جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در غالب کتب فلسفی، پس از نقد دیدگاه اشاعره و معتزله در باب صفات خداوند ادعا می شود دیدگاه مورد اتفاق اهل حکمت، قول به عینیت صفات کمالیه با ذات مقدس واجب تعالی است؛ اما با قدری تأمل در آثار متفکران شیعی، اختلاف نظر قابل توجهی در مقام تحلیل عینیت صفات با ذات ملاحظه می گردد. یکی از این نظرات، قول به «ترادف مفهومی صفات حقیقی خداوند» می باشد که با صراحت تمام و بدون هیچ شائبه تردید در آثار برخی اندیشمندان صاحب مکتب همچون ابن سینا و شیخ احسائی مطرح شده است.در این نوشتار، پس از طرح موجز نظریه مشهور «عینیت صفات با ذات» در نزد متکلمان شیعی و گمانه زنی در مبادی تصوری و تصدیقی آن، ابتدا محذورات پذیرش این قول از سوی ابن سینا و احسائی واکاوی گردیده و سپس کلمات این دو متفکر پیرامون عدم مغایرت مفهومی صفات ذاتی واجب تعالی مورد مطالعه قرار گرفته است. در این راستا مشخص می شود، پیش فرض های مشترک قائلان نظریه مزبور دو چیز است: یکی اعم بودن مفهوم صفت از عرض که ایشان را از قائلان به نفی صفات متمایز نموده و دیگر، اصل امتناع انتزاع مفاهیم متعدد از حقیقت بسیط که مانع از پذیرش تمایز مفهومی صفات در ساحت ذات باری شده است.

همزمان با بنيان گذاری اشاعره، ابومنصور ماتريدی سمرقندی ( متوفای 333 ق) مذهب كلامی ماتريديه را تأسيس كرد. او نظريه های متفاوت، ولی نزديك به مذهب كلامی اشعری ارائه داد. يكی از اين نظريه ها، مسئله معرفت به خداست. يكی از شارحان برجسته انديشه های ابومنصور ماتريدی، ابومعين نسفی است. نقد تعريف های متكلمان از علم و معرفت، يكی از فعاليت های اوست. مسئله اصلی او شناخت تمايز مفهومی ميان دو اصطلاح علم و معرفت و راه های دستيابی به آنهاست. نسفی می كوشد ديدگاه متفاوتی ارائه دهد و ميان ايمان و معرفت نيز رابط های استوار و عقلانی ترسيم كند. برخی از نظريه های ابومعين درخور توجه است؛ ولی درنهايت نتوانسته دستگاه استوار و نظريه بديلی برای علم و معرفت به خدا ارائه دهد كه متمايز از ديدگاه های نظريه پردازان بزرگ اشعری و معتزلی باشد؛ ازاينرو تعاريف آنها را با اندكی تغيير می پذيرد. به رغم وجود ديدگاه هایی قابل دفاع، مهمترين نقدهای جدی در بررسی آرای ابومعين، استفاده هماهنگ و منطقی نكردن از تعريف واژگانی علم و معرفت،تعريف دوری علم و معرفت، تكيه خلل پذير بر« علم محدث استدلالی » و « علم محدث ضروری»، مخالفت جدی با الهام و شهود به عنوان راه رسيدن به معرفت، نداشتن دلايل موجه برای نفی شهود، اضطراب در تعريف ايمان و عدول از تعريف معرفت در قول به وجود معارف فراعقلی است.

