جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امامت یکی از مباحث مهم کلامی در شیعه است که متکلم شیعی، ابن میثم بحرانی نظراتی درباره آن دارد، ما ضمن بررسی بحث امامت از منظر ابن میثم، دیدگاه وی درباره مفهوم امامت، اصل ضرورت امامت در جامعه، شرایط و صفات امام و براهین اثبات امامت حضرت علی علیه السلام و سایر ائمه علیه السلام را ارائه نموده‌ایم. این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با محوریت آثار ابن میثم و با استفاده از سایر آثار مرتبط درباره امامت، گردآوری گردیده، حاکی از آن است که ابن میثم امامت را نوعی ریاست اصلی (نه نیابتی) بر مردم در امور دینی و دنیایی دانسته است. بر اساس این نوشتار می‌توان دریافت که از نگاه ابن میثم امامت لطفی است از سوی خداوند بر بندگان که موجب تقرب آنها به کارهای نیک و دوری‌شان از معاصی می‌شود پس تنها شخصی شایسته این مقام است که بتواند امت را به این هدف مهم برساند. چنین فردی باید از طرف خداوند منصوب شود؛ درباره ضرورت امامت، او عقیده داشته این بحث را بر اساس برهان لطف و نظام احسن و دسته‌ای از احادیث می‌توان‌اثبات‌کرد. بحرانی عصمت، افضلیت، علم و نص را اهم شرایط امام دانسته و در کنار این شرایط نداشتن عیوب زننده، کرامت و فضایل اخلاقی را نیز از لوازم امامت به شمار آورده است. وی این صفات را با دلایل عقلی و نقلی اثبات کرده است. بحرانی برای اثبات امامت حضرت علی علیه السلام از سه نوع استدلال بهره گرفته است: نوع اول احادیثی از پیامبر است که آشکارا و با ذکر نام علی علیه السلام، امامت و خلافت ایشان را بیان کرده‌اند. نوع دوم آیات و اخباری که غیرمستقیم به اثبات این موضوع پرداخته‌اند. نوع سوم استدلال‌های عقلی برپایه افضلیت، عصمت و نص بر امامت امیرمومنان علیه السلام است که از طریق آنها امامت آن حضرت قابل اثبات است. بحرانی براهین امامت سایر امامان را عصمت هریک و تقریر امام قبل نسبت به ایشان، به عنوان دلیل عقلی و حدیثی از پیامبر به عنوان دلیل نقلی ذکر کرده است.

اين رساله خطى در موضوع امامت ائمه اثنى عشر از معتقدات شيعه است. ابن ميثم در تحرير اين اثر به رساله امامت استادش خواجه نصيرالدين محمد طوسى (672 - 597ق) نظر داشت. ميرزا محمد استرآبادى در منهج المقال آن را جزو آثار ابن ميثم شمرده است.

کتاب «النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة» رساله‌ ای موجز درباره مهم‌ ترین مسائل متعلق به امامت است که نویسنده با اسلوبی خاص بدان پرداخته است. وی ابتدا به ذکر آرای مختلف در مبحث امامت اشاره کرده و سپس در میان آن، نظر صحیح را انتخاب می‌ کند. ابن میثم سپس به آرای مخالف بازگشته و با استدلال، نظریه غیر صحیح را رد کرده و در پایان، به بیان نظریه صحیح با ذکر استدلال می‌ پردازد. مؤلف نظرات خویش را با بیان منطقی و به دور از دعواهای اعتقادی مطرح کرده و تلاش نموده با اقتصار از حق دفاع کند. برخی این اثر بحرانی را در ادامه منهج کلامی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی دانسته‌ اند.

موضوع این اثر امامت ائمه دوازدهگانه شیعه است.

«الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید» تاليف مقدس اردبيلي، شرحي بر «شرح تجريد العقائد» معروف به «شرح جديد» از علاءالدين علي بن محمد قوشچي است. شرح قوشچي در ميان ساير شروح تجريد العقائد از اهميت ويژه اي برخوردار است. زيرا وي در اين كتاب پس از شرح عبارت هاي خواجه، به دفاع از اعتقادات اهل سنت پرداخته و اعتراضات خود را بر استدلال هاي خواجه نصير بيان كرده است. كتاب او در واقع جرح تجريد مي باشد، به همين جهت اين كتاب به ميدان برخورد آراء اهل سنت و شيعه تبديل شده است. پس از قوشچي مدت ها كتاب او به عنوان متن درسي كلامي در حوزه هاي علمي شيعه مطرح بوده و عده زيادي از عالمان و متكلمان شيعه و سني به نوشتن تعليقه و حاشيه بر آن همت گمارده اند. محقق اردبيلي ضمن تدريس اين كتاب به نوشتن حاشيه و نقد كلمات قوشچي پرداخته است. كتاب «الحاشیه علی الهیات الشرح الجدید للتجرید» را مي توان مهمترين اثر كلامي مقدس اردبيلي محسوب كرد. او در اين كتاب گاهي كلمات قوشچي را مورد نقد قرار مي دهد و گاهي به نقد كلام خواجه نصير مي پردازد. لذا از اين كتاب هم به تعليقه تجريد تعبير شده است و هم به حاشيه بر الهيات شرح جديد.

