جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش بر آن است که با مراجعه به آیات نورانی قرآن کریم واحادیث فرقانی اهل بیت (ع) و دیگر منابع معتبر اسلامی ، «جبر و اختیار در قرآن» را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد . ابتدا ضرورت این تحقیق ثابت گردیده و برای رسیدن به هدف نهایی تحقیق ( بررسی جبر واختیار در قرآن ) اهداف ویژه ای شامل : بررسی معنا و مفهوم جبر و اختیار ، بررسی پیشینه تاریخی جبر و اختیار ، بررسی قضا و قدر الهی و رابطه آن با جبر و اختیار ، بررسی هدایت و ضلالت و رابطه آنها با جبر و اختیار و بررسی آزادی اراده و اختیار در قرآن کریم . برای رسیدن به این اهداف سؤالاتی به شکل زیر مطرح شده است : معنا ومفهوم جبر و اختیار در قرآن کریم چیست ؟ پیشینه تاریخی جبر و اختیار در قرآن چگونه بیان شده است ؟ رابطه قضا و قدر الهی با جبر و اختیار چگونه است ؟ رابطه هدایت و ضلالت الهی با جبر و اختیار در قرآن کریم چیست ؟ آزادی اراده و اختیارانسان در قرآن کریم بیان شده است ؟ پس از گرد آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها نتایج زیر بدست آمده است : جبر و جبر گرایی عبارت است از نسبت دادن فعل بندگان به خدا به گونه ای که هیچگونه اختیار ی در انجام کارهای خود نداشته باشند و اختیارعبارت است از آزادی عمل و قدرت و اراده داشتن انسان بر انجام کارها . جبر گرایی قبل از اسلام نیز وجود داشته و در اعتقاد جاهلیت مطرح بوده است ولی بعد از ظهور اسلام به طور گسترده تر مطرح شد و در جهت خلاف نظریه جبر، نظریه تفویض و وانهادگی انسان مطرح بوده است که امامان پنج شیعه و پیشوایان دینی تشیع ، همواره مردم را از کفر جبر و تفویض رهانیده و به راه اختیار و آزادی هدایت کرده اند و نظریه امر بین امرین را ارئه داده اند . قضا و قد ر سنتهای خداوند به هیچ وجه انسان را مسلول و مجبور نمی نماید وانسان با آزادی اراده در پناه آن به سعادت خواهد رسید . و نیز راه هدایت و ضلالت از جانب خدایتعالی مشخص شده ولی انتخاب راه با خود انسان است که با اختیار خودش راه هدایت و یا ضلالت را برگزیند . ودر نهایت می توان گفت انسان آزاد ومختار است و به بهانه جبر و تفویض نمی تواند از مسئولیت خویش بگریزد بلکه در پناه چنین اعتقادی یعنی با باور به مختار بودنش در پناه یاری خداوند به سعادت دنیوی و اخروی نایل آید. پژوهشگر در این تحقیق با محدودیتهایی چون عدم زمان کافی برای گرد آوری مطالب و بیان مشکل و پیچیده کتابهایی که درزمینه جبر و اختیار وارد شدند ، مواجه بوده است . پیشنهاد می گردد که در این زمینه تحقیقاتی با هدفهای جزئی تر مانند : قضاء و قدر و تأثیر آن برسرنوشت انسان و انواع سرنوشت صورت پذیرد .

