جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجربه نزدیک به مرگ از مسائلی است که اخیراً جذابیت عمومی پیدا نموده و از طرفی دغدغه‌هایی را در جامعه علمی ایجاد کرده است. تاکنون با مبانی مختلف، تبیین‌های گوناگونی از آن صورت گرفته است. مقالة حاضر با تکیه‌بر فلسفة صدرایی و با استفاده از روش توصیفی_تحلیلی در تلاش برای ارائۀ تبیینی فلسفی از چیستی و چگونگی این تجربه­ ها است. نتیجه تحقیق با توجه به برخورداربودن انسان از ساحت مثالی تجردی در کنار ساحت جسمانی، این است که افراد تجربه­گر، با قطع یا کاهش علقه یا توجه کمتر به بدن مادی، بر مرتبة مثالی و خیالی متصل خود متمرکز شده‌اند و اموری را ادراک کرده‌اند. این افراد در صورت رهایی از ویژگی‌های خیال و مثال متصل، همانند: الف) مخزن و ارائه‌دهندة صور حسی ‌بودن، ب) صورت­ساز بودن، ج) محل جولان شیطان بودن، به عالم مثال منفصل، منتقل می‌شوند و اموری از آن عالم را درک می‌کنند. با توجه به نادر بودن افراد توانمند جهت رهایی از قوۀ خیال، آنچه عموم مشاهده­گران تجربیات نزدیک به مرگ درک کرده‌اند، در مرتبۀ خیال و مثال متصل آن‌ها بوده است. آنچه تجربه­گران در مثال متصل یا منفصل از امور نامتعارف دیده، شنیده، لمس کرده، چشیده یا بوییده‌اند، همگی با کمک حواس باطنی ایشان بوده است. براساس نقش مستقیم نفس در ادراک، کسی که به تجرد مثالی برسد، دنیای مادی را هم می‌تواند ببیند، بلکه بهتر ببیند.

انسان با دو روش متفاوت می­تواند خداوند را بشناسد، یکی معرفت حصولی و دیگری معرفت حضوری. در معرفت حصولی، انسان به واسطة صور و مفاهیم، شناختی غیرمستقیم به خداوند پیدا می­کند؛ اما در معرفت حضوری، به وجود عینی خداوند مرتبط و متصل می­گردد؛ به‌طوری که هیچ واسطه‌ای بین او و خداوند حائل نمی­شود. در این معرفت به اندازة سعة وجودی انسان، خداوند در او ظهور و تجلی می­یابد. معرفت حضوری، گرچه به‌نحو فطری و بالقوه در نهاد همة انسان‌ها به ودیعت گذاشته شده و درجات ضعیفی از آن برای برخی از انسان‌ها مقدور و میسر است، اما فعلیت یافتن و شکوفا کردن مراحل شدید و کامل­تر آن، بسیار دشوار و طاقت فرسا بوده و به میزان رفعت جایگاهش، دور از دسترس انسان‌ها است. معرفت حضوری و شهودی خداوند، ذومراتب بوده و در مراتب بالای آن انسان می­تواند به قرب خداوند و حتی فنای فی‌الله نائل شود. دشواری و کمیابی چنین مقام و معرفتی باعث بروز شک و تردید در امکان تحقق آن شده است. بنابراین مهم­ترین سئوال قابل طرح دربارة معرفت شهودی خداوند این است که چگونه با روش و استدلال فلسفی می­توان امکان و کیفیت وقوع چنین مقام و معرفتی را اثبات و تحلیل نمود؟ در نوشتار پیش‌رو با روش تحلیلی_توصیفی و با کمک برخی اصول فلسفی حکمت ‌متعالیه، مانند «عین‌ربط بودن معلول نسبت به علت» که ملهَم از آیات و روایات است، فرایند وقوع معرفت شهودی به خداوند را اثبات و تحلیل خواهیم کرد.

