جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از امصار و اعصار اسلامی، اخبار پراکنده‌ای وجود دارد‌. این اخبار نمی‌توانند تصویر واضحی از پراکندگی و نحوۀ انتشار قرائات در دوره‌های مختلف مناطق اسلامی به دست دهند‌. یکی از شواهدی که به تکمیل چنین داده‌هایی کمک می‌کند، بررسی مصاحف مکتوب در آن زمان است‌. محققان این مقاله، پنج نسخه از مصاحف خطی قرن هفتم هجری موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی را انتخاب کرده و با استخراج آمار میزان مشابهت فرش الحروف و رسم المصحف این قرآن‌ها به رسم المصحف و قرائت قاریان بوم‌های مختلف، برای دستیابی به قرائت رایج ایران در قرن هفتم تلاش کرده‌اند‌. طبق آمار به‌دست‌آمده، تنها در قرآن شمارۀ 67 که کتابت آن به اوایل قرن هفتم باز می‌گردد، رسم مصحف همانند قرون گذشته بیشترین شباهت را به رسم مصحف بصره دارد؛ امّا در قرآن شمارۀ 84، بیشترین مشابهت به یک اندازه به هر دو رسم مصحف بصره و کوفه است‌. رسم سه مصحف دیگر نیز با حدود چهار درصد تفاوت، بیشترین شباهت را به رسم بوم کوفه و پس از آن بصره دارد و این نخستین‌بار طی قرون چهارم تا هفتم است‌. دربارۀ قرائت مضبوط در مصاحف نیز در ایران، از قرن‌های پنجم و ششم اندک‌اندک تمایل بیشتری به قرائات کوفی و به‌ویژه قرائت عاصم با هر دو روایتش پیدا شده بود‌. تنها اینکه در قرن هفتم وضوح و شدّت بیشتری یافته و به‌طور خاص بر قرائت عاصم متمرکز شده است‌.

بررسی تطبیقی و میان‌رشته‌‌ای موضوع «غناء» در لغت، قرآن کریم، فقه اسلامی و روایات وارده در خصوص تلاوت کلام‌الله، با هدف تبیین جایگاه و حکم شرعی به‌کار‌‌گیری این فن در خوانش هنری کلام وحیانی‌‌‌، محور اصلی بحث این مقاله است‌. «غناء» در لغت به معنای مطلق آوا و صدا یا خواندن با صوت زیبا و کشیده با نوعی ترجیع و طرب و یا صدای آوازِ مناسب با مجالس معصیت گفته شده است‌. در قرآن کریم، «غناء» مصادیقی چون: «قول زور»، «شهادت زور»، «لغو»، «استفزاز به صوت شیطان»، «لهو الحدیث» و «سمود» دارد که دستور به اجتناب و اعراض از این موارد شده است؛ زیرا انحرافات دینی و اخلاقی، انسانی را در پی دارد‌. در فقه شیعه ملاک اصلی حرمت غناء، اشتمال آن بر لهو، باطل و طرب‌انگیزی یا تکلّم به امر باطل است و در فقه اهل تسنن، صوت یا آواز اگر ‌‌‌به‌صورتی باشد که جز احتمال حرمت در آن راه نداشته باشد، حرام یا مکروه و در غیر این صورت مباح دانسته شده است‌. در صورتی که غناء را به معنای مطلق صدا یا آوا بدانیم، حکم فقهی خاصی بر آن مترتب نیست‌. در روایات اسلامی، تغنّی به قرآن در تلاوت، اگر به معنای قرائت با الحان و اصوات خوش باشد با رعایت اصولی چون تحزین، ترتیل، خشوع و تدبّر در قرآن، مورد توصیه روایات اسلامی است و اگر به معنای استغناء و ملازم‌بودن با قرآن اخذ شود، از بحث غناء خارج خواهد بود‌.

پس از پدیدآمدن اختلاف قرائات و محدودسازی آنها به قرائات سبعه و عشره در قرن چهارم هجری، علمای شیعه در طی‌ سال‌ها رویکردهای متفاوتی در برخورد با تواتر قرائات از خود نشان دادند‌. برخی علمای معاصر معتقدند از ابتدای نزول قرآن تا کنون، شیعیان در زمینۀ اختلاف قرائات متفق‌القول بوده‌اند؛ اما با بررسی دقیق‌‌‌‌تر منابع مشاهده می‌شود که نه‌تنها چنین نبوده، بلکه نظرات دانشمندان شیعه در چهارده قرن گذشته در باب تواتر قرائات قرآن، تغییراتی داشته است‌. برخی به انکار تواتر قرائات پرداخته و برخی به‌صراحت آنها را متواتر دانسته‌اند‌. در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی- تحلیلی ضمن استخراج نظرات اندیشمندان معروف شیعه، از میان آثار باقی‌مانده از آنها، به بیان تفاوت رویکرد ایشان در مقابله با مسأله تواتر قرائات در طی‌ سال‌ها و مقایسۀ این دیدگاه‌ها پرداخته و سیر تحول تاریخی آراء ایشان در باب تواتر تشریح شود‌. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد دیدگاه اندیشمندان در حوزۀ تواتر قرائات متفاوت است‌. در قرن اول تا پنجم مسأله جواز قرائات معروف مطرح بوده و از قرن ششم بحث تواتر قرائات مطرح شده و از قرن 11 به بعد رأی اندیشمندان شیعه انکار تواتر قرائات است‌.

