آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر تصحیح و تحقیق کتاب «اصول عقاید و مکارم اخلاق» ملا محسن فیض کاشانی است. این کتاب تاکنون چاپ نشده است، در این پایان‌نامه ابتدا به اختصار زندگی فیض کاشانی تألیفات و کتاب مذکور را معرفی کرده سپس به تصحیح و تحقیق آن پرداختیم. کتاب حاضر متأسفانه ناقص است و تمام اعتقادات را در بر ندارد و معلوم نیست که مرحوم فیض آن را ننوشته یا نوشته ولی تلف شده است. به هر حال قسمت موجود اعتقادات و اخلاق یا مکارم اخلاق می‌باشد که تصحیح شده و ارائه گردیده است. از ویژگی‌های این کتاب آن است که چنین کتابی به زبان فارسی که مشتمل بر اعتقادات و اخلاق به زبان فارسی در عهد صفوی باشد با چنین قدمتی کمتر یافت می‌شود. در این تحقیق منابع و مآخذ آیات شریفه، روایات و اقوال علماء استخراج؛ و ذیل صفحات منعکس شده است، نسخه بدلها آورده نشده زیرا اولاً نسخه خط مولف در دست بوده است، و ثانیاً نسخه دیگری از کتاب یافت نشده است.

ابتلا و استدراج از جمله سنت های الهی هستند که در مواجهه با برخی مسائل زندگی باعث طرح پرسش هایی شده اند؛ از قبیل این که ملاک های ابتلا و استدراج چیست و رابطه ابتلا و استدراج با صفات الهی چگونه است؟ متکلمان اسلامی با رهیافت ها و رویکردهای مختلفی در صدد پاسخ به این پرسش ها بوده اند، در عین حال تحلیل و بررسی بین دیدگاه های ایشان به ندرت رخ داده است؛ از این رو پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی به ارزیابی آرای غزالی و قاضی عبدالجبار به عنوان نمایندگان اشاعره و معتزله بر اساس نظریات فیض کاشانی از متکلمان امامیه پرداخته است. در این بررسی مشخص شد که ملاک های مشترکی پیرامون ابتلا بین این سه اندیشمند اسلامی وجود دارد که افزایش و ترفیع درجه ، تزکیه و تصفیه ، و فراگیری ابتلا برای مومنان از آن جمله است و آنها بر نزدیک شدن تدریجی کافران، مشرکان و فاسفان به هلاکت و عذاب الهی در استدراج قائلند که بر اثر اصرار بر گناه و غوطه ور شدن در نعمت های خداوند همراه با غفلت و طغیانگر بیشتر به وجود می آید و در نهایت مجازات شدیدی شامل حالشان خواهد شد. با وجود ملاک های مشترک ، مبانی کلامی جبر و تفویض باعث عدم سازگاری بین سنت ابتلا و استدراج با صفات الهی می شود و ملاک های غزالی و عبدالجبار با رویکردهای آنها درباره صفات خدا نظیر علم ، عدالت ، حکمت، قدرت، اراده و رحمت همخوانی ندارد و اتخاذ آرای ایشان دربارۀ سنت ابتلا باعث ابطال نظریات آنها پیرامون صفات مذکور می گردد، به عنوان مثال غزالی معتقد است علم خدا عین ذاتش نیست ، در حالی که مدعی است خدا در ابتلائات به تمام مخلوقات و اعمالشان علم بی نهایت دارد، ادعای وی با مبنایش سازگار نیست: زیرا اگر علم خدا عین ذاتش نباشد، علم او در ابتلائات به امور بندگانش بی نهایت نخواهد بود و اینکه قاضی عبدالجبار قائل به حدوث علم الهی است و آن را قدیم نمی داند ، با ملاک های ابتلا سازگار نیست : چون خداوند قبل از خلق امور نمی تواند ملاک هایی را برای ابتلای بندگان در نظر بگیرد و امور مختلف برای خدا پیچیده خواهد شد. اما بر اساس دیدگاه فیض کاشانی که علم خدا عین ذات اوست، علم خدا با سنت ابتلا و استدراج قابل جمع است : زیرا ابتلائات الهی در دایره علم خدا قرار دارند و علم او بر همه کلیات و جزئیات ابتلا محیط است و علم بی نهایت اوست که انسان ها را به اندازه ظرفیت آنها مبتلا می‌‌کند و شدت و ضعف ابتلا را تعیین می کند. هم چنین طبق دیدگاه فیض کاشانی بر مبنای امر بین الامرین، بین صفات الهی و سنت ابتلا و استدراج سازگاری وجود دارد و علم و حکمت الهی ایجاب می کند بندگان را امتحان نماید تا رشد دنیوی و سعادت اخروی آنها فراهم شود و امتحانات الهی برخاسته از قدرت و در عین حال رحمت اوست و خداوند اراده کرده است انسان ها با اراده خویش راه سعادت و یا بیراهه شقاوت خویش را فراهم آورند و این عین عدل الهی است.