«سرماية معنوي»، كه اكنون به عنوان يكي از مهم ترين اشكال سرمايه هاي سازماني محسوب مي شود، از زواياي گوناگون مطمح نظر قرار گرفته و مطالب متفاوتي در باره اش ارائه شده است. برخي به جنبة فردي اين سرمايه در قالب «هوش معنوي» پرداخته اند. عده اي در سطح سازماني به آن توجه كرده اند. برخي هم به نقش اين سرمايه در بهبود متغيرهاي اقتصادي، اجتماعي و يا فرهنگي اشاره كرده اند. ولي واقعيت اين است كه سرمايه اي معنوي محسوب مي شود كه با ايجاد انسجام و هماهنگي ميان جنبه هاي گوناگون زندگي، به مفهوم زندگي عمق دهد و كيفيت آن را بهبود بخشد. اين مقالة به روش «استدلالي» و بر پاية تجزيه و تحليل و تركيب و تلفيق ادبيات سرماية معنوي با تعاليم قرآني تلاش نموده است مفهوم «سرماية معنوي» را بر اساس آموزه هاي قرآني در سازمان ها تشريح و تبيين كند و مبناي شكل گيري آن در سازمان ها و هدف نهايي از ايجاد و توسعة اين سرمايه را آشكار سازد. يافته هاي اين تحقيق نشان مي دهد رابطه اي دو سويه ميان سرمايه هاي اقتصادي و سرمايه هاي معنوي وجود دارد و «درك معناي زندگي و هدف آفرينش»، همچنين «همبستگي معنوي بين كاركنان» از عناصر اصلي سرماية معنوي محسوب مي شود كه يكي از نمودهاي عملي آن در خدمت گزاري به مردم نمايان مي شد.

«تفسير السور المسبّحات الخمس» تالیف آیت الله العظمی جعفر سبحانی تبریزی است. این کتاب، تفسیری از سوره‌ های حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و سوره ممتحنه است. در این نوشتار تفسیری از سوره‌ های فوق الذکر با رویکردی لغوی، روایی و تاریخی ارایه شده است. نویسنده (مفسر) ابتدا متن آیه مورد نظر را ذکر نموده، آنگاه از لحاظ لغوی و اعراب به تحلیل مفردات مهم آیه پرداخته سپس اگر آیه مورد نظر دارای سبب نزول یا شان نزول باشد به بررسی سبب نزول و شان نزول آیات مبادرت ورزیده و پس از آن به تبیین مفاد و پیام‌ های مهم آیه پرداخته است. وی برای شرح و تفسیر آیات از روایات و آیات دیگری از قرآن کمک گرفته است و دیدگاه‌ های تفسیری برخی از مفسران مشهور شیعه را نیز منعکس کرده است.

«مکتب تفکیک» نام کتابی است از محمدرضا حکیمی، متفکر مسلمان معاصر. مکتب تفکیک (مکتب مشهد و مکتب معارفی خراسان نیز خوانده می شود) مکتبی در علوم مذهبی شیعی است که پیروانش بر تفکیک آموزه های فلسفی از روش های دین شناسی تأکید دارند. این مکتب منتج از آموزه های میرزا مهدی اصفهانی در مشهد شکل گرفت. عنوان مکتب تفکیک نخستین بار توسط محمدرضا حکیمی طی مقاله ای با همین نام در شمارهٔ ۱۲، سال نهم کیهان فرهنگی، در اسفند ۱۳۷۱ معرفی شد و شهرت یافت. پس از آن و در سال ۱۳۷۵ وی کتابی با همین نام منتشر کرد و در آن به تفسیر دیدگاه های این مکتب و معرفی بنیان گذاران آن پرداخت. این مکتب در ابتدای انقلاب ایران در بازداری ترویج رسانه ای بعضی برنامه ها با موضوع عرفان اصطلاحی تاثیر داشت و تا حال نیز مواضع علمی - انتقادی نسبت به شیوه های مصطلح فلسفه و عرفان اسلامی دارد. حکیمی در این کتاب سید موسی زرآبادی، میرزا مهدی اصفهانی و مجتبی قزوینی خراسانی (استاد خود) را به عنوان سه رکن اصلی مکتب تفکیک معرفی کرده است. وی دربارهٔ اصطلاح مکتب تفکیک بیان می کند: «واژه‌ٔ تفکیک را اینجانب از سالها پیش دربارهٔ این مکتب پیشنهاد کردم و به کار بردم و امروز اصطلاح شده و معروف گشته است‌. در اینجا باید از باب توضیح لازم بیفزایم که این مکتب به جز جداسازی سه جریان شناختی از یکدیگر، بُعد دیگری نیز دارد و آن بیان معارف ناب و سرهٔ قرآنی است، بدون هیچ گونه امتزاجی و التقاطی و خلطی و تأویلی - از نوع تأویلهایی که می دانیم - و همین خود جوهر غایی این مکتب است‌.