هدف این نوشتار آن است که ضمن تبیین اصل عدم‌تناهی حقیقت وجود و برخی از لوازم و فروعات آن، کارکرد این اصل را در توجیه اثبات‌پذیری خداوند و نیز تعیین گسترۀ براهین صدیقین مشخص نماید. امتناع تحقق علم حصولی به خداوند، امتناع تحقق علم حضوری به خداوند، امتناع اقامۀ برهان لم و عدم اعتبار برهان إن برای اثبات خداوند، امتناع اقامۀ برهان بر وجود خداوند به‌واسطۀ ضرورت‌ازلیه و اطلاق مقسمی خداوند و امتناع اقامۀ برهان بر وجود خداوند به‌واسطۀ فقدان شرط تعریف و اثبات پذیری از دلایلی هستند که در این تحقیق بر اثبات­ناپذیری خداوند، اقامه شده­اند. نگارنده معتقد است نه‌تنها به‌کارگیری اصل عدم‌تناهی حقیقت وجود می­تواند تمام ادلۀ مذکور را توجیه و خداوند را به‌عنوان حقیقتی اثبات­پذیر مطرح نماید؛ بلکه توجه به این اصل می­تواند بیان کنندۀ نتیجه­ای بدیع در زمینۀ تعیین گسترۀ براهین صدیقین باشد؛ به‌نحوی که جمیع براهین اثبات وجود خداوند می­توانند واجد ملاک برهان صدیقین باشند؛ البته با لحاظ این تفاوت که میزان شرافت این براهین بسته به شدت ظهور خداوند در مظاهر حقیقت وجود متفاوت خواهد بود.

مسألة اتحاد عاقل با معقول از جمله مباحث فلسفی است که با ترجمة آثار فلاسفة نوافلاطونی وارد عالم اسلام گردید و متفکران مسلمان با آن آشنا شدند. فلوطین مهم‌ترین نمایندة مکتب فلسفی نوافلاطونی است که مباحث گسترده‌ای در مورد مسألة اتحاد عاقل با معقول مطرح نموده و استدلال‌هایی نیز از طریق واحد حقیقی‌بودن عقل مجرد، بالفعل‌بودن و بالقوه‌نبودن و در نهایت حاضر‌بودن معقول نزد عاقل اقامه نموده است. در ذیل هریک از این مباحث، به بررسی و تطبیق دیدگاه‌های ملاصدرا در این زمینه پرداخته می‌شود. یافته‌های این پژوهش آن است که هرچند در موارد بسیاری استدلال‌های ملاصدرا قابل تطبیق با دلایل فلوطین است، ولی ملاصدرا اتحاد عاقل با معقول را در ادراک موجودات دیگر و هم چنین ادراکات حسی و خیالی نیز جاری می‌داند. درحالی‌که فلوطین اتحاد عاقل با معقول را صرفاً در ادراک ذات مجرد تبیین و اثبات نموده است.

در آثار فلسفی سده‌های اخیر، نظریۀ وحدت وجود و کثرت موجود که با عناوین ذوق المتألهین یا ذوق تأله نیز یاد می‌شود، همواره با نام جلال‌الدین دوانی گره خورده است. طبق این نظریه، حقیقت وجود، منحصر به واجب‌الوجود است؛ اما موجود امری اعم از وجود است و شامل واجب‌الوجود و تمامی ممکنات است. اطلاق موجود بر واجب‌الوجود به‌سبب آن است که او حقیقتِ وجود است و اطلاق موجود بر ممکنات بدین‌جهت است که به ‌حقیقت وجود منتسب هستند. میراث حکمی قرون نهم، دهم و یازدهم، حکایت از آن دارند که ذوق تأله مورد اقبال حکیمان و عارفان بوده است، تا بدانجا که برخی مدعی شدند چنین تبیینی از نظام هستی، مقبول تمامی حکما و محققان بوده است. اما سؤال اینجاست که آیا دوانی در ارائۀ این نظریه، نوآور بوده و یا آنکه به تقریر دیدگاه برخی از پیشنیان خود پرداخته است؟ تفحص در میراث حکیمان پیش از دوانی، آشکار می‌کند که این نظریه مورد توجه اندیشمندان بوده است و دوانی مبتکر آن نیست. در میان اندیشمندانی که در طرح این نظریه مورد گمانه‌زنی هستند، باید قطب‌الدین رازی را صاحب این نظریه دانست و گویا انتساب این نظریه به دوانی، مربوط به جایگاه بلند او در مجامع علمی آن روزگار و سعی بسیار او در تبیین این نظریه در آثار متعددش بوده است.