حَدیقَةُ الشّیعه کتابی کلامی به زبان فارسی نوشته مقدس اردبیلی درباره امامت و فضائل ائمه اطهار(ع). اردبیلی در این اثر با قلمی ساده و روان و با دلائل عقلی و نقلی بر امامت ائمه اطهار تأکید می‌کند. برخی انتساب این کتاب به مقدس اردبیلی را به دلایل متعدد نمی‌پذیرند. این کتاب دارای نسخه‌های فراوانی بوده و در فهرست‌ها با نام‌های مختلفی یاد شده است: حدیقة الشیعه فی تفصیل احوال النبی(ص) و الائمة، حدیقة الشیعه فی اُصول الدّین، زُبدةُ الشیعه فی تفصیل احوال النبی و الائمه، آقا بزرگ در الذریعه، آن را «امامت» معرفی می‌کند. درباره انتساب یا منتسب نبودن کتاب به مقدس اردبیلی چند دیدگاه مطرح است. دیدگاه موافقان که معتقدند حدیقة الشیعه از مقدس اردبیلی است. دیدگاه کسانی که معتقدند در میان سال‌های ۹۹۳ق تا ۱۰۵۸ق احادیث ضعیفی در کتاب گنجانیده شده و در آخر توسط مُعِزُّالدین اردستانی با کم و زیاد کردن و تفاوتهایی با نام کاشف الحق مشهور گشت. دیگر مخالفان انتساب معتقدند این کتاب همان کاشف الحق ملا معز اردستانی است که با الحاق مذمت و نکوهش صوفیه توانسته‌اند تبلیغات وسیع خود علیه این فرقه را به مقدس اردبیلی منتسب کنند. همچنین وجود پاره‌ای از روایات ضعیف و تکفیر عرفا و مخالفت با وحدت وجود را دلیلی بر عدم انتساب ذکر کرده‌اند. عده‌ای معتقدند کتاب از مقدس است اما بخش صوفیه آن را دیگران به کتاب افزوده‌اند. برخی از طرفداران صحت انتساب حدیقه به مقدس اردبیلی برای اثبات مدعای خود دلایل و شواهدی ارایه داده‌اند که عمده آن ارجاعات اردبیلی به کتب متعدد و مشهور خود است. عده‌ای دیگر این کتاب را نه از اردبیلی دانسته‌اند و نه از اردستانی؛ بلکه گفته‌اند یکی از شاگردان علامه مجلسی آن را نوشته است؛ زیرا مجلسی آن را از تألیفات اردبیلی ذکر نکرده و دیگر اینکه بعید است عالمی مانند اردبیلی سخنان نسنجیده‌ای بیان کرده باشد. برخی نیز آن را نوشته شاگرد مقدس اردبیلی می‌دانند. این کتاب در دو جلد درباره زندگانی رسول خدا و در دفاع از حقانیت شیعه نوشته شده است. جلد اول: در شرح زندگانی پیامبر اکرم(ص) که هیچ اطلاعی از آن نبوده و نسخه‌ای از آن موجود نیست. جلد دوم: در اثبات امامت و زندگانی امامان شیعه. علت شهرت و مقبولیت حدیقة الشیعه در میان شیعیان غیر از ساده و سلیس بودن آن، انتساب کتاب به شخصیتی نظیر مقدس اردبیلی است که در میان عامه و خاصه محبوب بوده است. همچنین قسمت نکوهش صوفیه و ذکر مطاعن آنها در معروف ساختن کتاب بی‌تأثیر نبوده است.

مؤلف در این کتاب به اثبات اصول مذهب شیعه پرداخته است. وى در هر فصل با دلایل عقلى، اصول دین را اثبات مى كند. سپس آیات و احادیثى را در تأیید آن ارائه مى نماید. در باب نخست در پى اثبات واجب الوجود، تفسیر مختصرى از حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» را ارائه نموده است. سپس ضرورت ثبوت و امامت را به اثبات رسانده است. اثبات امامت امام على علیه السلام، عدم لیاقت خلفا، اثبات امامت و معاد از دیگر مطالب مهم این كتاب مى باشد. اصول دین، یکی از آثار فارسی مقدس اردبیلی است که مؤلف در آن، به مبحث اثبات واجب‌الوجود و صفات ثبوتی و سلبی او، مبحث نبوت، امامت و معاد پرداخته است.

اين كتاب خلاصه‌اى است از كتاب الشافى سيد مرتضى، كه در آن به اقوال علماء اهل تسنن در امر خلافت (كه در كتاب «المغنى» قاضى عبدالجبار معتزلى آمده) متعرض مى‌شود و آنها را به تفصيل نقد مى‌كند. اهم مطالب این مجلد: فصل في ان امیرالمؤمنین(ع) افضل الصحابة: مؤلف براى اثبات افضليت امیرالمؤمنین(ع) به آيۀ مباهله و به احاديث نبوى كه از طريق اهل سنت وارد شده است استدلال مى‌كند. د-فصل في ان امیرالمؤمنین(ع) اعلم الصحابة: مؤلف براى اثبات اعلميت آن حضرت به روايات نبوى صادر از طريق عامه استدلال كرده و به شبهات جواب مى‌دهد. ه‍-فصل في ابطال قول من خالف في امامة امیرالمؤمنین(ع) بعد النبى بلافصل: مؤلف در اين فصل به شبهاتى كه در امامت آن حضرت بعد از پيامبر وجود دارد، جواب مى‌دهد و ادلۀ امامت ابوبكر را بيان كرده و آنها را رد مى‌كند.