یکی از ‌‌‌مهم‌ترین مباحث تاریخ قرآن، موضوع اختلاف قرائات است، قرائات متفاوت از آیات قرآن کریم دست‌آویز خاورشناسان شده و دیدگاه‌ها و اشکالاتی به این موضوع وارد کرده‌اند‌‌‌‌. ایگناس گلدزیهر در کتاب گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، شروع و شیوع اختلاف قرائات در قرن‌های نخستین را اولین دورۀ تفسیر قرآن می‌داند و از آن جهت که اختلاف قرائات با نص قرآن کریم ارتباط دارد آن را بهانه‌ای برای ضربه‌زدن به قرآن قرار داده است؛ زیرا تمامی آنها را منسوب به پیامبر‌k دانسته و می‌‌گوید پیامبر دچار نوعی تساهل و تسامح شده است و صحابه نیز دارای روحیه آزاد بوده‌اند که اینها را پذیرفته‌اند‌. از طرف دیگر در موارد گوناگون تلاش دارد قرآن را در کنار کتب مقدس قرار دهد و با آنها مورد تطابق و بررسی قرار دهد‌‌‌‌. در این نوشتار ضمن طرح دیدگاه‌های ایگناس گلدزیهر دربارۀ اختلاف قرائات قرآن، نقد شده است‌‌‌‌.

قرائات تأثیر مستقیم در تفسیر قرآن داشته و مفسران بر اساس آن به تفسیر پرداخته‌اند‌. برخی از میان قرائات به قرائت سائد بسنده کرده، برخی قرائت خاصی را برگزیده و بر اساس آن تفسیر کرده‌ و برخی به همه قرائات پرداخته است‌. علامه طباطبائی با فرض عدم تواتر قرائات و با عنایت به معیارهای قرائت صحیح که عبارت است از صحت سند، مطابقت با قواعد عربی و رسم الخط مصحف و معیارهائی که خود برای گزینش قرائت مطرح کرده، روش نقد و گزینش را از میان قرائات برگزیده است‌. از این رو برخی قرائات را نقد کرده و برخی را به دلیل برخورداری از شرائط قبول، یا مطابقت با سیاق و یا برخورداری از مؤید روایی ترجیح داده است‌. نیز در برخی موارد قرائت همسو با دیدگاه تفسیری خود را بر‌گزیده است‌. هر چند در مواردی از معیارهای پذیرفته خود خارج شده و بدون دلیل قرائتی را ترجیح داده و یا بدون ترجیح، قرائات را نقل و بدون بررسی وامی‌گذارد‌. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی دیدگاه علامه طباطبائی را درباره معیارهای انتخاب قرائت بررسی و نقد کرده است.

قرائت قرآن مهمترین کلید ورود به خزانه معرفت قرآن است‌. لکن پس از پیامبرk اختلاف قرائات به فزونی رفت و متخصصان علوم قرآنی برای یافتن قرائت صحیح قواعد مختلفی را ارائه کردند‌. در این میان عالم سبیط نیلی متفکر و قرآن‌پژوه شیعه عراقی، تلاش نمود با استفاده از واج‌شناسی، رویکرد قصدگرایی و تفسیر قرآن به قرآن، وجود ترادف و مشترک لفظی در قرآن را نفی کند و هرگونه تقدیر یا حذف الفاظ یا تغییر ترتیب واژه‌ها در آیات را بیانگر تغییر معنا و مقصود الهی داند و معیار دورن متنی را برای تشخیص قرائت صحیح ارائه نماید‌. لکن سخن او در خصوص تشخیص قرائت صحیح قرآن دارای اشکالاتی است؛ مانند: پیشنهاد قرائت صحیح پیش از بررسی قرائات مختلف، خلط میان تثبیت یک قرائت در مصحف کنونی با ترجیح یک قرائت بر قرائات دیگر‌. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و کتابخانه‌ای، به نقد و بررسی معیار نیلی در این زمینه می‌پردازد، و بیان می‌کند که یکی از معیارهای تشخیص قرائت صحیح قرآن، استفاده از روابط درون متنی، از جمله همنشینی واژه‌ها، نغماهنگ و پیوستگی آیات است‌.

