جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تهدف هذه الدراسة الموسوعية إلى تسليط الضوء على ظاهرة الوراقة والوراقين في الحضارة العربية الاسلامية، أو ما يعرف اليوم، على الصعيد المهني ب " دور النشر"والدور التاريخي الذي اضطلعوا به، باعتبارهم صانعي أسس الثقافية العربية - الإسلامية، على الصعيد المهني والثقافي والانساني، وبنفس الوقت الإشارة الى المراكز الحضارية الإسلامية التي تبرعمت فيها بها هذه الظاهرة الثقافية، بدءاً من بغداد كعاصمة للخلافة العباسية، ومروراً بدمشق والقاهرة وأشبيلية وبلاد فارس وبقية أطراف الخلافة الإسلامية، الممتدة بين حدود الصين شرقاً وأقاصي الأطلسي غرباً، مارة بتأثيراتها على كل الإثنيات والأعراق والثقافات المتواجدة في تلك الأماكن الجغرافية، لذلك هذه الدراسة - الموسوعية - تنطلق من بغداد الى أن تصل الى تلك البقاع أو الأمصار الإسلامية المذكورة، لتؤثر بشكل إيجابي على النهوض الحضاري، في تلك الاماكن، رافدة كل ثقافات تلك البلدان "الأمصار الإسلامية" بمنهج معرفي يعلمهم أسلوب "صناعة الكتابة والكتاب" وفق شرائط مهنية وإبداعية يظهر فيها التأثير الاسلامي واضحاً، من الناحيتين العقائدية والحضارية، وبنفس الوقت يبين دور الانسان المبدع في عملية الخلق الثقافي، في شروط زمنية واجتماعية محددة، رغم اختلاف ظرفي الزمان والمكان، من بلد لآخر، ومن شخص لسواه، ولكن يبقى القلق المعرفي هو الخيط الرابط بين كل هؤلاء الوراقين، مبدعي هذا العمل الحضاري، المؤثر والفاعل في ثقافة العرب والمسلمين في العصر الوسيط، وامتداد تلك المؤثرات على آننا الحالي، وحتى هذه اللحظة. يؤرخ موضوع الدراسة الموسوعية الى فترة ظهور مدينة بغداد كعاصمة للخلافة العباسية سنة 145هـ/757م، الى سنة سقوطها على يد المغول - التتار سنة 656 هـ/1258م، كمفصل رئيسي وأساسي، إلا أن مديات البحث امتدت الى نهايات القرن 8 هـ/ 14م، حيث ظهرت هناك - في بعض الأمصار الإسلامية، (الأندلس، مصر، فارس)، استمرار للتعاطي مع مهنة الوراقة، رغم سقوط الدولة العباسية، وبداية النكوص الحضاري للثقافة العربية - الإسلامية. وقد تمركزت الموضوعات الرئيسية في هذه الموسوعة على عدة أجزاء، حيث بلغت "6 أجزاء" كلها تخص ذات الموضوع "الوراقة والوراقون" وكل جزء يتمم الآخر، وهي موزعة على النحو التالي: الجزء الأول: حمل عنوان (الممهدات التاريخية والحضارية)، الجزء الثاني: حمل عنوان "ظهور مهنة الوراقة"، الجزء الثالث: حمل عنوان: "صناعة الورق وظهور المكتبات"، الجزء الرابع: حمل عنوان: "الإفرازات الحضارية للوراقين - ظهور الخطاطين"، الجزء الخامس: حمل عنوان: "أعلام الوراقين البغداديين"، الجزء السادس: حمل عنوان: "وراقو الأمصار الإسلامية". كذلك يتضمن هذا الجزء - من الموسوعة - كشافات عامة للمدن والأسماء وقائمة كبيرة للمصادر والمراجع المعتمدة في إنجاز هذه الموسوعة، بغية اكتمال البحث الأكاديمي وفق شرائطه علمياً في مثل هذه الأبحاث التراثية، مضافاً اليها "نماذج" من خطوط الوراقين والخطاطين، مكتوبة بأقلامهم، ومن أوثق المخطوطات العربية.