معرفت‌شناسی دینی در واقع محصول رویکرد معرفت‌شناختی به معارف دینی است. در سنت اسلامی، دغدغه طرح منسجم مباحث معرفت‌شناسی دینی در میان متکلمان بیش از فیلسوفان مسلمان به چشم می خورد. با توجه به ضرورت طرح و بررسی مباحث معرفت شناسی دینی متکلمان، مقاله حاضر با استخراج و تحلیل دیدگاههای دو متکلم برجسته یعنی علامه حلی و قاضی عضدالدین ایجی‌، می کوشد به مقایسه منظومه معرفت شناختی آن ها بپردازد. نتیجه این مطالعه مقایسه ای نشان می دهد که هر دو متکلم به مسائل مهمی در حوزه معرفت شناسی (به‌طور عام) و نیز معرفت‌شناسی دینی (به‌طور خاص) از جمله تعریف علم، اقسام علم، امکان دستیابی به علم، تعریف نظر، وجوب نظر و... پرداخته اند. هر چند در بسیاری از این مباحث معرفت شناختی این دو متکلم رویکرد کما بیش مشابهی اتخاذ کرده اند مهم ترین اختلاف آن ها بر سر نحوه وجوب نظر است؛ ایجی به پیروی از غالب متکلمان اشعری از شرعی بودن وجوب نظر دفاع می کند در حالی که علامه حلی به مثابه یک متکلم امامی که قایل به حسن و قبح عقلی است به عقلی بودن این وجوب باور دارد.

مثنوی حاصل یک عمر تلاش برای درک، شناخت و یافتن معارف والای اسلامی است. احاطه گسترده مولانا جلال‌الدین محمد بلخی خراسانی به مبانی عرفان و تصوف اصیل اسلامی و تحقق وی به آداب سلوک معنوی که جای جای این کتاب نشان از آن دارد، و علاوه بر این آگاهی از سایر علوم عقلی و نقلی، همه و همه در به وجود آوردن مثنوی نقش داشته‌اند. مثنوی تنها یک کتاب ادبی یا عرفانی نیست، بلکه کتابی است که قرآن را در قالب شعر، تمثیل، برهان و عرفان تفسیر می‌کند. هنر مولانا در آن است که زلال معارف اسلامی را با عطر ادب ایرانی آمیخته و به تشنگان حقایق و سالکان طریق کمال عرضه می‌کند. مثنوی کتابی است که مورد توجه همه اقشار واقع شده است به خصلت‌های بشر و روحیات انسان و مسائل روانی و اجتماعی بشر به ظرافت خاصی نگریسته است. و گهگاه نگاه‌ها و موضع‌های شخصی مولوی نیز در آن دیده می‌شود. با مطالعه مثنوی مشاهده می‌شود که باورهای کلامی مولوی در بسیاری از موارد با باورهای کلامی اشاعره مطابقت داشته و مغایر با باورهای کلامی شیعه امامیه می‌باشد با دقت در مفاهیمی چون توحید الهی، رویت سعیده، ذات وصفات الهی، قدم وحدوث قرآن، عدل الهی، جبر واختیار(توحید افعالی) ، قضا وقدر و... در مثنوی مشاهده می‌شود که مولوی با صرف نظر از برخی باورها که نشات گرفته از عرفان اوست پیرو عقاید کلامی اشاعره و اهل سنت و جماعت است. مطالعه مثنوی همیشه دغدغه‌ی خاطری برای اینجانب به وجود می‌آورد و آن تضادها و تعارض‌هایی بود که میان برخی از مفاهیم مذهبی در مثنوی و اعتقادات مذهبی شیعی وجود داشت. و در ذهن مشغولیت‌هایی ایجاد می‌کرد. آیا این تعارضات وجود دارد و اگر وجود دارد چگونه مثنوی همچنان محبوب و پذیرفته است وچگونه همچنان در قلب من جای دارد. همین دغدغه عاملی شد که به مطالعه‌ی شرح‌ها و نوشته‌هایی درباره‌ی مثنوی بپردازم و شناخت و جمع میان این تفاوت‌ها، انگیزه‌ی انتخاب این موضوع برای کار در مرحله‌ی پایان‌نامه شد.