هرچند فیض کاشانی از لحاظ قدرت شعری و مفاهیم بلند در اشعار، در رده شاعران بزرگ قرار می گیرد اما در کتابها و تحقیقات مختلف تنها به تحلیل کتابها و آثار دیگر فیض و عقاید او در این کتابها پرداخته شده و به ندرت به بررسی دیوان او پراخته شده و کمتر از عرفان و آرای عرفانی او سخن به میان آمده است. در این رساله سعی شده آرا و آموزه‌های عرفانی او در اشعارش در حد بضاعت نگارنده مورد بررسی قرار گیرد و با دیوان فیاض لاهیجی اندک تطبیقی داده شود. فیض کاشانی و فیاض لاهیجی، این دو داماد ملاصدرا، در اشعار خود با گرایش عمیق به مبانی اعتقادی مذهب تشیع به صورت آگاهانه یا گاهی ناخودآگاه بسیاری از مسائل عرفانی را مطرح کرده اند. در این پژوهش که به شیوه‌ی قیاسی-استقرایی است نگارنده، اطلاعات خود را جمع آوری کرده و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا از نوع کیفی نتایج خود را ارائه داده است، پس از استخراج مولفه‌های عرفانی چون وحدت وجود، عشق و تقابل آن با عقل، فنا و بقا، ولایت، اخلاص و بررسی مقامات و احوال در دیوان ایشان و همچنین طبقه بندی آنها در دسته‌های مشخص نوع و شکل عرفان فیض و فیاض تبیین شده است. اهمیت موضوع این رساله در آن است که نشان می‌دهد فقیه و مفسری بزرگ همچون فیض کاشانی و همچنین دانشمندی چون فیاض لاهیجی به اندیشه‌های عرفانی اهتمام داشته اند و با ظرافت خاص مهم‌ترین مسائل عارفانه را با ریز بینی و احاطه بر جنبه‌های معنایی گوناگون آن مطرح کرده‌اند. البته این موضوع در اشعار فیاض نمود کمرنگ تری دارد. در این بررسی، فیاض را بیشتر شاعری تغزلی و عشق محور یافتیم که مفاهیم عمیق عرفانی در اشعار او به مراتب از اشعار فیض، ظهور و ژرفای بیان کمتری دارد. نخستین بابی که برای رسیدن به موضوع اصلی رساله گشوده شده، آشنایی مختصری است با نام و نسب و زندگی و آثار ایشان. فصل‌های بعد به بررسی مولفه‌های عرفانی پر کاربردی چون فنا و بقا، تقابل عقل و عشق، اخلاص، ولایت، و مقامات و احوال در دیوان این دو شاعر بزرگ پرداخته شده و از این مسیر افکار و شخصیت عرفانی ایشان تا حدی شناسانده شده است.

