جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف حیات، رشد است. یعنی موجود از هویت ناقص حرکت کند و به واقعیتی که استعداد آنرا دارد تبدیل شود. در این مسیر ایضاح سه نکته لازم است : یک- موجودی که می خواهد حرکت کند کیست؟ دو- این موجود به کجا و چه موقعیتی میتواند برسد؟ سه- این تغییر، از چه طریق و تحت چه مراحل و فرایندی تحقق می پذیرد؟ انسان در منظومه علم روانشناسی، واقعیتی است که برای سلامتی روان لازم است رشد یابد بدین معنی که خود را به تناسب و تعادل برساند. در فلسفه صدرا ؛ انسان، مدام با « خلق جدید » مواجه است و چنانچه انسان در مرتبه ضعف قرار گیرد، خلق جدید او ، که «اطوار ذات واحد» است فعلیت نخواهد یافت. تکوین انسان در فلسفه صدرا ، دائر مدار نفس است و با تبدل جوهری نفس تعریف می شود. تکوین نفس از طریق خروج نفس از ماده به تجرد محض میباشد. رشد در فلسفه صدرا، نوعی «حرکت جوهری»، یعنی حرکت از ماده و قوه به فعلیت و تجرد است. متعلق رشد اعراض نبوده و هویت انسان در این منظومه، هویت ثابتی نیست. بلکه واقعیتی تشکیکی و دارای مراتب و امری سیال است. نفس در آغاز، فاقد هر صورت و فاقد شخصیت و تشخص انسانی و فردی است و هر چه مزاج صالحتری مهیا میشود مرتبه متکامل تری از نفس میتواند متکون شود و به جسم تعلق بگیرد.

فلسفه برای کودکان(فبک) یک برنامۀ آموزشی بر پایۀ خردورزی و استنتاج عقلی درکودکان است. شاخصۀ فبک ، روش فعال آموزشی است. میتوان درون مایۀ فلسفی فبک را بر اساس مبانی هستی شناختی، انسان شناختی، معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی تفکیک و تحلیل کرد. خاستگاه انسان، یکی از مسائل بنیادین انسان شناختی در فبک است.در این مقاله با تحلیل ادبیات داستانی فبک، خاستگاه انسان در فبک استخراج و بر اساس حکمت متعالیه نقد شده است. مدعای فبک، نوعی اندیشۀ آزاد و بدون القاء عقیده است اما محتوای برنامه در پوشش فلسفه ای خاص، با مبانی پراگماتیسمی همگرایی دارد. بر اساس مبانی حکمت متعالیه، طرح مساله خاستگاه انسانی در برنامه فلسفه برای کودک، بدون انگاشت بعد مجرد انسان ناتمام است و انسان تنها ماهیتی جسمانی تفسیر نمیشود. بر این اساس مبنای کشف ادراکات آموزشی منحصر در حواس جسمانی نمیشود و قابلیت ارتقا دارد. مرتبه بندی ادراکات و عدم انحصار آن در تجربه حسی از مؤلفه هایی است که به نفی خاستگاه زیستی در فبک می انجامد.

دانشمندان علوم طبیعی بر مبنای رویکرد طبیعت‌گرایی تلاش کرده‌اند تا با کمک نظریه‌ی فرگشت، تمام ساحت‌های طبیعت از جمله هویت انسان را به سطح ماده تحویل برده و تبیینی فیزیکالیستی از آن ارائه دهند. بر این اساس ادوارد ویلسون از زیست‌شناسان برجسته‌ی معاصر نیز ماهیت انسان را سراسر مادی دانسته، کلّ ارگانیسم جانوری را حامل بقاء و تکثیر ژن‌ها می‌داند. آنچه در این پژوهش بدنبال بررسی آن بوده‌ایم این است که از منظر حکمت متعالیه و با روش توصیفی- تحلیلی، تبیین مادی از حقیقت انسان در آثار ویلسون چگونه ارزیابی می‌شود. در مقاله‌ی حاضر علاوه بر بررسی اشکالات مبنای طبیعت‌گرایی وی و دیگر نوداروینیست‌ها در تفسیر سرشت آدمی، خوانش زیست‌شناختی محض از «گونه»‌ی انسان از منظر حکمت متعالیه نیز بررسی شده است. علاوه بر این، براساس ادله‌ی عقلی مبنی بر وجود نفس مجرد و اشکالات دیدگاه ویلسون در باب هویت حالات ذهنی و نسبتش با ساختار مغزی، نمی‌توان تبیین طبیعت‌گرایانه و زیستی صرف از حقیقت آدمی را پذیرفت.