البرهان سید هاشم بحرانی از جمله مهم‌ترین تفاسیر مأثور شیعه در نیمه اول قرن یازدهم قمری است. تفسیر مأثور یا روایی از قدیمی‌ترین گونه‌های تفسیری است که برای تبیین آیات الهی شکل گرفته است. این روش، در قرن یازدهم با رواج قلمرو اخباری‌گری بر حوزه‌های علمی شیعه، به اوج خود رسید. تفسیر البرهان در زمره تفاسیر مأثور محض محسوب می‌شود و شامل همه سُور قرآن بوده و روایات منقول از ائمه(ع) بدون اظهارنظر مؤلف گردآوری شده است و در آن روایاتی از معصومان(ع) در باب اختلاف قرائت، شیوه تلفظ، یا نوع نزول به‌چشم می‌خورد. دسته‌بندی و نقد انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان، موضوع اصلی این پژوهش است که با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آن پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اولاً؛ انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان شامل: تغییر در شکل ظاهری و تقدیم و تأخیر یا جابه‌جایی کلمات، اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، افزودن نام ائمه در آیات، و تفسیر مزجی است. ثانیاً؛ از نظر تأثیرگذاری در معنا، روایات اختلاف قرائت در البرهان در دو دسته قرائت‌های بی‌تأثیر در معنا و قرائت‌های مؤثر در معنا جای دارد. ثالثاً؛ بررسی البرهان، نشان می‌دهد روایات تفسیر مزجی که در صدر اسلام مایه اختلاف قرائت می‌شده است، در این تفسیر نیز به دلیل ماهیت روایی محض بودن آن انعکاس یافته است، مانند روایات اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، و یا روایات افزودن نام ائمه در آیات، که غالباً از نظر سندی مخدوش می‌باشند. رابعاً؛ ذیل برخی از آیات در این تفسیر از قرائت‌های ضعیف استفاده شده است که این قرائت‌ها حکم قرآن را ندارند و قرآن کریم از هرگونه تحریفی مصون می‌باشد.

موضوع «رسم‌المصاحف و قواعد مصحف‌ها» از مباحث مهم علوم قرآنی است که نظریات گوناگون ‌اندیشمندان بسیاری را در پی داشته است؛ هرچند برخی از ابعاد قواعد و رسم و رابطه آن با دانش‏های ذیربط تا حدّی تبیین شده، اما بسیاری از‌ اندیشه‏های اندیشمندان علوم قرآنی هنوز به‌طور شایسته مورد بررسی قرار نگرفته است. در این مقاله سعی شده بخشی از رسم و قواعد رسم و مصحف در صدر اسلام مورد بررسی قرار گیرد؛ از جمله موضوع رسم الخط عثمانی، پیدایش، گسترش و مشکلات عدیده‌ای که در خوانش آن در حوزه قرائت‌پژوهی داشته است توانسته چالش‌های جدیدی را پیش‌روی قرار دهد که نه‌تنها مبتدیان بلکه برای عالمان مسلمان و مستشرقان قرآن‌پژوه مباحث جدیدی را در موضوع مصاحف قرآن پدید آورده است. برخی از عالمان این‌گونه رسم الخط را توفیقی دانسته و اجازه بی‌اعتنایی به آن را مذمت می‌نمایند. در تحقیق کنونی با روش تحلیلی توصیفی ضمن بررسی و تحلیل نظریه توقیفی‌بودن رسم‌الخط عثمانی، مخالفت این رسم‌الخط با رسم‌الخط متداول در قرآن در شش حوزه و گستره، زیادت، حذف، همزه، بدل، فصل و وصل و بالاخره وجود آن را در نوع قرائت در برخی از کلمات قرآن، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است

مسالۀ اثرپذیری تفسیر از قرائات مختلف قرآن کریم از بحوث مهم در حوزه تفسیر و علوم قرآن بشمار می‌رود. مفسران قرآنی و علمای اسلامی با توجه به ادله و مبانی خاص خود در این موضوع، به تبیین تأثیر قرائات گوناگون بر تفسیر قرآن کریم پرداخته‌اند و شواهد زیادی از تأثیر قرائات مختلف در فهم و درک معانی آیات را در مطالعات قرآنی و تفاسیر ذکر کرده‌اند. موضوع این تحقیق بررسی قرائات در دو تفسیر ‌جامع‌البیان طبری و مجمع‌البیان طبرسی است. هدف این تحقیق مقایسه و بررسی تطبیقی مبانی قرائات از جنبه‌های گونه‌گون قرآن کریم میان دو مفسر و دانشمند بزرگ اسلامی «طبرسی» و «طبری» در استفاده از قرائات مختلفه می‌باشد که پژوهشگر سعی کرده ضمن انجام بررسی دقیق بین افکار و نوشته‌های این دو عالم بزرگ اسلامی به این نتیجه دست یابد که میزان تأثیرپذیری تفسیر از قرائات تا چه حد بوده و ایشان از چه مبانی برخوردار بوده و به چه دلایلی در این موضوع به استدلال پرداخته‌اند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی و تحلیلی بوده و با استفاده از منابع مکتوب قرآنی و تفاسیر و به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است. هر دو مفسر هم به قرائات شاذ توجه کرده‌اند و هم متواتر. در عین حال طبرسی تحت تأثیر روایات اهل‌سنّت بوده و طبری نیز به روایات اهل‌بیتD و هم به روایات شیعه توجه کرده است