آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مساله نفس یکی از مسائل مهم فلسفی است که از زمان های قدیم مورد توجه فلاسفه قرار گرفته است. حکماء و فلاسفه‌ی قدیم یونان به وجود نفس یا روح اعتقاد داشتند و بحث نفس از دیرباز در میان سایر علوم از اهمیّت ویژه و به سزایی برخوردار بوده است. در اسلام نیز با توجّه به اهمیّت مباحث مربوط به علم النفس در خداشناسی، معاد و اخلاق توجّه‌ی ویژه ای به شناخت نفس مبذول شده است. نفس در اصطلاح فلاسفه‌ی اسلامی به «کمال اوّل برای جسم طبیعی»(اسحاق نیا،9213،ص13،قید5) معرّفی شده، در نزد اکثر ایشان جوهری مجرّد و بسیط است.نفس یعنی همان خویشتن و یعنی حقیقت آن چیزی که از آن به "من" تعبیر می کنیم. در مورد حقیقت من و یا نفس اختلاف انظار وجود دارد. حکماء اسلامی به تبعیت از حکمت متعالیه نفس آدمی را جسمانیه الحدوث و روحانیهالبقاء(شواهد الربوبیه،الشاهد دوم، اشراق سوم) می شمارند،و همچنین برخلاف عقیده مشائین، نفس، جوهری ایستا و بیحرکت نیست بلکه جوهری است که در ذات خود مانند زمان، حرکت دارد ـ بلکه زمان اساساً نتیجه حرکت آن است ـ وی درعین‌حال تعریف مشائین را درباره نفس پذیرفت. یعنی این نفس در ابتدا از جسم آدمی نشأت گرفته و در دامن او پرورش می یابد و بعدها چنان قوای وجودی آن رشد می یابند که بدون حاجت به این بدن خاکی و طبیعی می تواند به حیات خود ادامه دهد. البته روح یا نفس همیشه در قالب بدنی متناسب با شؤون و اطوار خود باقی می ماند. این بدن گاهی بدن طبیعی و گاهی بدن برزخی و زمانی بدن اخروی می باشد که تفاوت هایی عمده و قابل ملاحظه بین ابدان وجود دارد. اینکه نفوس دارای متکثر متعدد است، یا اینکه نفسی واحد با مراتب متکثر در عالم هست از ابعادی هست که در این موضوع مورد بحث قرار دارد. از نظر مشائیان نفس یک چیز مشخص و دارای چهارچوب معین از تولد یکسان است و تا پایان همان است، اما ملاصدرا بر این باور بود که نفس دارای مراتب و رتبه هایی است.ملاصدرا مراتب مدرکات نفس را بر اساس مراتب هستی شرح داده است.حال باید نظر شارحان ملاصدرا را در مورد مراتب نفس بررسی کرد. پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که نفس انسانی چگونه از مراتب ضعیف وجود به مراتب شدید و اشد وجود راه می یابد و فرایند تطوّر نفس چیست؟ ملّاصدرا تطوّر نفس انسانی را همچون دیگر فلاسفه از دو طریق علم و عمل تصویر کرده است. او تطوّر علمی را از طریق اتصال نفس با عقل فعال ممکن می شمارد. وی اتحاد نفس با صور معقول را می پذیرد و سخن ابن سینا را در این زمینه ناتمام می داند. او همچنین تطوّر عملی نفس را از طریق تأثیر اعمال در تهذیب و پاک ساختن نفس محقق می پندارد، و تنزیه و تهذیب حقیقی را به این می داند که شخص هیئت ها و حالات مادی و جسمی را که ضد اسباب سعادت است از خود دور کند. در هر صورت ملّاصدرا بر مبنای اصالت وجود، حرکت جوهری و جسمانیه الحدوث بودن نفس، تطوّر نفس را در امور عرضی و خارج از حقیقت نفس نمی شمارد؛ بلکه تطوّر جوهری نفس را باور دارد. او بر همین اساس به شبهه ناسازگاری تجرد نفس با حرکت آن پاسخ می دهد؛ اما چنان که گذشت، هرچند مبانی او را بپذیریم، در سخنان او در باب کیفیت تطوّر نفس ناسازگاری هایی دیده می شود و در مواردی دیدگاه او با چالش هایی روبه روست که به آسانی نمی توان از آنها گذشت. ازاین رو دیدگاه او را نمی توان دیدگاه نهایی در این مسئله به شمار آورد. در این نوشتار سعی بر آن شده است تا دیدگاه های فیض کاشانی و آقا علی زنوزی را در مورد نفس ، مراتب نفس، تطورات نفس در قوس صعود و نزول و مراتب اتصال آنها مورد بررسی قرار گیرد تا با شناخت معرفت نفس، ما به معرفت حق برسیم. «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه».و بتوان به سوال های ذیل پاسخ داد: - امکان تعدد قوای نفس و ملاک تکثر یافتن هر یک از آنها نزد فیض کاشانی و آقا علی زنوزی چیست؟ - از نظر فیض کاشانی و آقا علی زنوزی نفس دارای چه مراتبی است؟ - فیض کاشانی و آقا علی زنوزی بر اساس کدام مبانی فلسفی تطور نفس را تبیین کرده اند؟

