جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: یکی از سنت‌های تغییر ناپذیر الهی، سنت استخلاف است که به حاکمیت اولیای الهی بر زمین اشاره دارد. بر پایه این سنت دیرینه که بر اساس آیات قرآن در ملت‌های مختلف جریان داشته، رسول خدا (ص) نیز امام علی (ع) را به عنوان جانشین خود معرفی کرد. نوشتار حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که بر چه اساسی می‌توان جریان سنت استخلاف را در جانشینی علی (ع) از رسول خدا (ص) اثبات کرد؟ به منظور پاسخگویی به این پرسش، داده‌های تفسیری، تاریخی و روایی به شیوه کتابخانه‌ای گردآوری و به روش توصیفی-تحلیلی تبیین گردید. تبیین داده‌های گردآوری شده نشان داد که: اشاره و تصریح به جانشینی حضرت علی (ع) از سوی رسول خدا (ص) یک رویه در سیره ایشان بوده و آن حضرت با تکیه بر سنت الهی استخلاف در راستای جانشین برگزینی برای انبیای الهی، در مواقع گوناگون به جانشینی حضرت علی (ع) تصریح کرده است.

برای بدست آوردن اندیشه امامت در یک مدرسه‌ی کلامی، باید میراث بجای مانده‌ از آن مدرسه را در سه حوزه‌ی «چیستی امامت»، «صفات امام» و «راه تعیین وشناخت امام» که تحت عنوان «امامت شناسی» نامگذاری می شوند، مورد بررسی قرار داد. جریان کلامی، عقلی مدرسه حلّه که بر پایه‌ی اندیشه‌ی سدیدالدین حمّصی ومتاثر از مبانی سیدمرتضی و معتزله متاخر شکل گرفت، در طی سه قرن با ورود اصطلاحات و براهین فلسفی توسط محقق طوسی، وتوسعه دلایل عقلی توسط ابن میثم بحرانی، و بهره گیری از دلایل نقلی در کنار براهین عقلی توسط علامه حلّی و فاصل مقداد به کمال خود رسید. آنچه در این مقاله با روش کتابخانه ای بدست آمده این است که درحوزه «چیستی امامت» همان مبانی حمّصی با توسعه و تعمیق بیشتر ارائه گردید و درحوزه «صفات امام» دلایل عقلیِ ضرورت صفات، توسط ابن میثم بحرانی افزایش یافت وعلامه حلّی و فاضل مقداد با استفاده از دلایل نقلی براهین دیگری نیز اقامه کردند. درحوزه «راه تعیین و شناخت امام» بزرگان این جریان نصّ ومعجزه را تنها راه شناخت امام دانسته و با براهین متعدد به نقد نظریه‌ی انتخاب (اهل سنت) و دعوت (زیدیه) پرداخته اند.

یکی از مسئله های پر چالش در حوزه امامت، اصل انگاری امامت است. بسیاری از اهل سنت، توحید، نبوت و معاد را اصول دین دانسته اند و امامت را یکی از مباحث فقهی در حوزه دین به حساب می آورند. برخلاف آنان امامیه، این آموزه را یکی از ارکان و اصول دین می شناسند. افزون بر احادیث بسیاری که در منابع روایی فریقین گواهی بر اصل بودن امامت می دهند، این مسئله را باید از منبعی همچون قرآن کریم که تمام مسلمانان آن را قبول دارند، مورد کنکاش قرار داد. این نگاشته بر آن است که با روش جدل احسن، دیدگاه قرآن کریم نسبت به مسئله اصل انگاری امامت را با استفاده از منابع تفسیری معتبر اهل سنت و روایات تقسیری، جویا شود. در این مقاله پس از بیان مفاهیم واژگان اساسی به بحث اصل انگاری امامت در قرآن کریم پرداخته می شود. سه دسته از آیات نورانی؛ افضلیت مقام امامت از نبوت مانند آیه«.. قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً »، وظایف انبیاء در جامعه مانند آیه« وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ‏ بِأَمْرِنا» و متشابهات قرآن مثل آیه «... ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْش»، آیاتی هستند که برای اثبات اصل انگاری امامت از آن ها یاری جسته شده است.

