جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار پیش رو، مروری کوتاه بر نظریه تواتر قرائات و نقد ادلّه آن است. قرائت یا همان «ویژگی‌های زبانی و گفتاری واحد مقروء»، از غالبِ مورد اتفاق، و اندکِ مورد اختلاف میان قرّاء، تشکیل یافته است. در این نگاشته، به بررسی شرایط انتساب قرائت به نبی اکرم از مجرای احراز تواتر آن می‌پردازیم. به نظر نگارنده ادلّه‌ مورد استناد قائلان به تواتر، ناتمام است؛ زیرا این ادلّه نهایتاً، قرائت واحد یا قرائات متعدد را تا عصر نزول به پیش می‌برند، لیک دلیلی بر تقریری بودن آن‌ها و بر فرض تقریری بودن، دلایلی بر وحیانیّت آن‌ها نیست. البته هر اختلافی در قرائت، لزوماً به تغییریافتگی در قرآن نمی‌انجامد و بر فرض بروز تغییر نیز به معنای تحریف نخواهد بود.

دانش¬های زبانی را باید از جمله دانش¬های مؤثر در وقف و ابتدا به شمار آورد. از آنجا که این دانش¬ها با گذر زمان تغییر و تحول یافته‌اند، زبانشناسی جدید می¬تواند تحولی در شیوه آموزش و تحلیل این علم پدید آورد. در این نوشتار تأثیر زبانشناسی جدید در دانش وقف و ابتدا، با شیوه توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده است. نتیجه این تحقیق حاکی از آن است که موارد وقف، با تقسیم زبان به گروه، جمله، جمله مستقل و بند کاملاً مربوط است و در صورتی که ملاک¬های روشنی از این تقسیم‌بندی ارائه شود، جایگاه وقف در آیات قرآن، به سادگی قابل تشخیص و آموزش خواهد بود.

اختلاف قرائات نزد بلاشر و برخی دیگر مستشرقان، بهانه‌ای، برای خدشه‌دار کردن اتقان و سلامت قرآن از تحریف است. بلاشر برای اثبات این ادعای خویش، دلایلی می‌آورد. در این نوشتار، ما بعد از بیان معنای لغوی و اصطلاحی قرائات، به بررسی و بیان زمینه‏ها و عوامل شکل‌گیری علم قرائات از نگاه بلاشر می‌پردازیم که مخالفت‌ها و مواجه‏های اعتقادی و اجتماعی، پدیده استناد به پیامبر در جهت دفع شبهه بدعت از نظرات خود، پایبندی علماء نحو به قواعد صرف و نحو، تجویز اجتهاد در قرائت برای خود و نیز مکاتب موجود در بصره و کوفه و یا إعراب و حرکت نداشتن قرآن‌های موجود در آن زمان و احیاناً تأثیر مراکز علمی که قاریان در آن تحصیل می‏کردند از جمله این عوامل است که زمینه‏های شبهه و تردید و دامن زدن به اختلاف قرائات را پدید آورده است.

یکی از پیش‌نیازهای حجیت الفاظ قرآن کریم و مبانی فهم و تفسیر آن، در اختیار داشتن قرائت ابلاغ شده از سوی پیامبر است. دانشمندان قرآنی تلاش کرده‌اند قرائات نقل شده از قرآن را جمع کنند که اصطلاحاً به آن «قرائات مشهوره» گفته می‌شود. محدث نوری در دلیل دهم از دلایل دوازدهگانه خود بر اثبات تحریف قرآن، با زیر سؤال بردن انعکاس قرائت نبوی در مصحف کنونی، به طرح و تأیید نظریه تحریف قرآن می‌پردازد. وی با استناد به قرائات متعدد از قرآن و بعد از بیان چند مقدمه، چنین نتیجه می‌گیرد که قرآن بر یک قرائت نازل شده است، ولی مصحف کنونی مصون از راه‌یابی قرائات دیگر به آن نبوده؛ بنابراین مصحف کنونی، دقیقاً همان قرآن نازلیافته بر نبی اکرم نیست. البته از آن‌جا که ایشان مقدمات را در اثبات این نتیجه کافی نمی‌داند، به تکمیل دلیل خود رو می‌آورد و با تمسک به تتمیم به عدم قول به فصل و طریق اولویت، از مقدمات مذکور نتیجه می‌گیرد که اختلاف قرائات موجب تحریف قرآن است. بررسی دقیق و علمی استدلال محدث نوری در لازم آمدن تحریف به خاطر وجود اختلاف قرائات، نشان می‌دهد که استدلال وی، به هیچ وجه مثبت تحریف قرآن نیست. از مهم‌ترین اشکال‌های وارد بر سخن وی این است که: اولاً اساساً تمسک به اجماع در این موضوع صحیح نبوده و ثانیاً اجماع ادعایی ایشان در میان دانشمندان قابل اثبات نیست.