نگارنده در کتاب با بررسی اجتهاد و تقلید، ویژگی اصلی اجتهاد را پویا بودن، کارا بودن و هم سویی با پیشرفت بشر معرفی می‌کند .در آغاز کتاب، ضمن تاریخچه‌ای از اجتهاد، رابطه اجتهاد با اصول فقه، مختصات فقه پویا و موضوعاتی از قبیل آن بررسی می‌شود .در بخش نخست، علاوه بر تعریفی از اجتهاد، ویژگی‌ها و شرایط اجتهاد معرفی شده است .بخش دوم کتاب شامل بررسی اجتهاد پویا براساس ماخذ فقه است که طی آن دلایل و مصالح اجتهاد بررسی و ارزیابی گردیده است .در بخش سوم کتاب، پویایی فقه در مکتب سه فقیه (محقق اردبیلی، ملا محسن فیض و محقق سبزواری) تشریح شده ضمن آن که زندگی و آثار هر یک نیز معرفی شده است .بخش چهارم کتاب شامل نظر محقق اردبیلی و ملا محسن فیض در برخی مسائل اصولی و فقهی است .

مسئله رؤیت الهی یکی از پرچالش‌ترین مباحث کلامی در تاریخ ادیان به‎ویژه اسلام بوده است. متکلمان شیعه تحت تأثیر روایات اهل بیت ‰ و بر خلاف برخی متکلمان اهل سنت، رؤیت خدا با چشم سر را قاطعانه رد نموده و آیات مربوطه قرآن را با بیان‏های عقلی و عرفانی تفسیر نمودند. در این مقاله دیدگاه دو حکیم صدرائی که چهار قرن با یکدیگر فاصله زمانی دارند، مقایسه و تحلیل شده است؛ یکی فیض کاشانی شاگرد مستقیم و داماد ملاصدرا و دیگری آیت‌الله حسن‏زاده آملی. جنبه نوآورانه در مقاله آن است که اثبات شده است علی رغم فاصله زمانی هیچ تفاوت مبنایی در دیدگاه دو فیلسوف وجود ندارد. فیض کاشانی با تکیه بر سیر آفاقی، حقیقت رؤیت و شهود را تفسیر نموده و آیت‌الله حسن‎زاده با تکیه بر سیر انفسی این موضوع را شرح نموده؛ ولی باطن کلام هر دو یکی است. با توجه به تعالی فلسفی در شارحان ملاصدرا می‌توان دیدگاه آیت‌الله حسن‎زاده را تکمیل‌شده دیدگاه فیض کاشانی دانست.

آشنایی با مکتب فکری فقها و تاثیر آنها بر مباحث زنان در طول تاریخ و فضای فرهنگی جامعه پیش نیاز هر گونه داوری درباره دیدگاه اسلام در مسئله مشارکت اجتماعی زنان است. یکی از مکاتب تاثیر گذار در این زمینه مکتب اخباری گری است. در این نشست تلاش می شود تا تاثیرات دیدگاه‌های اخباریان در زمینه مشارکت اجتماعی زنان ارائه گردد. می توان گفت رفتار علمی و عملی اخباریان دوره صفویه نقش بسزایی در خانه نشینی زنان داشته است. به طوری که اغلب دیدگاههای فقهی در زمینه منع حضور اجتماعی زنان و تشویق بر خانه نشینی آنها برای اولین بار از جانب اخباریان صادر گردیده است.