«مشكاة المصابيح في شرح آية النور» نوشته محمدمؤمن ميامي بسطامي، آیه 35 سوره نور را که حاوی حقایق و معارف ظریف و عرفانی است از دیدگاه مفسران و فیلسوفان و عارفان مورد شرح و بحث قرار داده است. صفحاتی از مقدمه به معرفی شرح حال مولف، آثار و تالیفات و مقام و موقعیت علمی و دینی او اختصاص یافته است و نویسنده پس از این مقدمه راجع به واژه های آیه نور و مضمون عبارات آن از لحاظ لغوی و معنا و مرادی که از آن مستفاد می شود بحث می کند. وی سپس مفاهیم و مقوله های عرفانی مرتبط با اسما و ذات خداوند را از درون این آیه استخراج کرده و برای هر یک از آن ها استدلال عقلی و نقلی طرح کرده است. مفسران شیعی و اهل سنت در باب مصباح به معنی چراغ یا نورافکن آراء و نظریات مختلفی ارایه کرده اند و آن را با بسیاری از مسایل فلسفی و عرفانی نظیر علم حضوری، مراتب علم و عقل، تهذیب و تزکیه نفس و درخشندگی و روشنایی ضمیر انسان مرتبط ساخته که نویسنده در صفحات پایانی به توضیح و تبیین آن ها پرداخته است.

موقعيت هاي گوناگون در زندگي انسان، به صورت بالفعل آدمي را در شرايط يادگيري قرار مي دهد. از جمله مباني تربيت انسان، تأثير پذيري او از اين شرايط است. هدف از اين تحقيق تبيين موقعيت هاي تربيتي نهفته در جهاد و چگونگي استفاده از آن است. اين پ‍‍‍ژوهش از نوع تحقيقات كيفي است و با استفاده از روش «تحليلي ـ استنباطي» انجام گرفته است. بر اساس شيوة مبارزه در جهاد، چهار موقعيت «هجوم، دفاع، هجرت و تقيه» وجود دارد. در موقعيت «دفاع»، انسان در شرايط از پيش تعيين شده قرار مي گيرد؛ در «هجوم»، موقعيت ساخته مي شود. در «هجرت» بايد ميدان را ترک کرد، و در «تقيه» بايد در ميدان ماند و سکوت آگاهانه اختيار کرد. هر يك از اين موقعيت ها، زمينة تقويت ويژگي هاي گوناگوني در انسان مي شود و در مجموع، انسان جهادي و مبارز تربيت مي شود که متناسب با ابعاد فردي و جمعي جهاد، شاخصه هاي اخلاقي و اجتماعي توحيد و توکل، سختي پذيري، صبر و استقامت، مهر و قهر، اطاعت پذيري، ظلم ستيزي و وظيفه شناسي را کسب خواهد کرد.

در این پژوهش با بررسی معناشناختی معنای گناه در قرآن و نیز رذیلت در اخلاق فلسفی اسلامی، سعی شده است، تفاوت های معنایی بین این دو مفهوم نشان داده شده و پیامد شکل گیری مفاهیم اخلاقی، در صورت عدم التفات به متن قرآن مشخص شود.بدین منظور از روش مطالعات معناشناختی با تکیه بر نظریه حوزه ای استفاده شده و با استقصای اکثر موارد کاربرد واژگان دالّ بر گناه در قرآن، حوزه معنایی این مفهوم در قرآن ترسیم شده است. از سوی دیگر با بررسی مفهوم رذیلت در سه اثر اصلی اخلاق فلسفی اسلامی (تهذیب الاخلاق، اخلاق ناصری، جامع السعادات) مولفه های معنایی تاثیرگذار بر حوزه معنایی رذیلت نیز مشخص گردیده است. در پایان، با مقایسه حوزه معنایی گناه و رذیلت، نقاط اشتراک و افتراق آنها به دست آمده و با استناد به همین موارد، تفاوت معناشناختی بین آنها آشکار می شود.