‌بسیاری از صاحب نظرانبه بررسی و تفسیرکلامی ابیات مثنوی پرداخته‌اند، از جمله شرح مثنوی شریف اثر بدیع الزمان فروزانفرشرح مثنوی شرح نیکلسون بر مثنوی اثر رینولد الین نیکلسون تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی اثر علامه محمد تقی جعفری و شرح مثنوی حلبی همچنینمی‌توان به مقالات زیر نیز اشاره کرد. مقاله توحید افعالی درعرفان مولوی و کلام اشعری نوشته مرتضی شجاری، قضا و قدر در مثنوی نوشته ناصر نیکوبخت، چگونگی بازتاب مساله کلامی جبرواختیار در مثنوی مولوی سبب ومسبب از دیدگاه جبر عارفانه مولوی نوشته محمد فولادی و محمدرضا یوسفی مولوی و حل معمای جبر و اختیار در مکتب عشق نوشته ناصر نیکوبخت . اما در تمامی این کتابها و مقاله ها بیشتر آرای کلامی مولوی آورده شده و به مقایسه آرای کلامی مستخرج از مثنویبا عقاید بزرگان شیعه اثنی عشری پرداخته نشده‌است، در این پایان سعی شد که ابتدا اعتقادات کلامی بروز یافته در مثنوی استخراج شود وسپس با اعتقادات شیعی مقایسه شود. روش انجام کار روش کلید واژه ای– مفهومی استبه این صورت که در یک موضوع خاص مثلا حدوث و قدم قرآن سعی شده است تمامی ابیاتی که در آنها کلمه‌های مربوط به حدوث و قدم قرآن، به کاررفته‌است گرد‌آوری شود و علاوه بر این با مطالعه مثنوی، مفاهیمی که به این موضوع مربوط است بررسی گردد. تا اطلاع جامعی از این مفهوم کلامی در مثنوی به دست بیاید. پس از بررسی عقاید مولوی در یک موضوع خاص به مقایسه آن عقاید با عقاید کلامی علامه حلی که از بزرگان شیعه اثنی عشری است پرداخته شده‌است. به این علت علامه حلی جهت مقایسه انتخاب شده است کهاولا نزدیک به عصر مولوی است وثانیا علامه توانست تا با استدلال‌ورزی و خردگرایی، منظومه? فکر شیعه را انضباط بخشد. او در مواجهه با دو جریان اعتزالی و اشعری، شیوه‌ای خردپذیر را در معرفی مکتب تشیع برگزید.منظومه? فکر شیعی به واسطه? متفکرانی برجسته بنا شده است. افرادی که تأمل در دینداری کرده‌اند و فهمی شیعی از مکتب اسلام را عرضه کرده‌اند. شاید پیش از آن‌ها، مکتب فکری شیعه انضباط و نظم کمتری داشت. علامه حلی از آن جمله متفکرانی است که مباحث عقیدتی در فکر شیعه را نظم و نسق بخشیده است. وی در مباحث مختلف اعتقادی وارد شده و صورت منضبطی از اندیشه شیعی را ارائه کرده است.پس ازبررسی عقاید علامه حلی ومولوی،به این موضوع پرداخته شده که چرا با وجود اینهمه افتراق و تفاوت در عقاید مولوی با عقاید علامه حلی کتاب مثنوی اینهمه مورد توجه گروههای مختلف با عقاید مختلفقرارگرفته است؟و پاسخ بسیار روشن است مثنوی دارای وسعت مفاهیم و معانی است و زاویه‌های متعددی را دارد که هرکس، با هر عقیده و جناحی بالاخره اشتراکاتی با مثنوی درک می‌کند. این پایان‌نامه در پنج فصل تنظیم شده است: فصل اول که مربوط به پورپوزال است به بیان مسئله، سوالات اصلی تحقیق، فرضیه‌ها و پیشینه تحقیق پرداخته شده است. فصل دوم فصل تعریف‌ها و مفاهیم است و به ذکر توضیحاتی درباره‌ی کلام و عرفان پرداخته شده است. در فصل دوم عقاید کلامی سه فرقه بزرگ اشاعره، معتزله و شیعه اثنی عشری به اختصار آورده شده و توضیحی مختصر در مورد عرفا و فرقه مولویه که به مولوی منسوب است داده شده است در فصل سومبه زندگی نامه علامه حلی ومولوی وهم چنین بررسی عقاید کلامی آنها پرداخته شده است فصل چهارم که اصلی‌ترین فصل پایان نامه است فصلی است که در آنمفاهیم استخراج شده از مثنوی با دسته بندی اعتقادی مطرح شده است.و با توجه به اشعار و شواهد مثال‌های مستخرج باروش کلیدواژه ای- مفهومی به مقایسه عقاید کلامی مولوی با علامه حلی پرداخته شده است در فصل پنجم هم نتایج تحقیق ذکر شده و به یکی از سوال‌های تحقیقکه در مورد علت پذیرش مولویدر میان ایرانیان و عقاید مختلف است پاسخ‌هایی داده شده است.