مسألة معاد جسمانی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فلاسفة مسلمان بوده است. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به برخی از ظواهر آیات قرآن، و نیز برخی از روایات، معاد جسمانی عنصری را نتیجه گرفته‌اند؛ اما به عقیدة ملاصدرا، گرچه متکلمان و فلاسفه در تبیین مسائل مربوط به مبدأ توفیقاتی داشته‌اند، اما در توجیه آموزه‌های معاد موفق نبوده‌اند. یک دسته از آیات مورد استناد متکلمان و اهل تفکیک برای اثبات اینکه جسم اخروی، عنصری و از جنس جسم دنیوی است، آیات خروج از قبر است. این آیات که با دید ابتدایی، ظهور در بطلان معاد مثالی صدرایی دارد، حکایت می‌کند که انسان‌ها روزی از قبر خارج و وارد عالم آخرت می‌شوند. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به همین آیات، خارج‌شوندة از قبر را «بدن عنصری» می‌دانند، و آنچه وارد عالم آخرت می‌شود، انسانی می‌دانند که به بدن عنصری بازگشته است. در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی و با استناد به ظواهر آیات قرآن کریم و به‌صورت تفسیر قرآن‌به‌قرآن؛ نظریة متکلمان و اهل تفکیک تحلیل و نقد شده است. در این راستا، نظریة ملاصدرا نیز مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته، و در‌نهایت نشان داده شده است که دیدگاه ملاصدرا در معنای قبر و به‌طور کلی تفسیر آیات خروج از قبر، هماهنگی بیشتری با ظواهر قرآن دارد. اما دیدگاه متکلمان و اهل تفکیک، نه‌تنها با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست، بلکه از آن فاصله گرفته‌ و به تأویل بی‌قاعده‌ روی آورده‌اند.

دوگانه انگاری افراطی نفس و بدن در فلسفه‌ی دکارت مسأله‌ی رابطه‌ی آن دو را پیش آورد. یکی از نقدهایی که مخالفان دوگانه‌انگاری بر این دیدگاه وارد کرده‌اند همین مسأله بوده است. گیلبرت رایل نیز در کتاب مفهوم ذهن (1949) که در رد دوگانه‌انگاری دکارتی نوشته است این اشکال را مطرح کرده است. این مسأله توسط خود دکارت و معاصرانش نیز مطرح و پاسخ داده شده است. اما راه حل‌هایی که دکارت برای حل این مسأله ارائه داد قانع‌کننده نبودند و او در نهایت برای حل (منحل کردن) این مسأله فکر نکردن به چگونگی این رابطه را پیشنهاد داد. صدرالمتألهین با برداشتن شکاف بین نفس و بدن و با استفاده از مبانی خاص خود از جمله اصالت و تشکیک وجود، حرکت جوهری و ... و همچنین با مطرح کردن وسائطی چون روح بخاری و بدن مثالی به دنبال پاسخ مناسبی به این مسأله بود. در این دیدگاه نفس و بدن دو موجود متمایز منفصل نیستند؛ بلکه آن دو مراتب یک حقیقت واحدند. اگرچه بر اساس دیدگاه صدرا می‌توان پاسخ بهتری به مسأله‌ی تعامل نفس و بدن ارائه داد اما این دیدگاه نیز با اشکال‌ها و ابهام‌هایی مواجه است. به نظر می‌رسد فیلسوفان علی‌رغم همه‌ی تلا‌ش‌هایشان نتوانسته‌اند پاسخ در خوری به این مسأله دهند اما این امر نمی‌تواند دلیلی بر انکار وجود نفس باشد.

