جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر رضایی در این گفتار نظریه‌های برهان بنیاد شناخت خدا را مورد بررسی قرار داده است. در جهان اسلام فلاسفه و متکلمان بیشتر بر استدلال عقلی در شناخت خداوند تأکید کرده‌اند؛ و متکلمان به وجوب استدلال عقلی قائل هستند. درمقابل محدثان و عرفا چندان به استدلال عقلی بها نمی‌دهند و این دو گروه معرفت الله را بالله می‌دانند. ادله‌ای که فلاسفه و متکلمان برای اثبات وجود خداوند اقامه کرده‌اند به یک شکل نبوده؛ و برخی از آنها ریشۀ روایی یا قرآن دارد. ریشه‌های برهان نظم، برهان از فعل بر فاعل و به نوعی برهان حدوث و قدم را می‌توان در روایات مشاهده کرد. البته این استدلال‌ها در طول تاریخ تطور داشته و ریشه‌هایی در خارج از جهان اسلام نیز دارد؛ به عنوان مثال برخی از تقاریر برهان حدوث و قدم ریشه‌هایی در فلسفه یونان دارد. دو تقریر از برهان حدوث و قدم در روایات وجود دارد. در برخی از روایات از متغیر بودن عالم شروع می‌شود و از آنجا که هر متغیری حادث است و هر حادثی محدث می‌خواهد نتیجه گرفته می‌شود که عالم محدثی دارد. در بعضی روایات نیز نقطۀ شروع مرکب بودن عالم است و از این راه عالم نیازمند محدث ‌شمرده می‌شود.

نوشتار پیش رو، نسخه به تحریر در آمده یک نشست علمی است. ارائه دهنده ابتدا به تبیین مبادی تصدیقیه علوم تجربی می‌پردازد و با تشریحی نقّادنه نسبت به این اصول و مبادی، بحث را پیش می‌برد و در ادامه می‌گوید: علوم تجربی خود در مواردی از این اصول دست کشیده و گاها در مواجه با آنها دچار تناقض رفتاری شده اند. در ادامه خواهد آمد که شاخه خدا شناسی از علم کلام- که گاها از پدیده های طبیعی بهره جسته اند – وابستگی به علوم تجربی و تجربه گرایی نداشته و صرفا از طبیعت به عنوان مقدمه برای وصول به ماوراء طبیعت استفاده شده. از مطالب مهم این جلسه سمت علم طبیعی و علم الهی نسبت به یکدیگر است که علم طبیعی- نه تجربی تجربه گرایی- علاوه بر منفعت ذاتی خود در زندگی مادّی انسان، یکی از مهم ترین علل استعدادی برای صعود علم به مراتب الهی آن است.

در این میزگرد دکتر سبحانی، دکتر طالقانی و دکتر برنجکار حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوع ارائه شده در جلسه اختصاصی از سوی ایشان و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده حضار در میزگرد می‌پردازند. در ابتدا، دکتر سبحانی توضیحی در مورد نظام معرفتی محدث متکلمان ارائه می‌دهد. در این نظام معرفتی از معرفت عقلی شروع می‌شود، سپس شناخت اجمالی موهوبی فطری خداوند است و بعد معارف تفصیلی از طریق وحی بدست می‌آید. دکتر سبحانی در جلسه خود فرموده بودند که از نظر محدث متکلمان باید به همان استدلال‌هایی که در منابع روایی از ائمه نقل شده است اکتفا کنیم و استدلال جدیدی نسازیم؛ همین مطلب مورد سوال یکی از حضار قرار می‌گیرد: شاید آن استدلال‌ها متناسب با همان زمان و مخاطب بوده و اگر امروز از امام معصوم سوال شود استدلال دیگری مطرح کنند. دکتر سبحانی در جواب می‌فرمایند این دیدگاه شخصی