رساله حاضر پژوهشی است پیرامون دو اندیشه متفاوت در مساله حسن و قبح که هر کدام از اندیشه‌ها، معرف یکی از مکاتب مشهود کلامی است . مکتب اشاعره که حسن و قبح را شرعی می‌داند و مکتب معتزله که قائل به حسن و قبح عقلی و ذاتی است . ضمنا تا حد امکان به مسائل و مشکلات فلسفه اخلاق در عصر حاضر نیز خواهیم پرداخت .

مسأله جبر و اختیار و نقش انسان در افعال خویش و ارتباط آن با اراده خدای متعال از مهمترین مسائل فکری بشر بوده است. این مسأله از نخستین مسائل کلامی طرح شده در تاریخ عقاید مسلمین به شمار می رود و متفکران مسلمان- هر یک براساس مبانی خویش- راه حلی برای آن ارائه داده اند. از نخستین راه حل ها، نظریه جبر محض از یک سو، و نظریه تفویض مطلق از سوی دیگر بود. پس از طرح این عقاید متضاد، به جهت لوازم غیر قابل پذیرش آن، اندیشمندان مسلمان درصدد یافتن حد وسطی در میان این دو اعتقاد برآمدند و آراء مختلفی در این باره ارائه کردند. یکی از این آراء، نظریه کسب اشاعره است، به این معنی که خدا خالق و آفریدگار افعال بشر و انسان کاسب کارهای خود است؛ یعنی خلقت و ایجاد قلمرو خداست، و کسب، قلمرو انسان می باشد. نظریه دیگر امربین الامرین است، در همین راستا فیلسوفان مسلمان نیز بر اساس مبانی خاص خویش، طرح هایی ارائه کردند که در خور توجه و بررسی است. از جمله این طرح ها دیدگاه علامه طباطبایی(ره) است که مستند به قرآن است و آیات قرآنی موید جبر و تفویض نیست. آنچه هست، حاکمیت مشیت الهی بر هستی و افعال انسان است؛ ولی این حاکمیت به گونه ای نیست که بنده را در عملش مجبور سازد. او مختار آفریده شده و هر راهی را که اختیار کند، حاصل آن را دریافت می کند. علامه طباطبایی(ره) بر اساس قانون علیت ثابت می کند افعال اختیاری انسان هم به قدرت خداوند واقع می شود و هم به قدرت انسان و از آن محال لازم نمی آید، زیرا قدرت خداوند قدرت مطلق است و قدرت بنده قدرت محدود و مقید است که در طول قدرت الهی می باشد. اما از دیدگاه اشاعره، افعال انسان چه افعال اختیاری و چه اضطراری باشند، بی واسطه مخلوق خداست. در واقع دیدگاه اشاعره همان جبرگرایی مطلق است.

