جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مسئله اتحاد نفس با عقل فعال، اشکالات و ابهاماتی وجود دارد: از جمله ایجاد تعدد عقول با رسیدن و اتحاد نفس به عقل فعال، افاضه صور حسی مختلف از یک شیء واحد توسط عقل فعال، ابتنای بحث عقل فعال بر طبیعیات قدیم، تبیین لحظه اتحاد نفس با عقل فعال، تبیین خطاهای حسی و چگونگی افاضه صور حسی کاذبه و مجرد مثالی توسط عقل فعال که مجرد تام است. مبانی برخی از این نقدهای وارد شده بر ملاصدرا، مبتنی بر قرائتی خاص از مسئله "اصالت وجود و اعتباریت ماهیت " می باشد. ادعای ما در این پژوهش این است که تمام این اشکالات مبتنی بر غفلت از ابعاد وجود شناختی بحث عقل فعال است و اینکه با تفکر ماهوی و حمل های متعارف نمی توان به فهم مسئله نائل شد بلکه بایستی به سراغ حمل های وجودی (حقیقت و رقیقت) و قاعده بسیط الحقیقه برای تبیین درست این مسئله یعنی نقش دقیق عقل فعال در انواع ادراکات رفت، البته با پاسخ به این اشکالات ، در پایان ، به ابهامات موجود در این بحث اشاره کرده ایم که می تواند راهگشای پژوهشهای بعدی قرار گیرد.

انگاره سوژه رشته پیوند بسیاری از مباحث فلسفی است که با تفکر دکارت آغاز و سپس به واسطه کانت، هگل و لکان پی گرفته می­شود. لکان با خوانش زبان­شناختی از روانکاوی فروید و مفهومِ ناخودآگاه سوژه را به عنوان یک برساخت زبانی تعریف می­کند. هستیِ عینیِ سوژه که به واسطه دال­ها خط خورده است، خودش را از طریق زبان بازنمایی می­کند؛ اما این خط‌خوردگی به واسطه زبان، موجود انسانی را میان خودآگاه و ناخودآگاه منقسم می­کند. ناخودآگاه بخشی از واقعیّت سوژه است که سوژه در آنجا حضور ندارد؛ لذا از منظر لکان بر خلاف دکارت، نمی­توان از اندیشه، هستیِ سوژه را استنتاج کرد، بلکه اندیشه حقیقیِ سوژه در ناخودآگاه است و سوژه در آنجا غایب است. این نوشتار با یک روش توصیفی و تحلیلی نشان می­دهد چگونه ملاصدرا با طرح اصولی مانند اصالت وجود، علم حضوری و تشخّص وجود، مسیرِ متفاوتی را برای تبیین فاعلیّت و آگاهی سوژه ترسیم می­کند. وجود در همه مراتب هستی بر ماهیت و آنچه به واسطه زبان برساخته می­شود، تقدم دارد و علم حضوری نشانه انطباق کامل سوژه با هویّت هستی­شناختیِ خود است. سوژه می­تواند فراسوی تمام تعیّنات ماهوی، عنصرِ درون­ماندگاری را در خود تشخیص دهد که بر اساس آن با گذر از خودبیگانگی به این­همانی دست یابد.

«الشامل في أصول الدين» تاليف عبدالملك جوينى در موضوع كلام اشاعره است. كتاب به زبان عربى و دربردارنده سه كتاب از مولف در اعتقادات اشاعره مى‌ باشد. الشامل داراى سه كتاب اصلى است كه عبارتند از: كتاب النظر كه به بحث و بررسى درباره حقيقت جوهر، تجانس جواهر، تحيز و معناى آن و نيز نفى تشبيه و معناى آن و ديدگاه معتزله درباره نفس اختصاص يافته است. كتاب التوحيد كه درباره جسم و معناى آن، اقامه برهان بر استحاله جسم بودن قديم، استحاله اجتماع دو جوهر در مكان واحد و راى اشاعره درباره استحاله اجتماع ضدين به بحث و بررسى مى‌ پردازد. كتاب العلل كه طى چند فصل درباره احوال (نظريه ويژه اشاعره) و نيز حقيقت معلول و... سخن مى‌ گويد.

