علامه حسن بن یوسف حلی كتاب «معارج الفهم فى شرح النظم» را در علم كلام نوشته است. اين كتاب در واقع شرح «نظم البراهين فى اصول الدين» از خود مؤلف است كه در قرن هشت
... تم به زبان عربى نوشته شده است.
علامه در اين كتاب قبل از ورود در مباحث اصول دين دو باب مبسوطا در مسئله نظر و حدوث باز نموده است. ايشان اول نظر را به «هو ترتيب امور ذهنيه يتوصل بها» إلى اخر تعريف مى كند.
علامه سپس دليل فقهى را مفيد علم دانسته و اين قول كه دليل نقلى متوقف بر ظنيّات عشر مى باشد را باطل مى داند. ايشان طرق استدلال را به طريق قياس، استقرا و تمثيل مى داند. وى در مبحث قياس وارد مسائل منطقى شده و انواع قياس را با توضيحات لازم بيان مى نمايد. باب دوم، معارج الفهم فى شرح النظم، همان طور كه گفته شد، در مورد حدوث است. ايشان در اين باب براهين حدوث عالم را ذكر كرده و به شبهات مطرح شده، در اين زمينه پاسخ مى دهد. وى اصول دين را از مسئله توحيد آغاز مى كند و دو برهان براى وجود صانع ذكر مى كند.
برهان اولى كه ذكر مى كند، برهان حدوث است به اين صورت كه مى فرمايد عالم محدث است و هر محدثى نياز به محدث دارد. پس عالم نياز به محدث دارد. دوّمين برهان را نيز كه اوثق از برهان اول مى داند علامه حلى احكام قدرت را بيان نموده و براهين اثبات قدرت خدا را متذكر مى گردد، سپس رد پنج مذهبى كه باطل مى داند، را ذكر مى كند. وى بعد از طرح مباحثى در اين زمينه و بيان احكام علم وارد بحث از ارادۀ الهى گرديده، مى فرمايد مسلمين اختلاف در معانى مريد دارند با اين كه ارادۀ الهى به آنها با توجه به وصف حق تعالى نفس خود را به مريد ثابت است. علامه حلّى در كلام الهى نيز به قول اشاعره و معتزله و حنابله در حدوث و قدم كلام اشاره مى كند.
وى در بحث از وجودى و غير وجودى بودن صفات الهى وجودى بودنشان را با توجه به اين كه در صورت وجودى نبودن حملشان بر معدوم جايز مى‌گرديد، ثابت مى كند.
پنجمين باب كتاب در مورد نبوت است.
در باب امامت، علامّه نخست امامت را از طريق قاعده لطف لازم شمرده، امامت را به اين صورت تعريف مى نمايد كه «الامامة رئاسة عامّة فى امور الدين و الدنيا شخص من الاشخاص»، بعد اعتراضات نسبت به امامت را آورده و ردشان مى نمايد. آخرين باب كتاب، معارج الفهم فى شرح النظم علامۀ حلّى در مورد معاد است.
بیشتر