سید حیدر آملی و ملامحسن فیض کاشانی دو تن از مشاهیر امامیه هستند که آرائی عرفانی را در خصوص مفهوم ولایت ارائه نمودند. نظرات ایشان از این دیدگاه که هر یک متاثر از اندیشه­های ابن­عربی بوده­اند، در این خصوص شباهت­هایی با یکدیگر دارد. آملی و فیض قائل به تسری مقام ولایت حق تعالی به انسان کامل (ولی) بوده و برای اولیاء مراتبی را برشمرده­اند که شامل مطلق و مقید و یا عام و خاص است. با توجه به خاستگاه­های شیعی ایشان، ائمة اطهار (ع) مصادیق اتم ولایت در مقام انسانی به شمار می­روند و حسب این مقام، از سوی خداوند بر تمامی مخلوقات تصرف دارند. همچنین، خاتم ولایت نزد آنان، امام دوازدهم شیعیان است که تجلی حقیقت محمدیست. البته تفاوت میان تفاسیر آملی و فیض از مقام ولایت آن است که گرایش­های فقهی- کلامی در شخصیت فیض، سبب گردیده تا مطالب او استناداتی بیشتر از آیات و روایات داشته و منطق کلامی آن قویتر باشد.

فاقد چکیده

تنزیه و تشبیه از موضوعات هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی کلامی- عرفانی است که به‌ویژه در بحث از توحید، معرفت و ارتباط ذات با اسما و صفات، همچنین در موضوع تجلیات و تعیّنات ذات از اهمیت بسزایی برخوردار است. هدف این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، زمینه‌سازی برای فهم و درک درست‌تر مفهوم تنزیه و تشبیه در اشعار جامی و تطبیق آن با آثار ابن‌عربی و پیروان اوست. این بررسی نشان می‌دهد که جامی دو دیدگاه تنزیه و تشبیه را با هم جمع کرده است و در این زمینه رویکردی تلفیقی دارد. جامی ضمن اثرپذیری از آموزه‌های قرآن و سنت، به‌شدت وام‌دار ابن‌عربی و شارحان مکتب اوست. به اعتقاد جامی آمیختگی و جمعیت تنزیه عقلانی و تشبیه شهودی، منجر به شناخت صحیح و معرفت کامل ساحت الهیت می‌شود. ازاین‌رو مفهوم تنزیه و تشبیه کلیه مراتب وجود، از مرتبه ذاتی تا اسما و صفات و اعیان ثابته و سریان آن در عالَم، همچنین مرتبه وجودی انسان کامل را شامل می‌شود.

جایگاه عقل در فهم معرفت دینی، یکی از مهم‌ترین مسائلی است که افکار دانشوران را در طول تاریخ به خود مشغول کرده و صاحب نظران را در دو سوی تفکر نص‌گرایی و عقل‌گرایی قرار داده است. در این میان، دیدگاه فیض کاشانی اندیشمند شیعی قرن یازدهم درباره مسئله فوق، هنوز در بوته ای از ابهام است. برخی او را نص‌گرا معرفی کرده و برخی اورا در زمره عقل‌گرایان قرار می‌دهند. این دو دیدگاه متضاد از آن جا ناشی می‌شود که اولا همه آثار او مورد مطالعه قرار نگرفته و تنها با استناد به برخی از آثار او اظهار نظر می‌شود؛ ثانیا خود فیض در برخی موارد اظهار نظر صریحی ندارد؛ ثالثا در مواردی هم که اظهار نظر نموده است، موضع گیری‌هایی اتخاذ کرده است که به لحاظ وجود فراز و نشیب های متعدد در سیره علمی او، گاهی می توان او را موافق با نص‌گرایی و گاهی نیز می توان او را عقل-گرا یافت. تحقیق حاضر با عنایت به همه آثار فیض، دیدگاه او را در سه حوزه عقاید، احکام و اخلاق به صورت جداگانه بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته است که فیض در حوزه عقاید که به حکمت نظری ارتباط دارد، عقل‌گرا بوده و از عقل مستقل، جهت اثبات گزاره های اعتقادیاستفاده کرده است؛ اما در حوزه های احکام و اخلاق که به حکمت عملی مرتبط است، رویکرد نص گرایی را برگزیده و برای احکام استقلالی عقل، اعتباری قائل نمی شود