بررسی نقش قبایل عرب در رویدادهای سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، از موضوعات مهم تاریخ اسلام است. بر اساس این، جایگاه قبیله «مَذحِج» که یکی از قبایل بزرگ، معروف و موثر یمنی است، در این رساله بررسی شده است. در این بررسی، به مطالعه نقش این قبیله در رویداد های تاریخی، جناح های سیاسی، جریان های فکری و عقیدتی و دستاوردهای فرهنگی جامعه اسلامی در دو قرن نخستین هجری پرداخته شده و زمینه ها، اسباب و آثار این مقوله مورد تحلیل قرار گرفته است. به دلیل ماهیت این پژوهش، منابع تحقیق کتابخانه ای و اسنادی است و شیوه به کار رفته در آن، جستجو، مطالعه وتحلیل داده ها است. بر اساس این منابع اصیل و معتبر مورد استفاده قرار گرفته است. نیز ضرورت روش تحقیق علمی، ایجاب?می کند که از تحقیقات نوین برای رسیدن به تحلیل بیشتراستفاده شود. شیوه بیان مطالب،مبتنی برتوصیف وتحلیل تاریخی است و برای تبیین بهتر موضوع، جداول، نمودارها و نقشه ها به کار گرفته شده است. در این پژوهش، پس ازتعریف برخی کلیات تحقیق و بیان سوابق قبیله مذحج پیش از اسلام، به موضوعات اساسی ذیل پرداخته شده است.قبیله مَذحِج در زمان حیات رسول خدا(ص) مسلمان شدند و گروش آنها به اسلام بی ارتباط با سوابق فرهنگی و مذهبی این قبیله در آستانه ورود به اسلام، تحولات داخلی جامعه اسلامی و تأثیرپذیری از مناطق مفتوحه نبوده است. مذحجی ها سهم به سزایی در بهره برداری و پیشبرد دستاوردهای شهرسازی و اجتماعی ناشی از فتوحات اسلامی داشتند و در طی دوران امویان و عباسیان، در مدیریت نظامی، اداری، مالی و قضایی حضور جدی یافتند. رجال مذحجی به علاوه، در جناحهای سیاسی حضور فعّال داشته و در فرایند تکوین و تقویت گرایشهای عقیدتی و فکری نقش مهمی ایفا کردند. نقش فرهنگی این قبیله در عراق، بسیار گسترده تر از سایر بلاد اسلامی بوده و «مکتب نخع» را که یک مکتب فکری و مبتنی بر آموزه های دینی در حوزه های مختلف علوم اسلامی به شمار می رفت، پایه گذاری کردند. این قبیله به دلیل برخورداری از طوایف متعدد، پراکندگی در قلمرو وسیع اسلامی و تمایلات وتعصبات قومی، محلی، مذهبی و سیاسی، رویکردهای متفاوتی نسبت به تحولات مهم تاریخ اسلام داشتند. به همین جهت مذحج عراق، مصر و شامدر امور اجتماعی و جریانهای سیاسی دارای گرایش های یکسانی نبودند. یکی از ابعاد اهمیت قبیله مذحج، وجود رجال دینی، علمی و فرهنگی آن بوده که برخی از آنها از مشاهیر تاریخ اسلام و صحابه برجسته اهل بیت(ع) به شمار می‌آمدند.این تحقیق درصدد دستیابی به شرایط و زمینه هایی است که موجب شده نقش قبیله مذحج به ویژه در حوزه های مهم قلمرو اسلامی(مصر،عراق،شام)، که مهم ترین رویدادهای تاریخ اسلام درآنجاها واقع گردیده است، روشن تر جلوه نماید و اینکه اصولاً پرداختن به این مسئله و یافته های آن تاچه حدودی با سایرتحقیقات انجام شده در حوزه تاریخ اسلام، متفاوت یا مشابه بوده است. براساس این پژوهش روشن می گردد که تبیین تاریخ اسلام به ویژه در قرون نخستین هجری، بدون دقت نظر لازم در این گونه موضوعات و مسائل ممکن نخواهد بود. ازسویی، بررسی نقش قبایل بدون دقت نظر در مباحث مهم و بنیادی جامعه شناسی تاریخی عرب و تبارشناسی قبیله ای آن مقدور نیست.

