جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قرآن کریم آیات بسیاری درباره‌ی فاعلیت خداوند در عالم طبیعت وجود دارد. منظور از فاعلیت خداوند، پدیدآورنده بودن، علت بودن و موثر بودن او نسبت به تمام پدیده‌های هستی است. آیات پیرامون فاعلیت را به‌طور کلی در این موضوعات می‌توان دسته بندی کرد که شامل: خالقیت خداوند، رازقیت، جاعلیت، إحیاء و إماته و سایر افعالی است که به او منسوب شده‌اند. قرآن در عین این‌که پدیده‌های طبیعی را به خداوند نسبت می‌دهد و او را در همه‌ی امور فاعل می‌داند؛ ولی وجود روابط علت و معلولی میان آن‌ها را انکار نکرده و برآن صحه گذاشته است. قرآن کریم، هستی، عوارض و آثار وجودی همه‌ی پدیده‌های مادی و نیز روابطی که میان آن‌ها وجود دارد و اتفاقاتی که در عالم طبیعت رخ می‌دهد را به خداوند نسبت داده و فعل او می‌داند. عده‌ای از دانشمندان مادی‌گرا رویکرد خداباورانه‌ی مذهب به طبیعت را ناشی از جهل به علل مادی پدیده‌ها تلقی کرده‌اند. با بررسی توصیفی-تحلیلی آیات فاعلیت در قرآن به‌عنوان یک کتاب مهم و ارزشمند مذهبی، وجود رابطه‌ی علت و معلولی مادی میان پدیده‌ها در عین وجود فاعلیت خداوند، اثبات می‌گردد.

در فصل اول در صدد بیان این مطلب هستیم که قرآن کریم، همه غیرمسلمانان را دشمن خدا و اهل جهنم معرفی نمی کند و با القای چنین مطلبی مسلمانان را از دوستی و وحدت با آنها برحذر نمی دارد. در فصل دوم توضیح داده ایم که قرآن کریم، صریحاً وحدت سیاسی- اجتماعی مسلمانان با غیرمسلمانان را تجویز می کند و فقط از دوستی با کسانی نهی می‌کند که بر علیه مسلمانان وارد جنگ می شوند و دین مسلمانان را به تمسخر می گیرند. قرآن کریم، وحدت مسلمانان با غیرمسلمانان را مشروط به برتری حقوق مسلمانان نکرده و در هیچ آیه ای سلب حقوق غیرمسلمانان را روا ندانسته است. ما در قرآن غیر از تحریم ورود مشرکان( بت پرستان نه اهل کتاب) به مسجدالحرام(نه مسجدهای دیگر) و تحریم ازدواج با آنها، دستور دیگری در زمینه محدود شدن دامنه وحدت مسلمانان با غیر مسلمانان نمی بینیم. در فصل سوم به بررسی عوامل وحدت و تفرقه پرداحته ایم و توضیح داده ایم که قرآن کریم، عوامل مهمی را که در وحدت مسلمانان با غیرمسلمانان و حتی در وحدت بین خود مسلمانان دخالت دارد، نفی نکرده است و بلکه هر عاملی که در راستای احیای عدالت باشد، مورد تشویق قرآن قرار خواهد گرفت.در فصل چهارم به جمع بندی نهایی این سه فصل پرداخته ایم.

چکیده ندارد.