در بررسی آیات مربوط به صفات الهی، به آیاتی بر می خوریم که از نظر معنای ظاهری، خداوند منسوب به صفات و اعضای مخلوقات شده است که مشهور به آیات تشبیهی هستند. متکلمین اسلامی در تبیین و تفسیر این قبیل آیات، راه های مختلفی را پیموده اند. اشاعره به عنوان یکی از مکاتب بزرگ فکری و کلامی در میان اهل سنت، برای رهایی از اتهام تشبیه و تجسیم خدا و از طرفی پرهیز از تأویل آیات، با حفظ معانی ظاهری آنها، قاعده ای را با عنوان «بلاکیف» مطرح نموده اند. صفات خدا و چگونگی اتصاف ذات الهی به این صفات محور نوشتار حاضر است.در طی این‏ نوشتار ضمن تبیین و تحدید مسأله و جایگاه آن سعی شده است با بیانی مستدل و با اتکاء به کلمات‏ علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و ابن عاشور در تفسیر التحریر و التنویر نظری? عینیت صفات با ذات تبیین گردد. نگاه ابن عاشور(التحریر و التنویر) در مسایل کلامی، نگاهی اشعری است مگر در مواردی اندک که به دیدگاه معتزله گرویده است.

یکی از باسابقه ترین و جدال برانگیزترین معارف اسلامی، که متکلمان مسلمان از دیرباز در تلاش برای فهم معنا و چگونگی آن می باشند، مفهوم عصمت است. مفهومی که با تمامی مشتقات خود سیزده بار در قرآن کریم آمده و خاستگاه نخست آن قرآن کریم است. پس باید گفت عصمت یک مفهوم درون دینی است که در چارچوب اندیشه ی دینی معنا یافته و از منابع دینی بشر نشأت می گیرد. اما گفتگو و جدال فکری اندیشمندان درباره ی ماهیت و قلمرو آن به دوره ی شکل گیری مذاهب اسلامی - شیعه، معتزله و اشاعره - باز می گردد. درنتیجه درمورد عصمت به اندازه ی تاریخ معارف دینی سخن گفته شده و همزمان با طرح مسائلی چون کفر و ایمان، جبر و اختیار و... در اقوال علمای مسلمان انعکاس یافته و جایگاه ویژه ای در این میان داشته است ؛ و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.اما آنچه ما را بر آن داشت تا پیرامون این مبحث مهم کلامی کندوکاو کنیم، اختلاف ها و تعارض هایی بود که بین فرق کلامی اسلام به چشم می خورد. خصوصاً تفاوت اساسی و تقابلی که میان شیعیان و وهابیون در این زمینه وجود دارد. بنابراین با وجود آن که بسیاری از علما و متکلمان بزرگ جهان اسلام درمورد عصمت بحث کرده، به تحقیق و جستجو دست زده اند؛ این رساله بر آن است تا عصمت پیامبران و ائمه را از دیدگاه دو دانشمند شیعه مذهب یعنی علامه طباطبایی و خواجه نصیرالدین طوسی و دو عالم اهل سنت یعنی امام فخر رازی و ابن تیمیه، مورد بررسی قرار دهد تا با مشخص شدن اشتراک ها و اختلاف ها و نیز نحوه ی استدلال هر یک از ایشان، علاقمندان و خوانندگان به راحتی بتوانند به این مطالب دسترسی یافته و با مقایسه اقوال، سخن حق را برگزینند. رساله ی حاضر در چهار فصل تنظیم شده است. فصل اول، به بیان کلیاتی درمورد مفهوم عصمت، فصل دوم، به بیان دیدگاه های خواجه نصیرالدین طوسی و علامه طباطبایی درباره ی این مسئله، فصل سوم، به بیان دیدگاه های امام فخر رازی و ابن تیمیه درباره ی آن، و سرانجام فصل چهارم به بررسی تطبیقی دیدگاه های این چهار اندیشمند مسلمان اختصاص یافته است.هر چهار اندیشمند مورد نظر اصل عصمت پیامبران الهی را باور دارند و معتقدند که پیامبران فرستاده شده از جانب خداوند متعال باید معصوم از گناه باشند و می توان گفت این وجه اشتراک ایشان است.اما با این حال، امور متعددی را هم می توان به عنوان موارد اختلاف آن ها در مسئله عصمت برشمرد. که به نظر نگارنده اولین و اساسی ترین این اختلافات، اختلاف بر سر عصمت جانشینان پیامبر است. به طوری که خواجه و علامه قائل به وجوب عصمت جانشینان پیامبر هستند و بر این باورند که آنان همچون پیامبران از مقام عصمت برخوردارند، ولی امام فخر رازی و ابن تیمیه، چنین دیدگاهی ندارند. همچنین زمان عصمت پیامبران یکی دیگر از تفاوت های اندیشمندان مورد نظر است. تفاوت گذاشتن در حدود و گستره ی عصمت نیز از دیگر موارد مورد اختلاف ایشان به شمار می آید. به نظر می رسد که موارد ذکر شده مهم ترین موارد اشتراک نظر و اختلاف نظر میان این چهار اندیشمند است هر چند شاید موارد دیگری نیز وجود داشته باشد که با جستجوی بیشتر بتوان به آن ها افزود.