من نیست بلکه صرفا دیدگاه محدث متکلمان را نقل کردم و اگر بخواهیم از آنها دفاع کنیم باید گفت که ادله مأخوذ از روایات با عقل و فطرت سازگاری بیشتری دارند و تأثیر بیشتری دارند؛ البته در مقام بحث با گروه‌های مختلف باید از ادبیات و مفاهیم خود آنها استفاده کنیم. در ادامه دکتر سبحانی در پاسخ به سوال یکی دیگر از حضار می‌فرماید در خداشناسی هیچ نیازی به فلسفه‌های گوناگون نداریم، فقط گاهی برای رفع موانع و پاسخ به شبهات باید با تسلط بر فلسفۀ خصم پاسخ او داده شود. در ادامه چند پرسش دیگر مطرح می‌شود که دکتر برنجکار و دکتر سبحانی در مقام پاسخ تأکید می‌کنند مراد ما حصر منابع معرفت در روایات و کنار گذاشتن عقل نیست، بلکه عقل از ابتدا تا انتها نقش دارد؛ ولی نباید عقل‌گرایی را به درجه‌ای برسانیم که تمام نظام معرفتی خود را براساس استدلال و فلسفه بسازیم و هر آیه و روایتی که مخالف آن بود را تأویل کنیم.

ترجمه ماشینی: صفات الهی مفهوم سنتی خداباوری خدا را به عنوان کامل ترین موجود ممکن بررسی می کند و از صفات اصلی الهی که از این درک سرچشمه می گیرد -شخصیت، تعالی، وجود، همه جا حضور، دانایی مطلق، قدرت مطلق، خیر کامل، وحدت، سادگی و ضرورت بحث می کند. این استدلال می‌کند که تصور زمان‌گرا از خدا بر اساس الاهیات کامل بودن باید بر تصور زمان‌گرا ترجیح داده شود، اما اگر اینطور باشد که خدای موقت وجود داشته باشد تا خدای موقت، او همچنان وجود دارد. «به اندازه کافی عالی» که بتوان آن را خدای خداباوری به حساب آورد.

ترجمه ماشینی: مقدمه جدید بسیار خواندنی و جذاب T.J.Mawson به فلسفه دین پوشش کاملی از موضوعات کلیدی، از ایده هایی در مورد ماهیت و شخصیت خدا گرفته تا استدلال های موافق و مخالف وجود او ارائه می دهد. سبک مکالمه، شوخ طبعی و مثال های روشنگر ماوسون، ایمان به خدا را به همان اندازه که آموزنده و قابل تامل است، لذت بخش می کند. این یک متن ایده آل برای شروع دوره های کارشناسی و برای هر کسی است که به این مهم ترین سوالات فکر می کند.

زراره از یاران بسیار نزدیک و والای امامین صادقین علیهما السلام بوده و نزد دیگر راویان شیعی از مرتبی بلند برخوردار است. با مطالعه جوامع روایی پیشین (تا انتهای قرن نهم) ، اندوخته ای از روایات اعتقادی زراره بدست آمد که مجموعه‌ای ساختارمند از باورهای اصحاب امامیه در آن دوران را ارائه می دهد. در بحث خداشناسی زراره وی معتقد است خدای متعال وصف ناپذیر بوده، ازلی و لامکان می‌باشد. همچنین او خالق تمام موجودات است و با خلقش تباین کامل دارد. احد و صمد و سمیع و بصیر نیز از دیگر صفات او است. در مبحث عدل الهی، زراره قضاء و قَدَر را دو مخلوق الهی می‌داند و به بداء نیز باور دارد. بحث راهنما شناسی دربرگیرنده دو زیر عنوان نبوت و امامت است. متصدیان امر راهنمایی بشر، افرادی ممتاز در جمیع صفات انسانی و برگزیدگان خداوند هستند. پیامبران الهی این منصب را بواسطه‌ی اقراری خاص در عالم ذر بدست آورده‌اند. در نظر وی انبیاء الهی در آخرت مراتب متفاوتی داشته و به لحاظ درجه یکسان