تربیت اخلاقی به عنوان ساحتی مهم از تربیت و اخلاق، امروزه مورد عنایت و توجه ویژه‌ای قرار گرفته و از آن‌جا که اخلاق و تربیت اخلاقی باعث سعادت و آرامش فرد و جامعه می‌شود، انسان برای کسب تعادل روحی وروانی و موفقیت در روابط اجتماعی باید به اخلاق و تربیت اخلاق روی آورد. افزون براین‌که از طریق دین و تربیت دینی می‌توان به تربیت اخلاقی مبادرت ورزید، اما باید گفت که تربیت اخلاقی نیازمند مبانی فلسفی‌ نیز هست. پایان‌نامه حاضر با هدف بررسی مبانی متافیزیکی تربیت اخلاقی نزد رواقیون و فیض‌کاشانی نگارش یافته است. اخلاق و مبانی تربیتی هر دو، ساختار معرفتی هستند که می‌توانند با یکدیگر رابطه داشته باشند. آرا و نظریات متنوعی پیرامون مسأله تربیت اخلاقی بیان شده،برخی به آرامش و شادی دنیوی تأکید دارند و برخی بر رسیدن به سعادت اخروی. آنچه در این پژوهش به‌ آن پرداخته شده، شناخت مولفه‌های تربیت اخلاقی و بررسی مبانی معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و همچنین رویکرد رواقیون و ملامحسن فیض کاشانی در این مسأله است که با بررسی تطبیقی دیدگاه آنان، وجوه تشابه و تفاوت آراءشان ذکر گردیده. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد فیض‌ کاشانی اصول و مبانی تربیتی را مبتنی بر دین و حق‌تعالی می‌داند و غایت آن را رسیدن به سیرو سلوک عرفانی و خودشناسی دانسته که ثمره اصلی آن خداشناسی و هستی‌شناسی است. اما رواقیون بر این باورند که اصول و مبانی اخلاقی و تربیتی آن است که انسان را هماهنگ با محیط و طبیعت ساخته و به او توانایی و قدرت درک شرایط موجود را می‌دهد. بنابراین، فیض‌کاشانی اساس اخلاق را دستیابی به سعادت اخروی و رواقیون اخلاق را منتهی به آرامش و شادی دنیوی و نشأت گرفته از عالم طبیعت دانسته و سعادت را در سازگاری با طبیعت می‌دانند.

علامه فیض کاشانی یکی از عالمان پرکار، بزرگ وجامع قرن یازدهم است که در علوم مختلف اسلامی، بصورت مستقل وارد شده است و سعی بر آن دارد تا از مبانی روشی خود در کسب علوم مختلف عدول نکند. وی از طرفی با رویکرد روایی و حدیثی به تفسیر قرآن می‌پردازد و از طرفی دیگر با رویکردی فلسفی و عرفانی به تبیین وجودشناختی از ذات و صفات باری تعالی می‌پردازد.در این نوشتار سعی بر آن رفته است تا نشان داده شود که اولاً فیض در عین داشتن گرایشات روایی،به نقش گسترده عقل در تحقیق پیرامون مسائل الهی و وحیانی، اعتقاد داشته و باب آن را در شناخت ذات و صفات و اسماء الهی - علی قدر طاقه البشریه- باز می‌داند و ثانیاً در بخش تفسیر آیات مربوطه،صرفاً بدنبال جمع‌آوری روایات تفسیری نبوده و خود با داشتن گرایشات حکمی و عرفانی، در مقام جمع‌آوری و تفسیر روایات، اجتهاد ورزیده است