ملاصدرا در هستی شناسی عرفانی خود، در باب مباحث تجلی اسمایی، به دلیل خلقت خاص انسان در قوس نزول با عنوان «مَظهریت اسمائی انسان به صورت بالقوه» و در قوس صعود با عنوان «مَظهریت و مُظهریت انسان به صورت بالفعل» به نظریه پردازی روی آورده است. یافته‌های پژوهش حاضر بیان‌گر آن است که همه موجودات محدود به یک اسم یا اسامی خاص هستند و از آن تجاوز نمی کنند اما تنها انسان است که چون مظهر اسم جامع الله است استعداد به ظهور رساندن همه اسما را در وجود خود دارد و با توجه به تواناییها و قوای خاصی که خداوند به او ارزانی داشته است می تواند در عرصه هستی اثرات مطلوب و یا ویرانگر از خود برجای گذارد که از آن به «مَظهریت و مُظهریت» تعبیر شده است که البته این تعابیر با توجه به ویژگی های قوس نزول و صعود در همه افراد انسانی یکسان نیست و با عنایت به اینکه هریک از افراد انسانی خلیفه ای از خلفای الهی هستند بنا به حصه وجودی خود در هستی منشأ اثر واقع می گردند که در نهایت و در سیر روند صعودی یا آیینه تمام نمای الهی می‌گردند یا شیطانی. پژوهش پیش رو به روش کیفی و تحلیلی- توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای با تأکید بر منابع دست اول صورت گرفته است که غایتش تبیین مسأله مظهریت و مظهریت انسان در هستی شناسی عرفانی ملاصدرا است که امید می رود پاسخی در خور به پرسش های این نگاشت فراهم آورد.

ثبات شخصیت و وحدت عددی هر شخص در طول زندگی، امری قطعی و مشهود به علم حضوری است. در حکمت متعالیه، نفس انسان به عنوان معیار این‌همانیِ مذکور معرفی شده است و از آنجا که بدن دائماً در حال تغییر و سوخت‌وساز است، برای توجیه ثبات شخصیت، ناکارآمد تلقی شده است؛ این در حالی است که اولاً حکمت متعالیه به حرکت جوهری نفس قائل بوده و در ثانی نفس، امری غیرقابل رؤیت است و این دو مسئله می‌تواند از منظر هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، مسئلۀ ثبات شخصیت را با چالش مواجه کند. مطابق با تحلیل‌های این مقاله، تنها زمانی می توان حرکت را مانع از ثبات شخصیت دانست که به نحو فنا و حدوث باشد؛ اما در حکمت متعالیه، حرکت نفس به نحو غیر امتدادی تصویر شده که باعث می‌شود همواره شخص سابق در مقطع بعدی از حرکت وجود داشته باشد و تنها حدودش تغییر کرده باشد. همچنین با توجه به آنکه بدن، مرتبۀ نازلۀ نفس است و با عنایت به استحالۀ تناسخ ملکی در زندگی مادی، بدن به خاطر پیوندی که با نفس دارد، می‌تواند نشانه‌ای برای آگاهی به این‌همانیِ سایرِ اشخاص به حساب آید. بنابراین ثبات شخصیت در حکمت متعالیه، نظریه‌ای مقبول و به دور از اشکالات است.

در فلسفه مشاء ملکات نفسانی به عنوان حالتی تلقی می‌شوند که صدور رفتار از آنها با سهولت تحقق می‌یابد؛ از این طریق، مفهوم ملکه در اخلاق، کاربرد پیدا می‌کند و شالوده‌ی اخلاق فضیلت‌گرایانه نزد فیلسوفان مسلمان ریخته می‌شود. در گفتمان مشائی ملکه حالتی است حاصل از تکرار فعل که این بیان، مرز عادت و ملکه را نشان نمی‌دهد و ملکه را به عادت، فرو می‌کاهد. از یافته‌های پژوهش حاضر اینکه از ارسطو تا ملاصدرا تمایزی میان ملکه و عادت یافت نمی‌شود و ملاصدرا اولین فیلسوف مسلمانی است که با فروکاستن ملکه به عادت به مخالفت پرداخته‌است. یکی از مرزهای متمایز کننده عادت و ملکه حالت عارضی عادت بر نفس است درحالی‌که ملکات، اگر راسخ شوند، ذاتی نفس خواهند شد. هدف از پژوهش حاضر نشان دادن این تمایز با تکیه بر نوآوری ملاصدرا در تبیین نسبت عادت و ملکه است که با روش و رویکرد تحلیلی از حیث لوازم منطقی تحقق می‌یابد.