نیستند. تجلی خدا به پیامبر اکرم، تفویض امر خلق از سوی خدا به ایشان، وصف ناپذیری و تقدم رسول خدا بر تمام انبیاء و فرشتگان و وقوع معراج از دیگر مؤلفه های اعتقادی وی می‌باشد. طبق روایات او برای شناخت امام نشانه های متعددی وجود دارد که شامل نشانه های جسمی و روحی و معنوی است. امامان معصوم محدث هستند و عدم معرفت نسبت به امامان موجب گمراهی در دین و خروج از جرگه‌ی اهل ایمان است. در نگاه زراره اطاعت از امام راه ورود در هرچیز و رضای خدای متعال است و باید بدون چون و چرا از ایشان اطاعت کرد. علم ائمه هدی بسیار فراتر از علوم مردم عادی بوده، چنانچه علم همه ی مردم برگرفته از علم امامان است. این علم مدام در حال افزایش بوده وهمه طیف از علوم را در برمی‌گیرد. در بحث فرجام شناسی زراره معتقد است موت یکی از مخلوقات خداوند است و همه ی خلایق باید آن را بچشند. امتحان دوباره از کودکان و پیران فرتوت و انسانهای دوره‌ی فترت و دیوانگان و... بعد از مرگ، عدم کیفر فردی که در دنیا با حد الهی عقوبت می شود ، و خوردن و آشامیدن در روز جزا نیز از مقولات اعتقادی وی است.

بی تردید منابع معرفت از مبانی فلسفی مهم علم کلام است. تفاوت دیدگاه ها در منابع معرفت، نتایج متفاوتی در علم کلام و به خصوص معرفت الله ایجاد می کند. رویکرد ملاصدرا و میرزای اصفهانی به منابع معرفتی و در نتیجه معرفت الله، بسیار متفاوت است. در این رساله رویکرد متفاوت ملاصدرا و میرزای اصفهانی در منابع معرفت و آثار آن در معرفت الله، مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرد. منابع معرفتی ملاصدرا شامل حواس ظاهری، حواس باطنی، حافظه، عقل، گواهی و متون دینی است. منابع ملاصدرا در معرفت الله، عقل، نقل و شهود است. هر چند از نظر ملاصدرا توانائی عقل در معرفت الله محدود است ولی عقل مهم ترین منبع در معرفت الله است؛ چرا که باید شهودات عرفانی و مدلول ادله نقلی به وسیله عقل تبیین و اثبات شوند. مهم ترین اثر منابع معرفتی ملاصدرا در خداشناسی، وحدت وجود است؛ نظریه ای که از نظر ملاصدرا علاوه بر داشتن دلایل عقلی و شهودی، مدلول نهائی متون دینی است. از دیدگاه میرزای اصفهانی سه منبع عقل و علم، معرفت فطری و متون دینی، منابع معرفت انسان‌اند. مهم‌ترین و بنیادی‌ترین منبع معرفت برای میرزای اصفهانی «معرفت فطری» است. در نگرش میرزای اصفهانی، شناخت خداوند فطری است؛ معرفتی از خدا در قلب و جان انسان از عوالم قبل از خلقت به ودیعت نهاده شده است و بعد از ورود به این عالم، فراموشانده شده و با یادآوری آن معرفت فراموش شده، معرفت فطری مرکب حاصل می شود. خداشناسی فطری، نتیجه معرفت فطری است. ملاصدرا و میرزای اصفهانی علاوه بر اختلاف نظر در منابع معرفتی و معرفت الله دارای اشتراکاتی نیز هستند. ملاصدرا و میرزای اصفهانی هر دو معتقدند که توان عقل در خداشناسی محدود است و مهم ترین منبع برای معرفت الله را معرفت مشاهده ای می دانند. با وجود اهمیت برخی از نقدهای میرزای اصفهانی، برخی دیگر از نقدهای میرزای اصفهانی بر ملاصدرا پذیرفتنی نیستند. برخی از نظریات میرزای اصفهانی و ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله قابل نقد هستند ولی نظریات ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله،از اشکالات کمتری رنج می برد. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