در طول تاريخ كلام اسلامي، همواره عده‌اي از متكلمان منكر تجرد نفس بوده‌اند. ايشان براي اثبات ادعاي خود، به ادله متعددي، همچون نقد و بي‌اعتبار جلوه دادن ادله عقلي و نقليِ اثبات تجرد نفس، ادله نقلي دال بر عدم تجرد نفس و نيز ادلة عقلي عدم‌تجرد نفس متمسك شده‌اند. اين پژوهش با استفاده از روش «توصيفي ـ تحليلي»، صرفاً برخي از مهم‌ترين ادله عقلي انكار تجرد نفس مطرح شده در متون كلام اسلامي را بررسي مي‌نماید. پس از تبیین ادله، صحت و ميزان دلالت آنها تبیین و مشخص می‌شود كه به‌سبب وجود اشكال‌هاي متعددي، از جمله مغالطي بودن برخي از استدلال‌ها، عدم دلالت اشتراك در صفات بر اشتراك در ذات، بی‌توجهی برخي از استدلال‌كنند‌گان به تقسيم مجردات به مجرد تام و غير‌‌تام، درنظر نگرفتن غيرمادي بودن برخي صفاتي كه به انسان نسبت داده مي‌شود و اشكالات متعدد ديگر، نمي‌توان از استدلال‌هاي ارائه شده براي انكار تجرد نفس استفاده كرد.

«تفکّر» به عنوان مهم‌ترین ویژگی انسان که او را از موجودات دیگر جدا می‌کند و «نیّت» به عنوان اساسِ اعمال انسان، هر دو از مسائل مهمّ حیات انسانی به شمار می‌روند. در پژوهش حاضر تلاش گردیده است به روش کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی و با رویکرد فلسفی- کلامی به بررسی نقش تفکّر و نیّت در استکمال نفس انسان پرداخته شود. به این منظور، برخی از آیات و روایات استخراج شد و از برخی مبانی حکمت متعالیه همچون «حرکت جوهری»، «جوهریت نفس» و «اتحاد نفس با قوای نفسانی»، و نیز مراحل صدور رفتار؛ یعنی «بینش»، «گرایش» و «کنش»، استفاده گردید. آیات و روایات بسیاری در زمینه تفکّر و نیّت وجود دارد. این آیات و روایات، با بیان آثار مثبتِ تفکّر عمیق و نیّت الهی، انسان را به این امور فراخوانده‌اند و نیز با بیان ضررهای عدمِ تفکّر و آثار منفی نیّت غیر‌الهی، انسان را از این امور نهی کرده‌اند. با توجّه به تعالیم حکمت متعالیه نیز روشن شد که تفکّر به عقل نظری، و نیّت به عقل عملی مربوط می‌شود و از منظر ملاصدرا، عقل نظری و عملی، عوامل استکمال نفس و همچنین از عوامل درونیِ پیدایش بینش‌ها در صدور رفتار انسان هستند. پس تفکّر و نیّت می‌توانند تأثیر مهمّی بر اعمال انسان و نیز نقش مؤثّری در استکمال نفس او داشته باشند. در نهایت، این نتیجه حاصل شد که «تفکّر» و «نیّت»، از دیدگاه آیات، روایات و حکمت متعالیه، از جایگاه و اهمّیّت بالایی برخوردارند و نقش بسزایی در استکمال نفس انسان دارند.