یکی از اشکالات اهل‌سنت به دلالت حدیث غدیر بر امامت، عدم احتجاج امیرالمؤمنین به این حدیث است. امامیه در پاسخ، استشهاد ایشان به حدیث غدیر در رحبه را احتجاج به امامت می‌دانند. با توجه بازتاب گسترده این روایات در مسند احمد بن حنبل و اعتبار و اهمیت این کتاب در نزد اهل‌سنت، روایات استشهاد موجود در این کتاب با استفاده از روش تحلیلی- انتقادی، از جهت متن، سند و دلالت مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی متن به تفاوت در برخی از فقرات متون حدیث پرداخته شده و استحکام و استواری متن ثابت شده است. با وجود شهرت و کثرت راویان و طرق این روایات، اسانید آنها با تکیه بر احادیث مسند احمد و با عنایت به مبانی رجالی اهل‌سنت، تک‌به‌تک مورد بررسی دقیق رجالی قرار گرفته و صحت بیشتر آنها احراز شده است. زمینه و مناسبت ایراد مناشده، دقت در مفهوم استشهاد و روش حضرت در طلب شهادت، تردید ابوالطفیل نسبت به سخنان حضرت و کتمان صحابه و نفرین حضرت در حق ایشان، به عنوان قرائنی مطرح شده اند که نشان می دهند استشهاد حضرت بر حدیث غدیر به عنوان نص بر امامت بوده است. شبهات اهل‌سنت مبنی بر عدم صدور روایات و عدم دلالت روایات استشهاد بر امامت و حمل استشهاد بر طلب نصرت و یاری نیز از استحکام لازم برخورد نبوده و مورد نقد قرار گرفته است

نیایش‌های صحیفه سجادیه افزون بر اینکه واسطه دریافت معارف الهی به شمار می‌آید، دربردارنده کارکردهای تفسیری است. پژوهش حاضر، آموزه امامت را در صحیفه سجادیه بر اساس درونمایه‌های قرآنی موجود در عبارت‌های امام سجاد مورد واکاوی قرار می‌دهد. بدین منظور با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد بینامتنی به این پرسش بنیادین پاسخ داده می‌شود که کارکردهای دعاهای صحیفه سجّادیّه در توضیح آیات قرآنی با موضوع امامت کدام است؟ امام سجاد با بهره‌گیری از قرآن به مسائل مهم کلامی امامت پرداخته‌اند که مهمترین آنها تبیین هدایتگری امام، ضرورت وجود امام، الهی بودن منصب امامت، عصمت امام و ضرورت پیروی از ایشان است. بر اساس نتایج بدست آمده از پژوهش، 3 گونه کارکرد تعلیل آیات، تبیین آیات و همچنین تطبیق آیات، بسامد قابل توجهی داشته‌اند. کارکردهای تعلیل آیات در عرصه برهان آوری پیرامون علم وعصمت امام و ضرورت اطاعت از امام و همچنین برهان آوری درباره سرپرستی امام در جامعه هویدا شده است.کارکرد تطبیق آیات نسبت به دیگر کارکردها، نشانگر جهت‌گیری شیعی بارز حضرت سجاد  درباره آموزه امامت است.

در میان حوادث تاریخ اسلام واقعه غدیر به لحاظ جایگاه کلامی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این زمینه گونه‌های نقل واقعه غدیر در تاریخ نگاشته‌های اسلامی و چگونگی تاثیرپذیری آن از پیش فرضهای کلامی مورخان سؤالیست که ذهن تاریخ پژوه را به خود منعطف می‌دارد. بررسی تحلیلی داده-های به دست آمده از آثار مورخان مسلمان چهار گونه تعامل با نقل این واقعه را نشان می‌دهد. در سه گونه نخست مورخان به منابع با رویکرد سنی و روایات صحابه اعتماد کرده و آموزه هایی همچون افضلیت خلفا، عدالت صحابه، تفکیک بین محبت به علی علیه السلام و قول به افضلیت ایشان و همچنین تبری از شیخین را ملاک اعتبار سنجی روایات دانسته اند و در مقام حل تعارض روایات مربوط به این واقعه بر روایاتی تکیه کرده اند که نگرش اهل تسنن در مورد غدیرو اهل بیت را تقویت نماید و در گونه چهارم مورخان به روایات اهل بیت علیهم السلام اعتماد نموده و در مورد راویان برخورداری از شاخصه های شیعه امامی را ملاک اعتبار دانسته اند. همچنین در مقام ارائه طرحواره داستانی از این واقعه گروهی متاثر از پیش فرضهای کلامی خود به گونه‌ای حوادث جیش یمن ، حجه الوداع و غدیر را بیان نموده‌اند که مخاطب لزوم محبت و دوستی با علی علیه السلام را نتیجه بگیرد و برخی دیگر همین وقایع را به‌گونه‌ای بیان نموده‌اند که مخاطب خلافت بلافصل علی علیه السلام پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نتیجه گیری نماید.