زبان در اصل و به طور عام دارای ماهیت صوتی است و کارکردهای آن بیشتر از راه سمعی صورت می‌گیرد. جنبه صوتی زبان می‌تواند منشأ مطالعات متعددی باشد. قرآن نیز به عنوان یک زبان خاص دارای آثار و کارکردهای گوناگونی است که وابسته به جنبه‌های صوتی آن است. نوشتار حاضر، ابتدا مروری بر جنبه‌های صوتی زبان به طور عام دارد و از پی آن، زبان قرآن را به صورت خاص از جنبه مزبور مورد توجه قرار می‌دهد. آوا و آهنگ قرآن، عاملی مستقیم و مؤثر برای آثار و ابعاد تربیتی و هدایتیِ قرآن است و صوت و تلاوت قرآن است که بر جسم و جان انسان اثری آشکار می‌گذارد و آن را رنگ الهی می‌بخشد. این حالت در صورت صامت قرآن چندان وجود ندارد. در بررسی‌های صوتی یک زبان، آهنگ و موسیقی آن زبان و نیز میزان خلوص آواهای آن حائز اهمیت است و این امر در مورد زبان قرآن اهمیت و ویژگی مضاعف خود را می‌یابد.

شناخت دقیق آرای خاورشناسان درباره قرائت قرآن و نقد علمی دیدگاه‌های آنان برای جامعه علمی مسلمانان ضرورتی انکار‌ناپذیر است. تحقق این امر مستلزم آشنایی با خاورشناسان قرائت‌پژوه و آثار آنان است؛ لذا در این نوشتار، پس از بیان ضرورت شناخت خاورشناسان و پیشینه آن، به معرفی اجمالی 34 خاورشناس قرائت پژوه و آثار آنان درباره قرائت قرآن به ترتیب حروف الفبای فارسی پرداخته شده است. بررسی آثار خاورشناسان درباره قرائت قرآن نشان می‌دهد که آنان یا آثار مستقلی را در باب قرائت قرآن نگاشته یا در ضمن مباحثی چون جمع قرآن، مصاحف صحابه و تحریف‌ناپذیری قرآن به این بحث پرداخته‌اند.

یکی از مباحث مهم علوم قرآنی، بحث قرائات و تواتر آن است. اهمیت این بحث از آن‌روست که قائلان به تواتر قرائات با استشهاد به لزوم تواتر قرآن، لازم میدانند قرائات نیز همچون متن قرآن دارای تواتر باشد؛ زیرا تحقق تواتر متن قرآن تنها از راه تواتر قرائات ممکن است. آنها ادلّه‌ای نیز بر اثبات تواتر قرائات اقامه کرده‌اند، لکن این ادلّه معتبر نیست و پیش‌فرض قائلان آن نیز که بر اتحاد قرآن و قرائات است، مخدوش است؛ از این‌رو، می‌توان گفت دلیل معتبری بر تواتر قرائات اقامه نشده است. با بررسی تاریخچه طرح این اصطلاح در کتب علوم قرآنی و کتب اصولی، چنین به دست می‌آید که انگاره تواتر قرائات از سوی متأخران از دانشمندان اهل سنت مطرح گشته است و آنچه به درستی در عبارات پیشینیان به چشم می‌خورد، اصطلاح شهرت قرائات است. تفاوت شهرت قرائات با تواتر قرائات در آن است که تواتر مصطلح، به معنای متواتر بودن سند قرائات تا پیامبر اکرم است، ولی قرائت مشهور به قرائتی گفته می‌شود که در میان عامه مردم مقبول واقع شده و مردم آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده باشند، و این قرائت طبق نظر صحیح، همان قرائت عاصم به روایت حفص است.