«تاريخ الشيعة في ساحل بلاد الشام الشمالي» اثر هاشم عثمان، بررسى شيعه و ادوار تاريخى آن در سواحل شام مى‌باشد كه به زبان عربى و در سال 1414ق نوشته شده است. كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظيم شده است. نويسنده در ابتدا به تعريف حدود سرزمين‌هاى شام قديم و مخصوصاً ساحل بلاد شام پرداخته‌است. وى پس از بررسى اصل نامگذارى شيعه، اسمايى كه بر شيعه اطلاق گرديده را توضيح داده و سپس از نحوه ظهور و شكل‌گيرى شيعه و ادوار تاريخى كه شيعه در آن نواحى داشته سخن گفته است. در آخرين فصل كتاب بعضى از اعلام شيعه كه در اين مناطق زندگى مى‌كردند، همراه با تأليفاتشان معرفى گرديده است. برخى از اين افراد عبارتند از: شريف عبدالله (1395ق/ 1975م) صاحب كتاب‌هاى «صدق الخبر في خوارج القرن الثانى عشر» و «حكم مبتدع معتقدات القاديانيين» و شيخ عبدالعزيز كنعان صاحب «مكانة الاخلاق».

پیش از ظهور اسلام، بردگان هم در میان اعراب متمدن شام و هم در میان بادیه نشینان حجاز و نجد وجود داشتند و رفتار مناسبی با آن‌ها نمی‌شد. در پی ظهور اسلام اگرچه پیشوای دین، دستوراتی مبنی بر رفتار مناسب با کنیزان ارائه داد، اما در عمل، این توصیه‌ها بر زمین می‌ماند، به ویژه که تعداد کنیزان در پی فتوحات اسلامی رو به فزونی رفت. در دوره اموی، تجارت نیز به افزایش تعداد زنان کنیزشده منجر شد و عده‌ی زیادی کنیز وارد جهان اسلام شدند. در بین مسلمانان این کنیزان کارکردهای مختلف داشتند، از جمله خدمت و انجام امور خانگی، برپایی و اجرای مراسم طرب و آوازه خوانی. اینان هم چنین مورد تلذذ و بهره برداری جنسی مالکان خود واقع می‌شدند.این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی با مراجعه به منابع و مآخذ و نقد و بررسی گزارش‌هایی که با مراجعه به کتابخانه گردآوری شده، به بررسی و تحلیل نقش و جایگاه کنیزان در دوره‌ی تاریخی پیدایش اسلام و گسترش قلمرو اسلامی بپردازد.

با میدان دادن به برخی اهل کتاب تازه مسلمان در نقل قصص و روایات دروغینی که ریشه در خرافات و اوهام اهل کتاب داشت و غالباً به پیامبر(ص) و صحابه منتسب می‌شد، اسرائیلیات در متون اسلامی شکل گرفت. بیشتر صحابه و تابعان بدون توجه به مبانی تشخیص روایات صحیح از دیگر سخنان، به گفتارهای ناقلان اسرائیلیات اعتماد کردند و بخش چشم‌گیری از مصادر روایی به ویژه اهل سنت- سرشار از اسرائیلیات شد. این اخبار پس از ورود به کتب و تفاسیر روایی، در برخی از منابع باقی ماندند و برخی منابع تا حدودی از این گونه اخبار پاک‌سازی شدند. از آنجا که اعتقاد به مهدویت در اسلام بر پایه روایاتی پیامبر (ص) و ائمه (ع) است، برخی با بهره‌جویی از این بستر مناسب اعتقادی، به جعل روایات در حوزه مهدویت پرداخته و پاره‌ای از مفاهیم اسرائیلی را در اخبار صحیح این حوزه سرایت دادند که وارد جوامع حدیثی شدند. این مقاله در صدد ریشه یابی نفوذ اسرائیلیات در روایات مهدویت و اهم موضوعاتی است که در این بستر در کتابهای حدیثی، به چشم می خورد.