ابن عربی و فیض کاشانی آرای ارزشمندی در مسائل مربوط به خداشناسی و انسان-شناسی ارائه داده‌اند و پرسش اساسی این پژوهش، بررسی مواجهه فیض کاشانی با آرای ابن عربی در دو محور الهیاتی و انسان‌شناسی است. دستاوردهای این تحقیق به این قرار است: فیض کاشانی در موارد متعددی در باب توحید و وحدت وجود و هم‌چنین در باب خلافت و ولایت انسان کامل متأثر از اندیشه‌های عرفانی ابن عربی است. فیض با پذیرش تلقی ابن عربی از خدا، ذات الهی را غیب مطلق معرفی می‌کند که هیچ نام و نشانی در آن نمی‌گنجد و اعیان در آن ظهور و بروز ندارند. آن وجود ذاتی را منبع کمال و وجود می‌داند و شئونی که از تجلی اسماء و صفات او پدید آمده منبعث از همان وجود مطلق می‌داند. فیض در مسئله توحید و اقسام آن با ابن عربی اشتراک نظر دارد. آنچه آرای فیض را از نظرات ابن عربی متمایز می‌کند، توجه و اهتمام ویژه او به قرآن و حضور امام معصوم به‌عنوان مصداق انسان کامل است. امام معصوم در عرفان فیض کاشانی نقشی تعیین‌کننده دارد. وی سخنان امام معصوم را معیار پذیرش یا عدم پذیرش آرای عرفانی خویش قرار می‌دهد؛ بنابراین آن دسته از آرای ابن عربی که مطابقت با آیات قرآن و احادیث ائمه علیهم‌السلام داشته باشد موردقبول فیض است. وی همواره در کنار آرای عرفانی خویش از احادیث و روایات به‌عنوان مویداتی بر آن‌ها استفاده می‌کند. عرفان ابن عربی حول دو محور توحید و انسان کامل و مبتنی بر عقل، شهود و مشاهده است؛ روایات معصومین را نیز در کنار اقوال سایر اندیشمندان مطرح کرده است. وی نخستین معرف عرفان نظری به شکلی منسجم و مدون است. فیض کاشانی با تکیه‌بر آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم‌السلام، معرف عرفان شیعی است. وی عرفان راستین را دارای سه مولفه عقلانیت، شریعت و امام معصوم می‌داند و تأکید او بر بهره‌گیری از اقوال معصومان (ع) از تفاوت‌های جدی فیض کاشانی با ابن عربی است.

علم اليقين في أصول‌الدين يكى از بهترين كتب كلامى است كه توسط فيض كاشانى به رشتۀ تحرير درآمده است. مؤلف اين كتاب را با اسلوبى كاملا متفاوت از ديگر كتب كلامى نگاشته است. در اين كتاب او نه از اسلوب فلسفى افراطى پيروى كرده است و نه از اسلوب اخبارى تفريطى، بلكه طريقۀ جديدى براى بيان مطالب كلامى ابداع كرده است كه مبتنى بر مفاهيم قرآنى است. او مطالب كلامى را طبق سير نزولى و صعودى موجودات كه مستفاد از آيۀ كريمۀ«إنا لله و إنا اليه راجعون» است بيان مى‌كند. مؤلف قبل از «علم اليقين»، كتاب كلامى ديگرى بنام «عين اليقين» تأليف كرده و در آن به اسلوب فلسفى و عقلى سخن گفته است. مؤلف اين كتاب را در زمان حيات استادش صدر المتألهين نگاشته است.او از كتابت علم اليقين در سال 1042ق فارغ گشته است و ظاهرا در اين زمان او در شيراز و در خدمت ملا صدرا به تلمذ مشغول بوده است. اين كتاب در سال 1418 ه‍.ق همراه تعليقات و تصحيح آقاى محسن بيدارفر توسط انتشارات بيدار در قم بچاپ رسيد. مؤلف مجموع مطالب كلامى را در چهار مقصد بيان مى‌كند:1-العلم بالله 2-العلم بالملائكة 3-العلم بالكتب و الرسل 4-العلم باليوم الآخر.او هريك از اين مقاصد را نيز به ابوابى تقسيم مى‌كند. "جلد اول" •