از بررسی آثار صدرالمتألهین شیرازی که پایه گذار حکمت متعالیه محسوب می شود، به روشنی معلوم است که وی در جای جای آثار خود ، در کنار ادلّه عقلی برای اثبات و یا توجیه مبانی فلسفی خود و تطبیق آنها با نظام وحیانی، از روایات اسلامی نیز استفاده نموده است. بنابراین لازم به نظر می رسد که تفکرات فلسفی صدرا که به ادعّای او منطبق یا نظام وحیانی است و در غیر این صورت نمی توان عنوان حکمت را به آن اطلاق نمود، به خصوص در حوزه خداشناسی که این پژوهش بر محوریت آن شکل گرفته است مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد تا مشخص شود که اولاً برای دستیابی به این مبانی فلسفی به چه میزان از روایات اسلامی بهره برده است و ثانیاً به چه میزان این مبانی پذیرفته شده از جانب او که اکثراً با براهین عقلی نیز تبیین شده اند، منطبق با مجموعه نظام وحیانی با تکیه بر روایات اسلامی است. از این رو لازم است در ابتدا صحت و سقم استنادات و شواهد روایی او ، البته با استناد به پژوهش هایی که پیش از این در خصوص اعتبار روایات انجام شده است، مشخص شود و سپس در نگاهی جامع، با توجه به اینکه نظام وحیانی یک نظام مستقل است، موارد انطباق و افتراق مبانی حکمت صدرایی با مبانی قابل استخراج از نظام وحیانی روایی در موضوع خداشناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

مشیت واراده الهی از آموزه های علم قرآن وحدیث است، در توضیح فعل الهی در قرآن وروایات گاه تنها اراده یا مشیت ذکر شده است وگاه اراده ومشیت با هم ودر کنار قضا وقدر وگاه غیر از قضا وقدر اموری چون اذن وکتاب واجل نیز ذکر شده است. متکلمان فاعلیت خداوند را فاعلیت بالاراده وبر خلاف فیلسوفان اراده را به عنوان صفت فعلی غیر از علم در نظر می گیرند، اما در تحلیل مشیت واراده در کتابهای کلامی کمتر تحلیل دیده می شود. ودر این راستا یکی از متکلمان معاصر یعنی میرزا مهدی اصفهانی در آثار خود سعی کرده است مشیت واراده را تحلیل کرده وبر اساس آن به تحلیل فعل الهی بپردازد. در این رساله می خواهیم مشیت واراده را در قرآن وحدیث تحلیل کرده وبر اساس آن ماهیت فعل الهی را توضیح دهیم، ودر این راستا از تحلیل های میرزا مهدی اصفهانی نیز بهره خواهیم گرفت، البته ممکن است برخی دیدگاه های ایشان مورد نقد وبررسی قرار گرفته وپذیرفته نشود. میرزا مهدی اصفهانی در موضوع مشیت واراده الهی مساله «رأی الهی» را مطرح میکند وآن را اولین مرحله از مراحل فعل الهی می داند، وچنین تبیین میکند که علم الهی فقط کاشف می باشد واین کشف در بردارنده کیان ونقیضش میباشد واولین مرتبه برای تحقّق فعل الهی لزوم وجود عاملی تعیین کننده ومخصص می باشد که یکی از دو طرف «کیان» یا «لا کیان» را برگزیند، واین امر همان «رأی» می باشدکه