در نوشتار حاضر، یکی از بنیادی‌ترین رشته‌های زبان‌شناسی یعنی معناشناسی و آواشناسی که از اهمیت و حساسیت والایی برخوردار است، ارائه شده و تلاش گردیده تا به صورت متمرکز، ارتباط معناشناسی گفتاری با سایر پدیده‌های زبان‌شناسی هر چند مختصر مورد بحث و بررسی قرار گیرد و توجه علاقه‌مندان، به ویژه قاریان قرآن کریم، به این نکته بسیار مهم معطوف گردد که نه تنها معانی الفاظ در متون مختلف یا در شرایط و سیاق‌های گوناگون متفاوت است، بلکه شیوه بیان یا ادای آنها نیز می‌تواند آن معانی را دگرگون سازد. در این جستار، مباحثی چون آوای گفتاری، صرف و نحو و واژه گزینی و تأثیر مستقیم آن در معناشناسی و نیز معناشناسی صوتی و آوایی و اجزای مختلف آن مانند واج، هجا، تکیه، آهنگ و درنگ با تأکید بر زبان‌شناسی زبان عربی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. همچنین تلاش شده تا تأثیر مبحث آواشناسی در معناشناسی و تفسیر متون روشن گردد؛ به عبارتی، همان‌گونه که فهم و درک معنا می‌تواند ما را در خواندن و ادای بهتر مطلب کمک نماید، شیوه‌های بیان و ادای عبارت‌ها نیز می‌تواند ما را در درک و فهمیدن بهتر معنا یاری رساند.

با آنکه قرآن با یک قرائت توسط پیامبر اکرم از سوی خدای واحد تلقی شد و به همان صورت نیز به امت اسلامی ابلاغ گردید، بنا به دلائلی، پس از رحلت پیامبر اکرم در عرصه قرائت دچار تعدّد و چندگانگی شد؛ تعدّدی که ریشه در اختلافات زیربنایی‌تری داشته و دارد. اختلافات سیاسی، کلامی، فقهی و حتی ادبی از جمله بسترهایی است که در این نوشتار به عنوان زمینه‌های تعدّد قرائت برشمرده شده است. همچنین در این باب روایاتی از ائمه اطهار و صحابه پیامبر رسیده است که بیانگر گونه ای دیگر از قرائت است، قرائتی که گاهی با اضافاتی در متن آیات یا تبدیل لفظی به لفظ دیگر نقل شده است. در این نوشتار روشن شده است که این نوع از قرائت، به منظور تفسیر آیات القاء شده است نه قرائت لفظ آیه، هر چند برخی‌ها بدون توجه به مستندات و قرائن، این دست از قرائات را حمل بر تعدّد قرائت کرده یا حتی آنها را دلیلی بر تحریف قرآن دانسته اند ولی نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که این قرائت‌ها از باب تفسیر آیات بوده است.

قاریان قرآن کریم برای القای صحیح مراد الهی به شنونده، آیات قرآن را با توجه به مفهوم آیه تلاوت می کنند و با توجه به ارتباط لفظی و معنوی بین عبارات قرآنی، وقف، وصل یا ابتدای مناسبی را انتخاب می‌نمایند. پژوهش حاضر به مصادیق آیاتی می‌پردازد که به دلیل اختلاف مفسران، گاهی وقف و گاهی وصل عبارات آنها در یک موضع، مورد نظر است. در این دسته از آیات، آنجا که وقف بین عبارات بر اساس یک وجه تفسیری انتخاب می شود، اهمیت القای معنا به وسیله آن وقف تا آنجاست که وصل عبارت، موهم القای معنای خلاف می گردد و قاریان بر خلاف برقراری ارتباط لفظی و معنوی بین عبارات، وقف را اختیار می کنند تا معنای صحیح آیه را به شنونده القا کنند؛ چراکه در صورتِ عدمِ بیانِ این وقف، نه تنها معنای مورد نظر به شنونده القا نشده، بلکه موهم القای خلاف آن معنا نیز می شود؛ از این‌رو، برخی از علمای وقف و ابتدا این نوع وقف را «وقف بیان» نامیده اند. پژوهش حاضر ضمن تبیین وقف بیان در آیه 217 سوره بقره به نقد و بررسی وجوه پنج‌گانه وقف و ابتدای این آیه و مؤیدات وقف بیان در آن پرداخته است