرفت که یکی از امتیازاتی که پیامبر اسلام نسبت به بقیه پیامبران دارد، خاتمیت او نسبت به پیامبران می باشد که پیامبری به وسیله او ختم شده است. در عین حال همان‌گونه که ملاحظه می‌کنید رسول خدا(ص) خود این امتیاز را کاری اختیاری می‌داند که سبقت خود از پیامبران در اعتراف به ربوبیت خداوند باشد. مقاومت رسول خدا (ص) در زمینۀ مقاومت در تبلیغ نیز در قرآن ستودنی تلقی شده است. پیامبر(ص) نه تنها از مردم دوری نمی‌کرد و در برابر اذیت و آزار آنان نفرینشان نمی‌کرد، که برای هدایت آنان دعا هم می‌کرد و تنها به خدا بازگو می‌کرد. روش تبلیغی چهره به چهره، ماهیت وجودی پیامبر، استقامت و ایستادگی در برابر جهل و خاتم الانبیاء بودن، از افضلیت‌های پیامبر اکرم(ص) نسبت به سایر پیامبران از منظر قرآن و علامه طباطبایی است.

یکی از مباحث مهمی که اندیشمندانِ حوزه فلسفه دین را به اندیشه و تأمل واداشته است، بحث واقعی بودن و به اصطلاح علمی، عینیت «امرمتعالی» است. واقعی بودن؛ بدین معنا که متعالی، حقیقتی مستقل از ذهن دارد. این مسئله در تجربه دینی، با عنوان ذات‌گرایی طرح‌شده است که در برابر آن، اندیشه ساخت‌گرایی مطرح می‌شود. نورمن گیسلر و علامه طباطبایی دو اندیشمند با رویکرد ذاتگرایانه هستند که تلاش کرده‌اند تا با براهین خود، عینیت امرمتعالی را به اثبات برسانند. مقایسه تطبیقی این دو اندیشه که امری بدیع است، موضوع این نوشتار است که وجوه تمایز و تشابه آن مورد تبیین قرارگرفته است. علامه از واژه «وجود متعالی» و گیسلر از واژه «امرمتعالی» استفاده کرده‌اند. در مبنای گیسلر، جمع عقل فلسفی و تجربه دینی و در اندیشه علامه عقل‌گرایی اعتدالی مشاهده می‌شود. روش گیسلر تجربی و فلسفی و روش علامه گسترده و مشتمل بر روش فلسفی، جهان شناختی، شهودی- عرفانی و وحیانی است. نتیجه چنین تطبیقی، این است که مبانی و روش و مفاهیم در دو اندیشه متمایزند اما درنتیجه، بیان مشابهی (عینیت خداوند) ارائه‌شده است. لذا به فرضیه نهایی رسیدیم که حاصل جمع دو اندیشه است و بر اساس آن با تمایز مراتب «تحقیق پذیری» و «فرایند تعالی»، رویکرد علامه در امر «تحقیق پذیری» و رویکرد نورمن در «فرایند تعالی» ترجیح داده‌شده است.

خلقت انسان یکی از موضوعات مهم قرآنی است که توجه مفسران بسیاری را به خود جلب کرده است. علامه طباطبائی و فخر رازی دو عالم مفسر شیعی و سنی هستند که همچون دیگر مفسران، مراحل خلقت را بررسی نموده اند. خلفت انسان از طریق آیات قرآن کریم هفت مرحله دارد: التراب، النطفه، العلقه، المضغه، العظام، اللحم ومرحله النشأه. این دو مفسردر پنج مرحله از مراحل هفت گانه، اتفاق نظر دارند: التراب والنطفه والعلقه والمضغه والنشأ و در دو مرحله نظراتی مختلف نه مخالف و نه موافق دارند.علامه در مورد دو مرحله العظام و اللحم سکوت اختیار کرده است، اما فخر رازی در این دو مورد معتقد است که مرحله العظام قبل از مرحله اللحم تشکیل می شود و همچنین معتقد است که اللحم چیزی است که العظام را می پوشاند همانطور که لباس استخوان ها بدن را می پوشاند. اما مراحل پنج گانه ای که مفسران بر آن اتفاق نظر داشتند و هر یک معتقد بودند که التراب اولین مرحله در ترتیب مراحل خلقت انسان است و مرحله دوم بعد از التراب، النطفه است و العلقه تکه‌ای از خون جامد است و تفاوت بین آب و خون از بدیهیات است، اما مرحله مضغه همان تبدیل العلقه به المضغه است.

ایمانوئل کانت فیلسوف شهیر آلمانی، در مبانی اندیشه خود، به بحث اخلاق توجه کرده است. وی با ترسیم منظومه فکری خود، بر این باور است که اخلاق مداری فراتر از هر گونه امر طبیعی یا مافوق طبیعی است. وی با تلاشی که در راستای خلوص اخلاق به انجام رسانده، بر این رای حکم کرده که تنها و تنها اراده خیر است که می‌تواند به دور از هر شائبه غیر اخلاقی باشد. علامه طباطبایی نیز از جمله فیلسوفان مسلمانی است که در آموزه های خود، بر موضوع اخلاق مداری تاکید فراوان کرده است. علامه در مقایسه با کانت، از مرحله ای متعالی تر در اخلاق، سخن به میان می‌آورد. بررسی مبادی اخلاق در دیدگاه های علامه و کانت، ما را به فهم صحیح تری از جایگاه اخلاق در نزد ایشان نیز رهنمون می‌کند. هدف تحقیق در این پژوهش مقایسه مبادی اخلاقی از دیدگاه ایمانوئل کانت و محمد حسین طباطبایی می‌باشد. روش تحقیق بکار رفته در این پژوهش روش توصیفی-تحلیلی می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش عبارت است از: منابع مختلف دست اول و دست دوم در دسترس شامل کتب، مقالات، مجلات و سایت های معتبر علمی. روش جمع آوری اطلاعات سندکاوی و فیش برداری منظم و تدوین آنها بوده است. نتیجه یافته های این پژوهش در پی سوالات تحقیق به شرح زیر است: کانت و علامه طباطبایی در رابطه با مبادی اخلاق دارای اختلاف هستند، کانت مبادی اخلاق را از قضایای ترکیبی پیشین می‌داند که زائیده عقل انسانی می‌باشد و طباطبایی مبادی اخلاق را به مسائل دنیوی و اخروی نسبت میدهد.