فوق تجرد عقلانی، در واقع تجرد نفس است از ماهیت و هویّت، علاوه از تجرد آن از ماده و لواحقش. نفس با فراتر رفتن از عقول (با تمام مراتب و ابعاد آن) حائز مقام لایقفی بوده و نیز گسترش سِعیی ظرفیت وجودی نفس و نداشتن حدّ توقف (و مقام معلوم) سبب بی اسمی و رسمی آن در قوس صعود خواهد بود. در این مرتبه نفس حتی قابل اشاره عقلیّه هم نیست. نخستین بار فلوطین و بعد سهروردی و سپس صدرالمتالهین، از آن سخن گفته اند. عامل اول برعدم اعتقاد شیخ به فوق تجرد از بررسی و واکاوی تأثیر ارسطو بر ابن سینا، و آگاهی از اعتقاد او به جوهریت نفس همانند ارسطو، موهم آنست که وی بشدت در اتخاذ آراء خود، متأثر از ارسطو بود. این اعتقاد (جوهریت نفس شیخ)، سبب ماهیت مندی (جنس و فصل، حد و ترکّب داشتن) نهایتاً سبب تقیّد نفس تحت مقوله جوهر است، این عقیده با فوق مقولگی نفسدر فوق تجرد ناسازگار است. عامل دیگر بر عدم اعتقاد شیخ آنست که وی به محدود بودن نفس (در عقل، عقل مستفاد) باور دارد. اما گرچه نمی توان ادله قطعی و یقینی برای اعتقاد شیخ به نظریه فوق تجرد ارائه داد، اما شاید بتوان شواهد و قرائن محدودی به نفی نظریه فوق تجرد، بر مبنای اصلی از استاد حسن زاده آملی مبنی بر عدم توقف نفس در حدی ثابت، در آثار شیخ صیادی کرد. سهروردی نفس را فوق جوهریّت و عرضیّت معرفی می نمود. اعتقاد وی بر تشکیک در وجود، با اعتقاد بر اعتباریت وجود ناسازگار است. اگرچه از دیدگاه ملاصدرا و پیروان او مکتب سهروردی بر مبنای اصالت ماهیت شکل گرفته بود، اما وی، چون نفس را انّیت و وجود صرف به شمار می آورد، و بر تجرد نفس از ماهیت اصرار دارد، پس این سخن، با اعتقاد بر اصالت ماهیت که به قول علامه طباطبایی به او منسوب است، ناسازگار می باشد. چون نظام فکری صدرالمتالهین بر اصولی بنیادینی مانند اصالت وجود، حرکت جوهری، تشکیک در وجود و جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس، استوار گشته و تأسیس یافته است، این اصول و اقمار منظومه فکری او، در اثبات فوق تجرد عقلانی نفس نقش بسزایی دارند. ابن عربی نیز بر مبانی فوق تجرد عقلی و اصالت وجود وی تاثیر بسیاری داشت. ملاصدرا این بحث را به اوج و نیز از متاخرین استاد حسن زاده آملی آن را بطور مدون و در فصلی خاص، در تطبیق با قرآن احادیث و روایات، به کمال رساند.