بحث از نفس، به دلیل اینکه نفس حقیقت انسان محسوب می‌شود، اهمیت فراوانی داشته؛ پیرامون آن نظریات متعددی مطرح شده، اما چون حقیقت نفس ورای عالم ماده است، دست‌یابی بدان مشکل و به نحوی غیرممکن است. در قرآن خداوند به وجود نفس و انواع آن اشاره کرده و نحوه‌ی ارتقای هریک از آنها را بیان نموده و انسان را در چگونگی مواجهه با آن آگاهی بخشیده است. آیات قرآن اشاره می‌کنند که نفس یک موجود جاودانه است و مرگ و نابودی برای آن نیست. نفس موجود مجردی است که برای ادامه حیات و رشد و استکمال خود باید از جسم کمک بگیرد. همان موجودی که به مسیر انسان جهت داده و انسان را به شقاوت یا سعادت می‌رساند. ملاصدرا نیز از جمله محققان است که در مورد نفس نظریه پردازی کرده است. او نیز مانند قرآن برای نفس حقیقتی مجرد و کمال جو فرض می‌کند با این تفاوت که او نفس را جدا از جسم انسان نمی‌داند بلکه جسم را مرتبه‌ای از وجود نفس می‌داند. او ثابت می‌کند که لازم نیست برای نفس وجودی جدای از وجود بدن اثبات شود؛ زیرا این دو با یک وجود، موجود هستند و چون مسلم است که بدن وجود دارد پس وجود نفس هم ثابت می‌شود، زیرا نفس، استعدادی در آن بدن است پس در آغاز پدیدار شدن نفس و بدن، وجود نفس، جدای از وجود بدن نیست همانطور که وجود عَرَض با وجود جوهری که آن عرض در آن محقق می‌شود یک وجود است نه بیشتر، با این تفاوت که با از بین رفتن جوهر، عرض هم بناچار وجود خود را از دست می‌دهد ولی نفس با فنای بدن فانی نمی‌شود زیرا راه تکامل و رشد نفس از راه رشد و تکامل بدن جداست و اگرچه حدوثاً وجود آنها متحد می‌باشد ولی در بقاءً به دو وجود موازی تغییر می‌یابند. او بین جسم که بعد مادی و نفس که بعد معنوی انسان است یک واسطه‌ای را در نظر می‌گیرد که هم ویژگی‌های مادی جسم و هم ویژگی‌های معنوی روح را داشته باشد و آن را روح بخاری می‌نامد که همان نفس حیوانی است. او برای نفس مراتبی را قائل است و معتقد است انسان می‌تواند با مراقبت به مراتب عالی نفس برسد. در این پایان نامه ابتدا به بررسی نظرات قرآن و ملاصدرا درباره‌ی نفس و مراتب نفس پرداخته و ترتیب این مراتب و فرق آنها را باهم بیان می‌کنیم و از آنجاییکه هم قرآن و هم ملاصدرا نظر بر جاودانگی و خلود نفس دارند و این دیدگاه خود را اثبات می‌کنند و نفس را بخش مهم انسان طلقی می‌کنند؛ با توجه به عملکرد متفاوت قوای نفس، به دنبال ارائه‌ی روش‌هایی برای تربیت نفس و نشان دادن راه سعادت و خوشبختی ابدی نفس هستند. در ادامه بحث دیدگاه ملاصدرا را درباره‌ی نفس و بدن خواهیم دید که با دیدگاه قرآن تفاوت‌هایی دارد. ملاصدرا معتقد است روح و بدن از طریق نفس حیوانی به هم پیوند خورده و بدن بخشی از روح است ولی قرآن بیان می‌دارد که جسم و روح جدا از هم بوده و جسم در خدمت روح قرار دارد. تفاوت دیگر را می‌توان در نحوه‌ی تقسیم بندی مراتب نفس دید که از نظر اینجانب قرآن با توجه به نحوه‌ی تربیت و رشد نفس تقسیم بندی کرده ولی در حکمت متعالیه رشد شناختی نفس را در تقسیمات مد نظر گرفته است. با وجود تفاوت‌ها شباهت‌هایی در مورد خلود و تأثیر و تأثر پذیری روح و جسم از هم دارند.

بر مبنای نظریه «دوگانه انگاری» وجود انسان آمیزه ای از دو جوهر کاملا متفاوت، یعنی ماده (بدن) و غیر ماده، (نفس) است. یگانه انگاران، در تقابل با دوگانه انگاران، انسان را با مادی محض (فیزیکالیسم) و یا غیر مادی محض (ایده آلیسم) می دانند. این مقاله می کوشد، ضمن تعریف فیزیکالیسم، به بررسی یکی از شاخه های آن یعنی فیزیکالیسم حذف گرا بپردازد و مخدوش بودن ادله حامیان این نظریه را در اثبات آن نشان دهد.

بررسی مفاهیم قرآن کریم بسیار حائز اهمیت است به خصوص هنگامی که با منطق و استدلال و تفسیر قرآن به قرآن همراه باشد. این مقاله با تأکید بر تفاسیر اهل سنت و تشیع، به مواردی مهم مانند موعودگرایی و موعودباوری که با سرنوشت بشریت گره خورده است، می‌پردازد و بیش از 65 آیه در آن‌ها وجود دارد که کاملاً نگاهی مشترک به موعودباوری دارند؛ با بررسی مفاهیم 10 آیه از آیات قرآن کاملاً مشهود است که فارغ از تفسیر و روایت در مورد این آیات با توجه به مفاهیم خود آیه و در کنار آن قرار دادن با مفهوم کلی قرآن کریم می‌توان با استدلال و منطق آنچه مورد ادعای مفسران و تفسیرهای قرآن کریم که بیش‌تر یا روایی هستند یا منبعث از روایات می‌باشند دست یافت و نوعی مفهوم شناسی مستقل را به کار گرفت. مهم‌ترین نتایج این تحقیق بیان می‌دارند که موعود باوری ضرورتی برای زنده بودن حضرت عیسی(ع)، و لزوم وجود موعود برای غلبه دین خداوند بر تمام ادیان و یکی شدن دین تمام مردم، با سبک مفهوم شناسی آیات مربوطه قابل اثبات است.