چکیده خداوند در قرآن، به آیات و نشانه های متعدد خود اشاره می کند. در گفتمان قرآنی علاوه بر اینکه تمام هستی به مثابه آیه دانسته شده است، تمامی رخ داد های غیرمتعارف، اعم از اینکه در زمان انبیاء یا غیر آن بوده اند، آیات الهی نامیده شده اند. کارکرد خداشناسانه تمام آیات الهی را از خلال فقره های قرآنی که خداوند آنها را آیات الهی می خواند، به روشنی می توان دریافت.به علاوه قرآن نشانه صدق و حقانیت خود را در تصدیق کتب انبیاء پیشین هم چون حضرت موسی و عیسی (ع) اعلام نموده است و خطاب به معاندان، گواهی خداوند را بر رسالت حضرت محمد (ص) کافی دانسته است.هم‌چنین آیات ناظر بر رسالت انبیاء، خبر از وحدت در پیام رسالت آنها و یکسانی وحی می دهد ونزول آیات الهی در زمان انبیاء را تنها به اذن الهی منوط می داند. البته باید گفت مولفه های خاصی برای نزول این دسته از آیات الهی در قرآن تعریف نشده است تا بتوان آنها در دسته ای جداگانه قرار داد. این پژوهش پس از بررسی گفتمان آیه محور قرآن، گفتمان پساقرآنی در باب اعجاز را مورد بررسی قرار داده است و موضوعات برجسته هر قرن در بحث اعجاز رااز میان تالیفات گوناگون ، مشخص کرده است. عصاره این مباحث، نشان‌گر آن است که برخی آیات الهی که در زمان انبیاء که به اذن خداوند صورت گرفته‌اند، در گفتمان پساقرآنی با کارکردی پیامبرشناسانه تعریف شده اند که ضمن اشتراک در برخی مولفه‌ها، در مجموع بر سر اضلاع چارچوب اندیشه اعجاز، توافق کلی میان متکلمان در این حوزه وجود ندارد.مقایسه اندیشه اعجاز در دو گفتمان قرآنی و پساقرآنی، برای نشان دادن نقاط اشتراک و افتراق بوده است.از آن جا که مباحث اعجاز در گفتمان قرآنی عمدتاً به قرآن به عنوان معجزه پیامبر خاتم (ص) معطوف شده است، مقایسه دو گفتمان نیز بر مباحث اعجاز پیرامون قرآن، آیات تحدی و وجوه اعجاز، تمرکز یافته است و مباحث پر تکرار در حاشیه بحث اعجاز چون اتحاد دلیل و مدلول، معجزات حسی و عقلی و تناسب اعجاز انبیاء با زمان، مورد بازخوانی قرار گرفته‌اند.کلید واژه‌ها: آیه، اعجاز، پساقرآنی، گفتمان.

چکیدهدر سده چهاردهم هجری، مجموعه‏ای از عوامل دست به دست هم داد و جهان اسلام را به دوران ضعف و عقب‏ماندگی کشاند. اوضاع بحرانی جهان اسلام بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تجزیه و مستعمره شدن جهان اسلام، استبداد و فساد داخلی و شیوع اوهام و خرافات در جوامع اسلامی، متفکّران اسلامی را از ارائه رویکردها و راه‏حل‏های متفاوت برای خروج مسلمانان از ضعف و عقب‏ماندگی ناگزیر نمود. ایده بازگشت به قرآن از جمله این رویکردها در بهبود اوضاع جهان اسلام است که در چالش سنّت و مدرنیته به عنوان دیگر رویکردهای مطرح در نجات جوامع اسلامی از عقب‏ماندگی شکل گرفت. ایده بازگشت به قرآن اندیشه‏ای نص‏محور و درون‏دینی است که با اعتقاد به جامعیّت و خودکفایی قرآن، راه‏حل معضلات و مشکلات سیاسی – اجتماعی جهان اسلام را در بازگشت بازفهمانه به قرآن می‏داند و از همین دیدگاه، جریان‏های حاضر در حل بحران جهان اسلام یعنی تجدّد و سنّت‏گرایی را رد می‏کند. اشخاص مختلفی در سراسر جهان اسلام، این ایده را سرلوحه برنامه‏های اصلاحی خود، جهت پیشرفت جوامع اسلامی قرار دادند. لذا این پژوهش در صدد است با مبنا قرار دادن روش‏شناسی استیوارت هیوز که در آن واقعیّت‏های سیاسی و اجتماعی با شکل‌گیری فکر و اندیشه یک نوع رابطه تعاملی دارند، به واکاوی ماهیّت و دلایل شکل‏گیری ایده بازگشت به قرآن در اندیشه تنی چند از پیشگامان این جریان اصلاحی یعنی عبده، اقبال لاهوری، مودودی و سیّد قطب بپردازد. این متفکّران قرآن‏پژوه، هر کدام بسته به نوع خوانش خود از اسلام و تدبّرات قرآن‏پژوهانه، در صدد عرضه مشکلات و معضلات موجود به قرآن هستند، تا از این طریق پاسخ‏های خود را از قرآن طلب کنند. نگاه کاربردی به قرآن، محوریّت توحید، وحدت، گسست از سنّت‏های تفسیری گذشته، خرافه‏زدایی از اسلام، اصلاحات دینی و برپایی حکومت قرآنی از شاخصه‏های مهم و مشترک بازگشت به قرآن محسوب می‏شود.کلیدواژه‏ها: اقبال، بازگشت به قرآن، جهان اسلام، سیّد قطب، عبده، مودودی.

