جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم در حوزه دین‌شناسی رابطه عقل و دین است. مسئله اصلی در این باره این است که چه نسبتی بین عقل و دین وجود دارد؟ آیا این دو موّید و مکمل یکدیگرند یا منافی و معارض با یکدیگر؟ و در صورت تعارض» کدام‌یک مقدم است؟ در این نوشتار این مسئله از دو بعد بررسی شده است: یکی رابطه عقل و ادراکات واقعی آن با حقیقت و واقعیت دین و دیگری رابطه ادراکات معمولی عقل با فهم انسان‌های عادی از کتاب و سنت. در بعد اول این مطلب به دست آمده است که هم از منظر عقل و هم از منظر دین» بین عقل و دین نه‌تنها تنافی وجود ندارد؛ بلکه رابطه دوجانبه برقرار بوده و هر کدام مکمل یکدیگرند. در بعد دوم این نتیجه حاصل شده که در بسیاری از موارده هر یک از ادراکات عقلی و فهم کتاب و سنت مژید یکدیگرند و در برخی موارد معارض یکدیگر. در تعارض آنها صورت‌های مختلفی قابل تصویر است. در برخی موارد عقل مقدم است و در برخی موارد نقل.

این نشست بدون حضور مخاطب و در صفحه اینستاگرام مرکز فرهنگی شهرکتاب به آدرس ketabofarhang@ بصورت زنده پخش شد. لازم بذکر است کلیه نشست‌ها و درس‌گفتارهای مرکز فرهنگی شهرکتاب بدون حضور مخاطب و بصورت مجازی برگزار می‌شود.

امسال حدود ۵ سال از تالیف کتاب «معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی» گذشته است. بعد از تألیف نیز همانند قبل آن به تدریس این موضوع ادامه دادم که از اولین مواردش تدریس این موضوع برای دانشجویان کارشناسی ارشد رشته فلسفه علم در دانشگاه شریف در سال تحصیلی ۸۹-۹۰ بود. طبیعی است که در این سالها با نقدهایی مواجه شدم و اصلاحاتی در ذهنم رقم خورد. شاید مهمترین ایرادی که الان بر کتاب خود می‌دانم این است که در حوزه علوم انسانی ورود جامعی نداشته و نکات بسیاری را مورد غفلت قرار داده‌ام و یکی از علل آن این بود که آشنایی آن موقع من با علوم انسانی و اجتماعی، به تبع فضای عمومی کشور، تابع فضای انگلوساکسون بود و از اهمیت جریان قاره‌ای به عنوان یک جریان بشدت اثرگذار در حوزه علوم انسانی و اجتماعی بی‌خبر بودم. به هر حال امسال (نیمسال دوم سال تحصیلی ۹۴-۹۵) پیشنهاد تدریس همین عنوان برای دوره تمهیدیه سطح ۴ موسسه امام رضا علیه‌السلام مطرح شد. سطح ۴ در موسسات آموزشی حوزوی، هم‌ارز دکتری در دانشگاه‌ها محسوب می‌شود. از آنجا که گاه ورودی‌های حوزه به حوزه‌های علوم انسانی آشنایی مناسبی از این حوزه نداشته‌اند موسسه امام رضا علیه‌السلام (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی) که از موسسات آموزش عالی وابسته به حوزه محسوب می‌شود، اقدام به برگزاری دوره‌هایی با عنوان دوره تمهیدیه کرده است که در این دوره‌ها طلاب دارای مدرک کارشناسی ارشد دانشگاهی یا سطح ۳ حوزوی (که هم ارز با مدرک کارشناسی ارشد محسوب می‌شود) بدون دریافت مدرک، دوره‌های آموزشی‌ای را سپری می‌کنند تا آمادگی علمی لازم را برای شرکت در کنکور دکتری یا سطح ۴ به دست آورند. (با این توضیح می‌توان سطح این دوره را معادل با سطح کارشناسی ارشد معرفی کرد)