شهود در علوم مختلف روشی برای رسیدن به پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله است. این نوع تفکر در روانشناسی فلسفی با ویژگی‌هایی همچون خودگواهی، برون‌گرایی، انکشافی و سرعت معرفی می‌شود. سوال محوری این تحقیق، بدین‌‌قرار است که آیا شهود در حکمت متعالیه مورد ملاحظه قرار گرفته است؟ در صورت پاسخ مثبت، معادل آن در حکمت صدرایی چیست و چه مشخصاتی دارد؟ ارتباط شهود با شهود عرفانی و حدس از دیگر مسائل این تحقیق است. بنابر یافته‌های این تحقیق تحلیلی- تطبیقی، معادل شهود در حکمت متعالیه، «حدس کشفی» است که در علوم مختلف منجر به دریافت پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله و حدود وسط است. این روش شناخت، باعث سریع‌تر رسیدن به نتایج و نظرات نو و جهش­های علمی است. این تفکر، نیازمند استعداد ذاتی (قوة حدس) و دارای خصوصیات برآمده از نفس، اشراقی و سرعت است. محتوای شهود، شامل بدیهیات و مقولات ماقبل تجربه نیست و امکان خطا در آن وجود دارد. نیل به بینش‌ها و مقامات عرفانی نیازمند هوش معنوی است و پرورش آن نیازمند تعلیم و سیر و سلوک برای تزکیه است. اما حدس کشفی منجر به جذبه و تسریع در شهود عرفانی است.

نظریة وحدت وجود نزد پاراماهانسا یوگاناندا به‌منزلة محور تمام نگرش‌ها و کنش‌های انسان است؛ زیرا نه‌تنها آن را مؤید و موجب اتحاد با خدا می‌داند، بلکه عامل تحقق موفقیت را در سیطرة این نگرش به‌حساب می‌آورد. ازاین‌رو، پرسش مقاله این‌‌ است که تا چه‌اندازه الزامات ذهنی ـ عینی نظریة وحدت وجود در اندیشة یوگاناندا اعتبار دارد؟ یافته‌های پژوهش که با روش تحلیلی ـ انتقادی انجام شده است، نشان می‌دهد این نظریه که برمدار تبیین وی از اصالت شهود و اتحاد وجودی فراهم می‌شود، از انسجام کافی برخوردار نیست؛ چراکه در مقام اعتباربخشی به شهود، نه‌تنها آگاهی حسی را نامعتبر می‌داند، بلکه کلیت فرآیند اندیشه و عقلانیت را نیز بی‌اعتبار می‌خواند. ازیک‌سو، خوانش «حلولی» او از نظریه، به‌لحاظ منطقی امکان‌پذیر نبوده و برداشتی سطحی قلمداد می‌شود و ازسوی‌دیگر، در سیطرة نظریه، به‌منزلة عامل موفقیت دچار تسری حکم و سفسطه می‌شود؛ چون غفلت می‌ورزد که اعتقاد به این نگرش، قرین کوشش‌های متناسب با مصادیق موفقیت است.

از دیدگاه حکمت مشاء، ازآنجاکه دانش طبیعی در پی شناخت طبیعت، و طبیعت مبدأ و عامل حرکت است، پس شناخت حقیقت و ماهیت طبیعت، به شناخت حرکت گره خورده است. ارسطو درضمن مثال‌های متعدد، حرکت را چنین تعریف کرده است: «فعلیتِ (تمامیت/کمال) آنچه بالقوه است از آن جهت که بالقوه است». تعریف او از اختلاف تفسیری مفسرانش مصون نمانده است. این اختلافات در نهایت ریشه در این دارد که واژة فعلیت و قوه در تعریف ارسطو چگونه تفسیر شود. برخی فعلیت را روندی و برخی فعلیتی تفسیر کرده‌اند؛ چنان‌که برخی مقصود از قوه را قوة بودن و برخی قوة شدن دانسته‌اند. ترکیب این اختلافات منجر به سه دیدگاه متفاوت در تفسیر حرکت نزد ارسطو شده است: 1- روندی/ شدن 2- فعلیتی/ بودن 3- فعلیتی/ شدن. البته تعریف ابن‌سینا از حرکت، تعریفی مستقل است که آن را دیدگاه «فعلیتی/ بودن و شدن» نامیده‌ایم؛ گرچه می‌توان آن را به‌عنوان تفسیر چهارم از تعریف ارسطو نیز قلمداد کرد. این مقاله که با رویکرد اسنادی تنظیم شده است، در تلاش است تا به بازخوانی تعریف حرکت نزد ارسطو در آینة توصیف و تحلیل تفاسیر شکل گرفته پیرامون آن، بپردازد. نقد و بررسی این تفاسیر در نهایت نشان خواهد داد تفسیر دوم از اشکالات کمتری برخوردار است.