ولایت اهل‌بیت علیه‌السلام به عنوان یکی از مهم‌ترین آموزه‌های دینی در تراث شیعی معرفی شده است. مناسک عبادی نیز از اهمیت ویژه‌ای در ادیان الهی برخوردار می‌باشد؛ البته این‌دو از اهمیتی برابر برخوردارنیستند. کثرت اتیان مناسک عبادی توسط برخی از دشمنان اهل‌بیت علیهم‌السلام و عدم اهتمام برخی از شیعیان به این مناسک، این پرسش را مطرح می‌کند که کدام یک از این‌دو گروه، جایگاه بهتری نزد خداوند دارند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی در صدد اثبات رابطه ولایت اهل‌بیت علیهم‌السلام و مناسک عبادی در تراث شیعی می‌باشد. یافته اصلی این مقاله این است که در بسیاری از مکتوبات شیعه و سنی آمد است که عبادت و اعمال انسان، اگر از دالان ولایت اهل‌بیت عصمت و طهارت عبور نکند و با امر ایشان نباشد، بیهوده و بی‌ثمر است و در قبال آن عذاب و خذلان الهی نصیب چنین عابدی خواهد شد؛ در مقابل اگر فردی ولایت اولیای خدا را بپذیرد، ولی از روی هوای نفس مرتکب گناهی شود، خداوند متعال به واسطه ولایتش، او را به نور توبه و مغفرت هدایت می‌کند و در نهایت، رستگار می‌شود.

استفاده از اشیاء مادی در شناخت و فهم چرخش‌های فرهنگی از مسیرهای مغفول در پژوهش‌های تاریخ مذهب است. اشیاء مادی_ فرهنگی از ظرفیت بالایی برای درک فضای سیاسی و مذهبی دوره انتشار خود برخوردارند. اشیای فرهنگی امروزه برای مورخین تولید روایت تاریخی می کنند، روایتی از آنچه در واقعیت تاریخی و اجتماعی روی داده، بدون ملاحظات تاریخ نویسان و مکتوبات رسمی حاکمان. سکه‌ به عنوان یک شی مادی در کنار خطبه خوانی، یکی از رسانه های تاریخی برای اعلام مواضع رسمی حکومت است. در راستای فهم تشیع در جامعه ایران پیشاصفوی، مسئله جستار حاضر باور به حضرت ولی عصر عج در گستره جغرافیای ایران زمین است. در گام اول سکه‌های حاوی نام حضرت ولی عصر عج شناسایی می شوند و در گام دوم نگرش رسمی به انگاره مهدویت در مسکوکات بررسی شده وارتباط آن با منابع مکتوب غیبت‌نگاری پیشین استخراج می‌شود. یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از آن است که از دو قرن پیش از طلوع دولت صفوی باورهای مهدوی در مسکوکات ایران مطابق با اندیشه رسمی شیعه انعکاس یافته است.

احادیث مشهور به «امان» به عنوان یکی دیگر از دستمایه های اعتقادی امامیه، دلیلی بر اثبات افضلیت اهل بیت علیهم السلام نسبت به صحابه است که حقانیت ایشان برای خلافت و جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امامت بر امّت را ثابت می نماید. این احادیث با تعدد طرق در منابع اهل سنت، روایات مقبولی هستند که در آنها «اهل بیت» علیهم السلام و «صحابه» با الفاظ مختلف از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، مایه امنیت امّت یا اهل زمین و یا بسان ستارگان هدایتگر معرفی شده اند؛ این نوشتار با اعتبار سنجی مجموع اسناد و طرق این حدیث و بررسی معارضات، نقل صحیح و اصلی این حدیث نبوی در امان بودن اهل بیت را بر خلاف صحابه ثابت نموده و کوشیده است انحصار جایگاه اهل بیت علیهم السلام در امنیت بخشی به امت را اثبات و ادعای ایشان مبنی بر امان بودن صحابه را باطل نماید.

«مشروعیت سیاسی» به عنوان مهمترین مسألة کلام سیاسی است. نظریة «قهر و غلبه» یکی از دیدگاه‌های مشروعیت در کلام سیاسی اشاعره و اهل حدیث به حساب می‌آید؛ بر اساس این دیدگاه، در صورتی که شخصی از طریق اعمال زور و غلبة بر دیگران، قدرت را به دست گیرد، امامت و حکومت وی دارای مشروعیت خواهد بود. مقالة حاضر به تبیین تاریخی دیدگاه متکلمان اشاعره در باب قهر و غلبه و همچنین بیان ادلة ایشان در اثبات این دیدگاه و نقد آن می‌پردازد. بر این اساس، سؤالات اساسی تحقیق این است که مراد از دیدگاه قهر و غلبه چیست؟ ادلة اشاعره و اهل حدیث بر اثبات مشروعیت از طریق قهر و غلبه چیست و چگونه ارزیابی می‌شود؟ این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع معتبر کلامی، حدیثی و تاریخی اهل سنت و جماعت، به تحلیل مسائل فوق پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصل دیدگاه و ادلة ایشان با اشکالات اساسی همچون حجیت عمل صحابه، عدم تفکیک میان مشروعیت سیاسی و وظیفة مردم، کاشفیت قهر و غلبه از رضایت الهی، پارادوکسیکال بودن قهر و غلبه و همچنین آیات و روایات دالّ بر ضرورت مقابلة با حاکم ستمگر مواجه است.