از آنجا که لازم است تربیت، فرآیندی جامع و کامل داشته باشد، باید به تمام زوایای وجود انسانی و همه استعدادها و توانایی‌های طبیعی و فطری او توجه و برای رشد، پرورش و هدایت آن‌ها برنامه‌ریزی شود. اندیشمندان و نظریه‌پردازان تعلیم و تربیت با نگاه همه‌جانبه به تربیت، آن را در ساحت‌های متنوع و متعددی طبقه‌بندی کرده‌اند که یکی از جنبه‌های مهم آن تربیت اخلاقی است. از طرف دیگر، در نظرگرفتن دیدگاه اسلام در مبانی و مسائل علوم تربیتی، نیازی است که در این حوزه احساس می‌شود؛ بنابراین، هدف پژوهش حاضر، واکاوی اصول و روش‌های تربیت اخلاقی از منظر علامه جعفری است که بر پایهٔ مکتب اهل بیت در حوزه اخلاق و تربیت اخلاقی، نظریه‌پردازی کرده است. راهبرد این تحقیق کیفی و راهکار اجرایی به‌صورت کتابخانه‌ای و رویکرد آن تحلیل محتوا و روش توصیفی_تحلیلی است. نتایج و دستاوردهای مهمّ این تحقیق عبارت است از: شناسایی اصول اخلاقی، شامل اصل حیات معقول، تعقل و اندیشه‌ورزی، تقوا، وجدان، آزادی و هم‌چنین شناسایی روش‌های تربیت اخلاقی، مانند روش تربیت عقلانی، توجه به تفاوت‌های فردی، عبرت‌آموزی از امور دنیوی، شکر و یادآوری نعمت‌ها، گوش سپردن به ندای مرگ، توبه، محاسبه نفس و سرمشق‌گیری.

«اصول المعارف»، از ملا فیض کاشانى که پس از مقدمه تحقیقى دانشمند بزرگوار استاد سید جلال ‏الدین آشتیانى و هم به تصحیح و تعلیقات عالمانه ایشان، به چاپ رسیده و در واقع مختصرى از کتاب عین الیقین است. تحقیقات مفصل دانشمند گران‏قدر استاد سید جلال ‏الدین آشتیانى و تعلیقات ایشان، که نزدیک به چهارصد صفحه؛ یعنى تقریبا دو برابر اصل رساله است، بر ارزش کتاب افزوده است. استاد آشتیانى کلیه مطالب رساله «اصول المعارف» فیض را مورد بحث قرار داده ‏اند و مشکلات و غوامض آن را شرح و بسط کافى داده ‏اند، و در موارد متعدد اقوال حکماى دیگر را در نظرات مشابه مورد بررسى دقیق قرار داده ‏اند، به خصوص در مبحث حرکت جوهر، که ضمن آن شبهاتى را که برخى از متأخرین در این باره عنوان کرده ‏اند، جواب گفته اند. این رساله مشتمل است بر مباحث تحقیقى و عالمانه‏ اى در وجود و عدم، و معرفت ذات بارى تعالى، و صفات اسماء الهى، علم و جهل، ماهیات و تعینات آن، علت و معلول و معرفت غایات، و بیان آنکه خداوند غایت جمیع اشیاء است، و فاعل تام در دار وجود اوست، حرکات و تجدد طبیعت، و حدوث عالم از طریق حرکت جوهر، بیان حرکت و زمان و معناى ازل و ابد، و تنزه خداوند از حدوث و حرکت، سماوات و ارض و برزخ و بین این دو، معرفت نفوس و عقول و ملائکه و شیاطین، و بیان معانى خیر و شر و لذت و الم، و معرفت ثواب و عقاب و نار، و بیان انقطاع عذاب از اهل نار، اقسام جنت و نار و بیان اصول نشأت و حقایق موجودات و ارواح، تفصیل وجوه فرق بین دنیا و آخرت و نحوه وجود جسمانى.