در یک نگاه کلی به قرآن کریم می توان آیات گوناگونی را در آن مشاهده کرد، از جمله آیاتی که در آنها دستورات و احکام شریعت آمده است(آیات الاحکام)، مثل آیه ای که درباره وجوب روزه نازل شده است(بقره،183). در این رساله به آیات الاحکام پرداخته شده، اما آن دسته از آیات الاحکامی که در آنها به طور صریح و یا به شکل تلویحی به فلسفه دنیوی آن حکم اشاره شده باشد، تا روشن شود که از منظر دنیوی عمل به یک دستور فقهی چه فایده ای برای فرد عمل کننده خواهد داشت. حال این فواید می تواند جنبه فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... داشته باشد. با شناختن اهداف دنیوی احکام قرآن کریم، انگیزه های لازم جهت رسیدن به اهداف عالی اخروی افزایش یابد و همچنین، با دسته بندی این اهداف در زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... و با سامان بخشیدن آنها در به کار گیری و استفاده عملی در سطح جامعه و برنامه های کلان کشوری به شکلی سودمند تر بهره برد و در سایه عمل به آنها از زندگی بهتری برخوردار گردید. این تحقیق به روش کتابخانه ای و توصیفی _ تحلیلی انجام گرفته است و در این راه از منابع گوناگون شیعه و سنی در زمینه آیات الاحکام از قبیل: فقه القرآن راوندی، کنز العرفان فاضل مقداد و احکام القرآن جصاص و همچنین از تفاسیر متنوع اهل سنت و تشیع برای دست یابی به فلسفه دنیوی برخی از احکام بهره برداری شده است.

یکی از موضوعات مطرح در زمینه قرآن فلسفه نسخ های قرآنی است. سوال اصلی مطرح در این تحقیق این است که به چه علت نسخ رخ می دهد؟ یکی از خصوصیات شریعت اسلام را می توان سهله و سمحه بودن آن دانست. دین اسلام با عقل و فطرت بشری مطابق است، عقل و فطرت مخالف سختی احکام است. تشریع احکام در اسلام نیز بر این اساس است. نسخ احکام یکی از راه هایی بوده که سبب سهله و سمحه بودن شریعت شده است و سختی های احکامیکه مردم وضع کردند از میان برداشته است. در سایر شرایع نیز هدف اصلی انبیاء بازگشت به فطرت و ایجاد تعقل در مردم بوده است، اما با انحرافات و بدعت هایی که بشر در شریعت خود ایجاد می کردند، دین از مسیر حقیقی خود منحرف می شد.بنابر اینشریعت های جدید می آمدند و با نسخ بدعت ها و انحرافات دین را به مسیر اصلی خود بازگرداند. همچنین نیازهای مردم طبق زمان و مکان متفاوت می شد. یکی از علل نسخ همین بود که حکمی در یک زمان مناسب و در زمانی دیگر غیر قابل عمل بود.یکی از خصوصیات دیگر شریعت اسلام را می توان انعطاف پذیری احکام آن دانست. یکی از مصادیق انعطاف پذیری نسخ در احکام است که مطابق با شرایط زمان، مکان و تابع عقل و فطرت است و در صورتی که حکمی مخالف با این موارد باشد، آن حکم را می توان غیر قابل عمل دانست. با بررسی هایی که در این پژوهش صورت گرفت، روشن شد تغییر احکام و سنن از سوی قرآن به دو علت بوده است: یکی از میان برداشتن سنت های باطلی که در عصر جاهلی رواج یافته بود و مخالف عقل و فطرت انسان بود. فلسفه دیگر نسخ مطابقت احکام با شرایط و مقتضیات عصری بود. بر این اساس پژوهش در چهار فصل نگارش شده است. در فصل اول به عنوان کلیات به بیان مسأله، پیشینه، سوالات و فرضیات تحقیق پرداخته شده است. در ادامه فصل تعریف اصطلاحاتی را که مرتبط با موضوع است، آورده ایم. از جمله آن تعریف نسخ، انواع نسخ، رابطه احکام از جمله احکام حکومتی، احکام اولیه، ثانویه، ثابت و متغیر با نسخ است. در نهایت به بیان فلسفه نسخ پرداخته ایم. در فصل دوم بر اساس فلسفه های نسخ، ابتدا به بررسی فلسفه نسخ سنت های باطلی می پردازیم که در عصر جاهلی وجود داشت و توسط اسلام نسخ گردید. در این فصل روشن گردید که هدف اسلام از نسخ از میان برداشتن این سنت های باطل و بازگرداندن مردم به اصل فطرت خود بوده است. با توجه به فلسفه دیگر نسخ فصل سوم را به بررسی مواردی پرداختیم که با شرایط و متضیات عصر ناسازگار بودند و ضرورت تغییر آن ها وجود داشت.همچنین به علت این که نسخ های قرآنی اعم از درون دینی و میان دینی است، در فصل چهارم به این موضوع پرداختیم. در ابتدا فلسفه نسخ میان دینی را بیان کردیم و سپس مقارنه ای میان فلسفه نسخ میان دینی و درون دینی انجام گردید.با بررسی نسخ میان دینی و درون دینی روشن می شود که تفاوتی میان فلسفه نسخ آن دو وجود ندارد و هر دو یکی است. اگرچه در مطاوی کتب علوم قرآن و تفسیر و نیز کتب اصول فقه و فقه به طور گذرا از فلسفه نسخ به طور کلی یا نسخ های قرآنی سخن رفته است؛ اما هرگز به طور مفصّل و مستقل هیچ اثری به چشم نمی خورد. بنابر این هدف از این پژوهش این بود که با مراجعه به کتب علوم قرآنی و اصول فقه و تفاسیر این مبحث به طور گسترده بررسی شود.