تجلّی آن طبق مراحل متعدّد تحقق فعل الهی در مشیت وارادت وقدر وقضا الهی نمود می کند، ودر همه این مراحل حتی بداء تأثیر گذار می باشد. وفرضیه های این تحقیق این است که در احادیث آمده است «مشیت» ابتدای فعل می باشد، وعبارت است از اهتمام به انجام یک فعل، و«اراده» عبارتست از ثبوت مشیت وعزیمت بر آنچه مشیت شده است وقصد ومیل قاطع جهت انجام فعل. وبا استقرای مشیت واراده الهی در قرآن واحادیث میتوان به معنای دقیق این دو صفت الهی دست یافت. وهمانگونه که میرزا مهدی اصفهانی تحلیل کرده است «علم الهی» شانیت کاشفیت دارد، واین کشف از هیچ محدودیتی برخوردار نیست، وبه صورت همزمان در بردارنده کشف نقیضین می باشد، وهم کاشف «کیان» وهم نقیضش «لا کیان» می باشد، البته اجتماع این نقیضین در مرحله علم ودر رتبه واحد مستلزم تناقض نمیباشد، چون تناقض در مرحله «تحقق» و«واقعیت» صورت میگیرد نه در مرحله «کشف» که مرحله «علم بلا معلوم» می باشد، ومرحله کاشف اشیایی است که اصلا «تحقّق» و«واقعیت» ندارد. وبرای صدور «فعل الهی» بعد از مرحله علم به نقیضین وجود یک عامل برای «تعیین» و«تخصیص» یکی از دو نقیض لازم میباشد، تا علّت صدور فعل باشد. واین علّت نمیتواند خود «علم» باشد؛ چون علم فقط شانیت «کشف» را دارد وقابلیت تاثیر ذاتی ومستقیم ندارد، وکاشفیت علم در یک مرتبه شامل شیء ونقیضش میباشد، پس علم نمیتواند علت باشد وگرنه مستلزم «اجتماع نقیضین» می گردد. همچنین این علت نمیتواند خود «ذات الهی» بعنوان «فاعل موجب» باشد؛ چون این امر مستلزم قول به قدم عالم میگردد. ودر این راستا علتی که برای این امر مطرح می شود «رأی الهی» می باشد، و«رأی» از صفات فعل الهی میباشد، وصفت کمال است، واز ذات الهی جدایی ناپذیر است، واصل وجودش برای ذات الهی واجب است، اما عملکردش در تعیین یکی از دو طرف کیان ونقیضش در دایره اختیار الهی قرار دارد. رأی الهی نیز در این میان نیاز به «مرجح» ندارد؛ چرا که نیاز به مرجح در امور «واقعی» می باشد، اما عملکرد رأی در حیطه علم الهی است که «واقعی» نیست وفقط «کشف بلامکشوف» است، وقبل از واقع شدن وقبل از شیئت وقبل از کینونیت می باشد، واین رأی هست که با تاثیرش موجب «شیئیت» اشیاء میگردد وبه کاین «کینونیت» می بخشد وآنها را به امور «واقعی» تبدیل میکند. «رأی» در واقع در رتبه فعل الهی قرار دارد، وبعد از «علم الهی» می باشد که در رتبه ذات الهی قرار دارد، ورابطه آن با خدا رابطه «مالکیت» می باشد، وخداوند «مالک رأی» می باشد، ومالکیت الهی رأی صفت ذات وعین ذات الهی میباشد، واین «رأی» به کمک «علم الهی» عمل میکند وموجب «کینونیت» کاینات و«شییت» اشیاء میگردد. واهمیت موضوع مشیت واراده الهی در این است که حلقه ی وصلی میان ذات الهی وفعل الهی میباشد، واین موضوع از اهمیت شایانی جهت شناخت أفعال خداوند برخوردار است، ودر شناخت تمام صفات افعالی خداوند تاثیر بسزایی دارد. از سوی دیگر میرزا مهدی اصفهانی با تمرکز بر آیات واحادیث سعی کرده است تحلیل جدیدی از مشیت واراده الهی بیان کند که ضرورت دارد مورد بررسی قرار گیرد.