رساله حاضر 16 مورد از مهم ترینتقابل های ادّعا شده میان قرآن و علم را گزینش نموده و به بررسی تفصیلی آنها می پردازد. گزاره های مزبور عبارتند از آفرینش شش روزه آسمان ها و زمین ، هفتگانه و طبقه طبقه بودن آسمان ها ، امکان شکاف برداشتن آسمان ، امکان افتادن آسمان بر زمین ، حرکت خورشید در فلک ، غروب خورشید در چشمه ای داغ یا گل آلود ، رجم شیاطین واجنّه با شهاب های آسمانی ، ریزش تگرگ از کوههایی در آسمان ، مسطّح انگاشتن زمین ، ساکن انگاشتن زمین ، تقدّمخلقت زمین بر آسمانها، وجود زمین های هفت گانه، زوجیّت همه موجودات، استقلال خلقت انسان از دیگر انواع، اختصاص جنسیت دانی جنین به خداوند و خروج منیّ از میان کمر و استخوانهای سینه.» (8 گزاره نخست به آسمان و اجرام آسمانی،4گزاره بعد به زمین و 4 گزاره پایانی به موجودات زنده ارتباط می یابند. ) در مورد گزاره هایی از این سنخ، برخی برآنند که خداوند برای ابلاغ وجا انداختن پیامخود از باورهای علمی معهود در نزد مخاطبان اولیه وحی بهره برده است. هر چند که پاره ای از این باورها با واقعیت امر تطابق نداشته اند. برخی دیگر نیز بر آن شده اند که اساساً خداوند از آسمان برای انسان کتابی فرو نفرستاده است، بلکه این انسان بوده که در زمین به جستجوی حقیقتی غایی و مطلق برآمده و در این راه به تجارب و آموزه هایی متعالی - والبته خطاپذیر- دست یافته است.به باور این قلم، منزّه دانستن قرآن از گزاره های کاذب وخلاف واقع ، پیامد منطقی تصدیق آن به عنوان کلام باری است. در نتیجه دو پیش فرض یاد شده در ترازوی قرآن باوران وزنی ندارند.با این همه از تلاش برای بازسازی فهم عرفی مخاطبان اولیه وحی گریزی نیست. چرا که خداوند در قرآن با ذات خود نجوا نمی کند، بلکه با انسان سخن می گوید. اگر خداوند با انسان سخن می گوید، نمی تواند بیرون از تاریخ بایستد و سخن بگوید. چرا که هیچ زبانی فرا تاریخی نیست، بلکه ارتباط زبانی در یک بافت تاریخی و در یک زمان ومکان معین قابل تعریف شدن است. ارتباط زبانی به معهودات ذهنی مخاطب تکیه دارد و فرایندی کاملاً دوسویه است . بدینسان قرآن مبین از الفاظ وجملات خود، معانی یا مصادیقی را اراده نمی فرماید که امکان فهم آن برای مخاطبان مستقیمش وجود نداشته باشد. از دیگر سو ممکن است که ملاحظه ظرف تاریخی نزول وپیشینه و زمینه آموزه های قرآن ، حلّ تقابل های مطرح شده را با دشواری روبرو سازد. برخی بر این باورند که هر گاهعلم قطعی با ظاهر آیه ای موافق نباشد، می توان از ظاهر آن دست کشید و تأویل آن را معتبر شمرد. راقم این سطور، بدون داوری در صحت یا سقم این مبنا ، استفاده از آن را در صورت ضرورت و برای برونشد از اشکال های مفروض ، متعیّن دانسته است.