بحث دربارة قوای زن و مرد از مباحثی است که فیلسوفانی همچون سقراط، افلاطون و ارسطو متناسب با مباحث فلسفة سیاسی خود، ذیل عناوینی همانند «دولت‌شهر، شهروندی، تدبیر منزل و آموزش» بدان پرداخته‌اند. فیلسوفان مسلمان نیز ضمن بیان مطالبی در باب نفس و ارتباط آن با قوا، اشاراتی به بحث مذکور داشته‌اند. در این میان، با اتکا به نوآوری‌های صدرالمتألهین در بحث قوا، به‌ویژه قوة واهمه، بحث وحدت نفس و قوا و مانند آن و تحلیل مبانی هستی‌شناختی حکمت وی، ازجمله تشکیک وجود و وحدت شخصی وجود می‌توان تفاوت قوا بر اساس جنسیت را نتیجه گرفت. این مسئله در هریک از قوای نباتی، حیوانی و انسانی جاری است. اصلی‌ترین قوة انسان قوة عاقله است که گرچه با نظر ابتدایی در توضیحات صدرا در باب عقل، به نظر می‌رسد وی تفاوتی میان زن و مرد در طی مراحل عقلانی وجود قائل نیست و این امر برابری قوای دو جنس را به ذهن تبادر می‌کند، اما از عبارات صریحی که دربارة زن بیان می‌کند و نیز مبانی وی، برمی‌آید که به چنین تفاوتی باور داشته است. مقالة حاضر با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی، در پی تبیین این تفاوت در کلام اوست.

کتاب «المصابيح في اثبات الامامة» نوشته حميدالدين کرمانی، داراي دو بخش مي باشد که در مجموع شامل چهارده «مصباح» است و يک به یک به موضوعات زير می‌ پردازند: بخش نخست: (۱) توضيحی درباره‌ دليل طرح مسأله در آغاز و شيوه‌ تنظيم مطالب. (۲) اثبات صانع. (۳) اثبات نفس و اين‌ که نفس جوهری است زنده، باقی و غير عالم در ابتدای وجود. (۴) اثبات صورت سياست ربانی که همانا جزاست و مسکن آن غير دار دنياست. (۵) در اثبات وجوب شرايع و رسوم عملی. (۶) اثبات وجوب تأويل که همانا علم است. (۷) اثبات رسالت و وجوب آن. بخش دوم: (۸) اثبات امامت و وجوب آن. (۹) اثبات وجوب عصمت امام. (۱۰) اثبات بطلان انتخاب امام توسط امت. (۱۱) اثبات صحت امامت به مقتضای نص الهی اختيار رسول. (۱۲) در باب اين‌ که امامت بعد از پيامبر از آن امير المؤمنين علی بن ابی‌ طالب است نه کس دیگر. (۱۳) اثبات اين‌ که نص به جعفر بن محمد صادق رسيده است و امامت به امام اسماعيل و ذريه‌ او می‌ رسد، نه برادران ديگرش. (۱۴) اثبات وجوب امامت صاحب الزمان، امام الحاکم بأمر الله، امير المؤمنين که اطاعت از او بر همگان فرض است.

در پژوهش حاضر دیدگاه فلسفی و تفسیری صدرالمتالهین درباره سعادت و شقاوت و نسبت آن با حرکت جوهری تحلیل و بررسی و مقایسه شده است. اهمیّت مسأله سعادت و شقاوت علاوه بر بعد همگانی آن که هر کس خواهان دستیابی به سعادت و دوری از شقاوت است، بخاطر آن است که این مسأله ناشی از مبانی فلسفی صدرالمتالهین مانند: اصالت وجود، تشکیک در حقیقت وجود، جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول، اتحاد با عقل فعال و تجرد خیال می‌باشد. توجه به موارد: 1- سعادت و شقاوت حقیقی انسان تجلی یافته در سعادت و شقاوت نفس ناطقه انسانی 2- وجود عقلانی انسان که کمال غایی و سعادت نهایی انسان است 3- فعلیت یافتن قوای نفس اعم از قوای نظری و عملی 4- دوری از تعلقات شهوی و غضبی و دنیایی و شیطانی 5- ادراک حقایق هستی مانند وجود خداوند متعال، انبیاء الهی، ملائکه الله و... نشان دهنده حقیقت سعادت انسان و مؤلفه‌های سعادت او هستند. عنایت به اصل حرکت جوهری موجب می‌شود فعلیت یافتن کمالات نفس انسانی و تشدید این فعلیت تبیین واقع بینانه‌ای پیدا کند با توجه به اینکه شقاوت نقطه مقابل سعادت می‌باشد فعلیت یافتنی که در مسیر غایت آفرینش و قوس صعود و تقرب الی الله نباشد شقاوت انسانی را رقم خواهد زد. از آنجا که صدرالمتالهین در شیوه و اصول تفسیر قرآن کریم کاملاً به مبانی فلسفی خود (حکمت متعالیه) التزام دارد لذا آراء تفسیری او در این مباحث منطبق و همسو با دیدگاه‌های فلسفی‌اش می‌باشد.