کتاب الغارات پیوسته مورد توجه محدثین و مورخین و ادبا و نویسندگان بوده است چنانکه ابن ابی الحدید قسمت اعظم بخش تاریخی آن را در شرح نهج البلاغه آورده است و علّامه مجلسی بسیاری از آن را در بحار الانوار به مناسبت هایی نقل نموده. در زمان ما نسخه های الغارات بکلی نایاب بود مگر نسخه ای که در اختیار محقق ارجمند شادروان محدث ارموی قرار گرفت. آن بزرگوار با تبحر و احاطه ای که بر کتب احادیث و تواریخ داشت موفق شد آن را با حواشی و تعلیقات مفصل و سودمند در دو مجلد به چاپ برساند، که الحق کاری است بس شگرف. اخیرا خطیب عبد الزهراء نسخه دیگری در کتابخانه ظاهریه دمشق یافت و چاپ دیگری از این کتاب ارائه داد. با حواشی مختصرتر و ساده تری و این ترجمه از روی نسخه چاپ ایشان انجام پذیرفته و بیشتر حواشی، ترجمه حواشی ایشان است و نیز مترجم از تحقیقات جناب محدث نیز بسیار استفاده کرده است. کتاب حاضر به بررسی تاریخی نبردها، اصحاب و بخشی از سیره ی زندگانی اخلاقی و سیاسی امیر المؤمنین علی (ع) پرداخته است. در این کتاب مباحثی همچون داستان محمد بن ابی بکر، سخن علی (ع) در باب شهادت خویش و سایر مباحث تاریخی مد نظر بوده و بررسی شخصیت های دوران علی (ع) مورد توجه قرار گرفته است.

در این مقاله سعی شده است ابتدا دیدگاه قرآن نسبت به نگارش، بیان و به آیاتی که در این زمینه است اشاره شده، سپس به ذکر احادیث و روایتی که از ائمه (ع) در این مورد وجود دارد پرداخته شده است. همچنین دیدگاه اسلام نسبت به کتاب و کتابخوانی بیان شده است و از این جهت آیات قرآن و احادیث مورد توجه قرار گرفته و به کتابخانه های بزرگی مانند رصد خانه مراغه و کتابخانه های بزرگ دیگری به همت دانشمندان مسلمان تاسیس شده است اشاره شد. سپس به عواملی مانند اختراع کاغذ، فتوحات اسلامی، دعوت مسلمانان به تالیف و تصنیف از طرف مکتب اسلام، اهتمام دانشمندان اسلامی به تالیف، علاقه خلفا به تالیف و ترجمه، انتقال حکومت از شام به بغداد، و راه یافتن ایرانیان به دربار خلفا، که باعث شد تالیف و ترجمه در تمدن اسلامی شکوفا شود اشاره شده است و در پایان به نخستین افرادی که در علوم مختلف اسلامی دست به تالیف زدند، اشاره شده است.

تعدد حکومت های اسلامی در منطقه شام در آستانه حمله صلیبیان، موجب تضعیف قوای مسلمانان شد و در نتیجه، نتوانستند به صورت قابل توجهی در برابر یورش اولیه صلیبیان مقاومت کنند. این تشتت سیاسی با درگیری های زیادی بین حکومت های اسلامی همراه بود و ازاین رو، با گذشت زمان، حکومت های کوچک فرسوده شد و توسط رقیبان از بین رفت و سرانجام، در سال 521ق با تاسیس حکومت اتابکان زنگی در موصل، زمینه اتحاد منطقه در برابر صلیبیان فراهم شد.با کمتر شدن حکومت های مسلمان منطقه و یکپارچگی سیاسی، تعداد پیروزی های مسلمانان بر صلیبیان نیز بیشتر گردید. درواقع، می توان بین تعداد حکومت های شام و پیروزی مسلمانان در مقابل صلیبیان، رابطه ای معنادار یافت؛ بدین سان که هرقدر تعداد حکومت های این منطقه بیشتر، تعداد پیروزی مسلمانان کمتر بود و بعکس هرقدر تعداد حکومت ها کمتر، تعداد پیروزی ها بیشتر بود.تحقیق این مقاله بر اساس کاربرد علم آمار در تاریخ نگاری (Cliometrics) صورت گرفته که طی آن، داده های آماری بر یک بستر زمانی ارزیابی می شود و دیگر عوامل موثر در پیروزی یا شکست مسلمانان در برابر صلیبیان، در اینجا مدنظر نیست.