قانون عليت بيانگر نظام حاكم بر آفرينش، روابـط پديـدها و دسـتگاه شـناخت اسـت و برای آن نمی توان مبدأ تاريخی تعيين كرد. اين قانون در قرآن پذيرفته شده است. آيات ناظر به عليت را می توان در سه قلمرو تأثير اسباب متافيزيكی، تأثير و تأثر اسباب طبيعی و تأثير و تأثر انسان در نظام هستی دسته بندی كرد. در برخی آيات مسئله عليت با تعبيـر خلقت و در برخی ديگر با تعبير سبب تصديق شـده اسـت. در متـون روايـی نيـز مسـئله عليت، با تعابير خالقيت، سببيت و دلالت تصديق شده است. واژه معلول به طور صـريح در كلام اميرمؤمنان آمده است: «كل قائمٍ فی سـواه معلـول». بـه عقيـده نگارنـده ايـن كلام علاوه بر تصريح اصل عليـت، مـلاك و منـاط نيازمنـدی اشـيا بـه علـت را قيـام و وابستگی به غير معرفی می كند، نه حدوث و امكان. تفسير خاص از مسئله خلق از عـدم توسط امامان شيعه وارد ادبيات كلامی و فلسفی شده و انديشه متفكرانی همانند كنـدی را تحت تأثير قرار داده است.

پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سوال پی گرفته شد که جایگاه خاندان های شیعی در عصر غیبت چگونه بود؟ فرضیه ای که برای پاسخگویی به این سوال در نظر گرفته شده، خاندان های شیعی به تناسب جایگاه سیاسی، فرهنگی و مذهبی خود نقش های متفاوتی در روند گسترش تشیع امامی ایفاء کردند. از آغاز غیبت صغری به سبب اوضاع داخلی حکومت عباسی موقعیت مناسب سیاسی برای شیعیان توسعه‌ی بیشتری یافت.شماری از شخصیت های شیعه مذهب، در مناصب اداری و حکومت عباسیان نفوذ کرده و تصدی برخی امور را به دست گرفتند این امر در تغییر وضعیت عمومی شیعیان نقش مهمی داشت و شخصیت های برجسته‌ ای از شیعیان وارد مناصب سیاسی شدند در این میان می توان به شخصیتهای متنفذ سیاسی چون حسین بن روح نوبختی اشاره کرد که علاوه بر نفوذ سیاسی بسیار زیاد جزو نائبان خاص امام دوازدهم بود و افراد دیگری که هر کدام از این افراد برجسته، منتسب به یکی از خاندان های با نفوذ شیعه بودند. لذا هدف از این پژوهش شناسایی راهبرد اتخاذی این خاندانهای شیعه در عصر غیبت است که چگونه به این امر نائل شدند بدین جهت دراین پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی نقش و جایگاه سیاسی، فرهنگی و مذهبی خاندانهای شیعه در عصر غیبت صغری پرداخته شده است.