علاوه بر متون تفسیری که اختصاص به تفسیر آیات قرآن دارند، متن­های غیرتفسیری هم در لابه‌لای مطالب خود دارای تفسیرهایی پراکنده­ از آیات قرآن­اند که از این منظر تاکنون بدان­ها توجه نشده است. بررسی و استخراج و تحلیل این تفاسیر علاوه بر آگاهی یافتن از میزان و مآخذ اطلاعات قرآنی نویسندگان، گامی است در جهت توسعۀ منابع تفسیر به­خصوص متون متقدم نثر پارسی که به دلیل نزدیکی بیشتر نویسندگان آن­ها با عصر نزول قرآن اطلاعات تفسیری نسبتاً دقیق­تر و صحیح­تری را عرضه می­کنند. از جملۀ این متون، آثار عرفانی پارسی است که به آیات قرآن و تفاسیر لطیف و عمیق آن به شیوه­های گوناگون آراسته­اند، و مانند کتاب­های تفسیر ارزش کنکاش و بررسی دارند. از آن­جا که قدیم­ترین این آثار که به دست ما رسیده، متعلّق به قرن پنجم هجری است، در این مقاله کمّیت تفاسیر موجود در آثار متصوّفه و عرفای ایرانی غیر مفسّر (به معنای مصطلح) از این زمان تا نیمۀ قرن 6 به روش استقراء تامّ بررسی، و سپس تجزیه و تحلیل شده است. شایان ذکر است که طی بررسی انجام گرفته در متون عرفانی نثر پارسی در این دو قرن (حدود سی اثر) با احتساب آیات تکراری مجموعاً 925 آیه تفسیر شده است که این رقم تقریباً معادل یک­هفتم آیه­های قرآن است. این آیات به نه روش یا گرایش تفسیر شده­اند که بیشتر تفسیرها عرفانی و کمترین تفسیر، به شیوۀ کلامی و قرآن با قرآن است. شیوۀ استنباطی نوعی خاص در تفسیر قرآن است که در بعضی از این آثار دیده می­شود. وجود شیوه­ها و گرایش­های گوناگون تفسیری نشان از آگاهی و استفادۀ عرفا و صوفیه از این شیوه­ها دارد. کمّیت و کیفیت تفسیرهای موجود در آثار و نسبت آن­ها با متون به­وسیلۀ نمودارهای گوناگون نشان داده شده و با تحلیل همراه گردیده است.

با اینکه «تحدی» قرآن کریم با معاندان خویش، از جمله مطالب مسلّم در مبحث اعجاز این کتاب الهی است، مشاهده می‌شود که برخی نویسندگان بر خلاف این دیدگاه سیر کرده و باور کرده‌اند که اساساً قرآن تحدّی نفرموده است، بلکه استدلال آورده و بیّنه و برهان ارائه کرده است. در این نوشتار با رویکرد تحلیلی - انتقادی، به نقد و بررسی دلایل مقالۀ «تحدی در محک عقل و نقل و نقد سیر نزولی آیات موسوم به آن» که منکر وقوع تحدی دربارۀ قرآن مجید است، پرداخته شده و بر این حقیقت تأکید می‌شود که قرآن کریم - به عنوان معجزة جاوید الهی - با منکران الهی و فوق ‌بشری‌بودن خود مبارزه‌طلبی و اصطلاحاً «تحدی» کرده است؛ چنان‌که رسم متعارف و رایج میان اعراب عصر نزول در شعر و شاعری نیز همین بوده است.

از پرسش هاي مهم معاصر دربارة زبان قرآن، معناداري و معرفت بخشي آن است. اين مسائل در عصر علامه طباطبايي به طور جدي در محافل علمي به ويژه حوزه هاي علميه مطرح نبوده اند، اما مفسر الميزان اشاراتي راهگشا در پاسخ به آنها داشته است. معناداري به باور علامه، ويژگيِ قابليت انتقال مقصود مشخص گوينده به ذهن مخاطب هم زبان است. بر پاية اين معيار، تمام گزاره هاي قرآني اعم از اخباري و انشايي، معنادارند. به باور علامه اتکاي صرف بر معيارهاي تجربي در معناداري يک گزاره خواه در شكل «تحقيق‎پذيري تجربي» و خواه «ابطال‏پذيري» صحيح نيست. معيار معناداري گزاره هاي متافيزيکي متون ديني، قابليت اثبات با معيارهاي عقلي است. با اين معيار، گزاره هاي قرآني و ديگر متون ديني معنادارند. شناختاري بودن زبان قرآن ادله درون متني و برون متني فراواني دارد؛ دوري قرآن از اختلاف، هماوردخواني قرآن در ابعاد گوناگون، انعکاس علم و حکمت الهي در آن، توصيف قرآن به حق و حکيم و برهان پذير بودن گزاره هاي قرآن از جمله اين ادله و شواهد است.