از جمله مباحثی که سال‌های متمادی فکر علمای شیعی را به خود مشغول کرده، پرسش از رهبری جامعه در دوران غیبت معصومین است. به دیگر سخن، در دوران غیبت دوازدهمین امام معصوم، علمای شیعی با این مشکل مواجه شدند که چه کسی باید در زمان غیبت، زعامت حکومت را در دست بگیرد؟ در این نوشتار با تجزیۀ این مشکل به مسأله‌های متعدد، نشان دادیم که اگر مسأله را به صورت «بدون توجه به این‌که خداوند برای زمان غیبت دستوری داده یا نه، چه کسی باید در مسند حکومت قرار گیرد؟» طرح نماییم، فلسفۀ سیاسی اسلامی متکفل پاسخ به آن خواهد بود. برای پاسخ به این مسأله، با اشاره به اقسام چهارگانۀ موجودات ، نشان دادیم که انسان موجود ناقصی است که برای تکامل نیازمند ولیّ می‌باشد. از سوی دیگر، مشخص شد که جامعه هم دارای وجود حقیقی است و چون این وجود هم ناقص می‌باشد، بنابراین باید در رأس حکومت شخص راه‌بلدی قرار گیرد تا انسان‌ها را هم در بُعد فردی و هم در بُعد اجتماعی تکامل دهد. همچنین با تحلیل ابعاد وجود انسان دریافتیم که انسان دارای سه مرتبۀ عقل، خیال و ظاهر است و از آن‌جایی که فقه اصغر، فقه اوسط و فقه اکبر متکفل رشد هر یک از این نشئات هستند، در نتیجه سرپرست جامعه باید این سه نوع فقاهت را دربرداشته باشد. در ادامۀ این پژوهش آشکار شد که مشروعیت ولی فقیه، مشروعیت الهی است و ولی فقیه موظف به القای عقاید مستحکم و اخلاق حسنه به جامعه، اجرای احکام الهی، محافظت از حیات انسان‌ها و بهبود معیشت افراد جامعه می‌باشد. البته ولی فقیه برای اجرای صحیح این وظایف علاوه بر فقاهت باید دارای چهار ویژگی 1. عمل‌کنندۀ به قوانین الهی، 2. قدرت مدیریت جامعه، 3. قدرت توجیه و اقناع مردم و 4. ارجاع جزئیات به کلیات باشد. در پایان این تحقیق نشان داده شد که ولی فقیه با ویژگی‌هایی که برای وی برشمردیم، شدیدترین وجود را نسبت به افراد جامعه دارد.