کلام جدید در زمره علوم عقلی است که نقش مهمی در دفاع از مباحث اعتقادی و دینی دارد. جریان اعتزال نیز یکی از فرقه‌های خردورز کلامی است که در سده دوم پیدایش اسلام شکل گرفت و تا اواخر قرن چهارم فعال بود، اما در تطور تاریخ کم‌کم فروغش را از دست داد و با حمله مغولان در قرن هفتم افول کرد. در دو سده اخیر، نومعتزله خردورزی معتزله کهن را احیا کردند و بنیادهای فکری و اعتقادی معتزله با رویکرد جدید عقل‌گرایی در مبانی دینی در حال توسعه و انتشار است. کلام جدید (مسائل جدید کلامی) در روش استنباط با معتزله و نومعتزله همگرا است. پژوهش پیش رو با جمع‌آوری داده‌های کتاب‌خانه‌ای و تحلیل و توصیف آنها در مقام دست‌یابی به پاسخی برای این پرسش است که مسائل جدید کلامی، خصوصاً رابطه عقل و دین، چه اعتبار و جایگاهی در معتزله و نومعتزلیان دارد.

کتاب معجره در قلمرو عقل و دین تحلیلی درباره حقیقت معجزه و ارزش معرفتی آن است . نویسنده با بهره گیری از منابع کلامی قدیم و جدید و با اشاره به نقش معجزه در شناخت پیامبران و صدق ادعاهای آنان ، به بررسی واژه معجزه و واژه های مترادف با آن ، چون آیه ، بينه و برهان پرداخته و دیدگاه های متکلمان اسلامی را درباره آن توضیح داده است . سرفصل های کتاب عبارت است از اقسام معجزه ، تفاوت معجزه با سحر و کرامت ، فاعل معجزه ، نقش پیامبران در معجزه ، و رابطه معجزه با اصل عليت و بررسی شبهات منكران اعجاز و پاسخ آن . این کتاب در سال ۱۳۸۷ از سوی مؤسسه بوستان کتاب برای بار دوم در ۲۷۲ صفحه وزیری منتشر شده است .

رابطه عقل و دین و میزان دخالت عقل در دین از جمله مباحثی است که به‌ویژه در دوران تجدد به تأسی از مدرنیته غربی به‌جدّ در جوامع اسلامی مطرح شده و مجادلات بسیار برانگیخته است. افراط در تعریف نقش گسترده عقل که گرته‌برداری از تفکر متجدد غربی است به آسیب‌هایی جدی در فرهنگ اسلامی منجر شده است. در این میان بررسی توان عقل بشری در فهم حقایق دینی ضروری است. از این‌رو مسئله مقاله حاضر، بررسی گستره کارکرد و میزان کاربرد عقل بر مبنای آیات، روایات و سخنان اندیشمندان دینی است. در این تحلیل با تبیین دو حیطه عام و خاص استعمال عقل در درک معارف دینی، ماهیت هر یک از این وجوه عمومی و اختصاصی بررسی می‌شود. سپس کارکرد اختصاصی آن در دانش فقه به عنوان یکی از ادله اربعه بر محور قاعده ملازمه عقل و شرع تحلیل می‌شود. بر اساس منابع اصلی دین اسلام (آیات قرآن و روایات معصومان) و نیز نگرش عالمان دینی، نقش عام و خاص عقل در فهم عمومی و اختصاصی دین، محدود به حدودی است که منابع دینی تعیین کرده‌اند. از این‌رو با وجود آیات و روایاتی که نقش عقل در آنها به طور برجسته مطرح شده و نیز قاعده ملازمه عقل و شرع که خود نمایانگر جایگاه رفیع عقل در فهم آموزه‌های دین و برخی از علل و حکمت‌های احکام است، نمی‌توان در همه تعالیم از عقل بهره جست. در واقع، عقل در اموری ناتوان از فهم است که در این بخش از آموزه‌ها توصیه دین، تسلیم در برابر اوامر الاهی است، حتی اگر با فهم بشری در تعارض باشد.