خلاصه ماشینی: "مقاله مذکور ضمن تبیین چهره فقیهان از نظر غزالی،در لابلای آن مطالب،کریه‌ترین‌ منظر را از آنان بدست داده و سپس با تبیین‌ نظرات محیی احیاء غزالی(یعنی ملا محسن‌ فیض کاشانی)در این رابطه،که در اختلاف‌ جوهری با نظر غزالی قرار دارد،در نهایت‌ نظر غزالی را در حمله به فقیهان و ناتوان‌ خواندن فقه در اداره زندگی معیشتی و حیات اجتماعی مردمان،بر نظر فیض(که‌ در جهت مقابل قرار دارد)ترجیح داده است‌ و آنگاه نظر غزالی را نیز آمیخته با تفریط خوانده و واقعیت(که همان ناتوانی فقه و فقیه در اداره اجتماع بشری است)را از این‌ نیز فراتر دانسته و بدین ناتوانی،شدت‌ می‌بخشد و محصول سخن آن می‌شود که: ولایت فقیه(که همان مدیریت فقهی جامعه‌ است)ناتوان بوده و نمی‌تواند سیستم‌ حکومتی در عصر جدید قرار گیرد،بلکه‌ «ولایت علم و تجربه»باید که البته برای‌ خالی نبودن عریضه در کنار آن نظرات‌ فقیهان را نیز در محدوده قوانین و مسائل حقوقی صرف قابل لحاظ می‌داند. (15) تحدید ملکیت فردی در صورت تزاحم با مصالح اجتماعی از همین نظرگاه،حقوق فردی محدودیت‌ پذیرفته،نمی‌تواند بطور مطلق مشروع باشد مثلا در مسأله مالکیت-آنگونه که گذشت- گرچه اسلام عزیز بر خلاف گمان باطل‌ بسیاری از دشمنان و یا دوستان ناآگاه، خود دارای نظام اقتصادی مشخص و خود جوشی است(که هیچ ارتباطی با تفکر سرمایه‌داری و کمونیستی ندارد بلکه‌ بواسطه برخورداری از اعتدال،دو مکتب‌ دیگر قابل قیاس با آن نیستند و اسلام علاوه‌ بر شرعیت بخشیدن به مالکیتهای عمومی و دولت همچون انفال،به مالکیت شخصی نیز (*)چنانکه اختلاف نسخ یک روایت به زیادی و کاستی یک‌ «واو»در جمله ذکر سجده سهو(بسم الله و بالله السلام‌ علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته)که در نقل شیخ‌ طوسی«و السلام علیک»دارد موجب آن شده که بعضی‌ از فقیهان مدقق فتوا بر وجوب احتیاط در تکرر سجده‌ سهو داده‌اند که یکبار با«واو»و بار دیگر بدون«واو» گفته شود،با آنکه خود در مباحث استدلالی فقهی این‌ قول را تضعیف نموده‌اند(رک:مرحوم سید احمد خوانساری/جامع المدارک،ج 1 ص 457،ط صدوق، و نیز رک:عرود الوثقی در بحث سجده سهو)."

پایان نامه به عنوان ” بررسی تطبیقی دیدگاه شیخ مفید و فیض کاشانی در موضوع گستره علم امام (ع)“ می باشد که در آن به نظریات کلامی شیخ مفید و فیض کاشانی درباره ی منشأ علم امام، منابع علم امام و گستره علم امام پرداخته شده است. بر اساس تحقیقی که انجام داده شده، بر می آید که شیخ مفید قائل به محدودیت علم امام می باشد ولی فیض کاشانی بیان می کند که امام از علم گسترده ای برخوردار است. در مورد منابع علم امام هر دو بزرگواران می فرمایند که یکی از منابع علم امام قرآن مجید می باشد که آئمه علیهم السلام بعضی از علومشان را از قرآن دریافت می کنند،روایات متعددی هم به عنوان شاهد و تایید ذکر شده است.. همچنین می گویند که علوم از طریق پیامبر اعظم (ص) به امامان منتقل می شود که این علوم نسل به نسل به سایر آئمه علیهم السلام انتقال می یابد که بعضی از روایات از منابع هر بزرگواران به عنوان شاهد و موید ذکر شده است. در مورد گستره علم امام شیخ مفید ذکر می کند که علم به شهادت خویش برای امام واجب نیست اما اگر امام این نوع علم را بداند خداوند به او تفضل کرده است ولی فیض کاشانی بیان می دارد که آئمه علیهم السلام به شهادت خویش آگاه بوده اند همچنین در مورد علم به اعمال بندگان شیخ مفید می فرماید که برای تصدی مقام امامت این نوع علم لازم نیست و اگر امام این نوع علم را بداند تفضل خداوندی است ولی فیض کاشانی می گوید که تمام آئمه علیهم السلام از اعمال بندگان آگاهی داشتند.