آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله آفرینش و به تبع آن، خلق‌ازعدم، یکی از چالش‌های فلاسفه و متکلمان در همه اعصار بوده است. هدف این پژوهش که، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی تنظیم شده است، تحلیل، تطبیق و بررسی دیدگاه‌ آکویناس و ملاصدرا درباره نحوه تکون خلقت و عقلانی یا وحیانی بودن خلق‌ازعدم است. در این مقاله، روشن می‌شود که آکویناس ضمن این که دلایل فلاسفه و متکلمین بر قدم یا حدوث زمانی عالم را نمی‌پذیرد، دلایل عقل را نیز مبنی بر اثبات حدوث ذاتی عالم ناتوان و نارسا می‌داند. وی اذعان دارد که تنها بر اساس وحی و آموزه‌های دینی است که می‌توان حکم به مسبوق به عدم بودن و حدوث ذاتی عالم نمود. از سویی دیگر، ملاصدرا با التفات به آموزه‌های دینی و بر اساس مبانی عقلی خویش، همچون اصالت وجود‌‌‌ و حرکت جوهری، ضمن پذیرش خلق‌ازعدم، به اثبات عقلانی حدوث زمانی عالم(به معنای خاص) می‌پردازد. در مقام تطبیق آراء این دو اندیشمند، می‌توان به اصالت وجودی دانستن هر دو اشاره کرد. این که در نظام صدرایی و آکوئینی، ضمن آن که خداوند قدیم دانسته شده است، عالم امکان نیز بدون هیچ تصوری از زمان، مسبوق به عدم تعریف می‌شود. وجه اختلاف بارز این دو متفکر را می‌توان در تغییر پذیر بودن یا نبودن ماده نخستین عالم هستی دانست. ملاصدرا با استناد به آیه «کل یوم هو فی شأن» فیض الهی را چنان مستمر و غیر منفک از خداوند می‌داند که تصور آغازی برای خلقت در زمان حقیقی یا زمان موهوم رفع می‌گردد.

قدرت اراده از ویژگی‌های مهم انسان است که با آن نوع زندگی و سرنوشت خود را انتخاب می‌کند. در این پژوهش بررسی مسئله ارادۀ انسان از دیدگاه توماس آکویناس و ملاصدرا با روش کیفی و به صورت توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که، در هردو دیدگاه، اراده میلی درونی است که رو به سوی غایت خود دارد. آکویناس منشأ اراده را به‌طورکلی طبیعت و شوق؛ و مبدأ ارادۀ آزاد را احکام عقلانی می‌داند؛ ولی ملاصدرا اراده را با توجه به مبادی حکمت متعالیه، از جنس وجود و مشکک می‌شمرد که انسان به دلیل مرتبۀ بالای وجود خود در بین موجودات، قوی‌ترین اراده را دارد. هردو متفکر معتقدند ارادۀ انسان موهبتی الهی است که در طول ارادۀ خداوند و در سطحی پایین‌تر قرار دارد ولی انسان دارای ارادۀ آزاد نیز می‌باشد.

مسأله‌ی صدور کثرت از وحدت، ازجمله مباحث مهم و حیاتی و بحث‌برانگیز در میان فیلسوفان اسلامی است. ابن‌سینا با تمسک به قاعده‌ی الواحد سعی کرده است این مسأله را برهانی کند. در دیدگاه وی جهات و حیثیاتِ موجود در عقل اول، سبب ایجاد دو موجود دیگر یعنی عقل دوم و فلک اول می‌شود. وی در کلامی تفصیلی، به سه جهت در عقل اول قائل می‌شود که بر اساس آن، پس از ایجاد عقل دوم، جهت دوم نفس فلک و جهت سوم جرم فلک اول را محقق می‌شود. از منظر وی، وجود حیثیات و جهات گوناگون و مختلف در عقل اول، با قاعده‌ی الواحد منافاتی ندارد؛ زیرا این جهات و حیثیاتِ متعدد و متکثر، از لوازم مرتبه‌ی وجودیِ صادر اول هستند، نه آنکه واجب‌الوجود آن‌ها را حقیقتاً صادر کرده باشد. این مسأله در فیلسوفانِ پس از ابن‌سینا تأثیر بسزایی داشته است، به‌گونه‌ای که برخی اندیشمندان معتقدند طرز تبیین ابن‌سینا، با ابهام و اشکالات مختلفی مواجه است؛ ازجمله‌ی این اندیشمندان، غیاث‌الدین منصور دشتکی است. وی در کتاب الأمالی به ناتمام‌بودن این استدلال ابن‌سینا اشاره کرده است. نگارنده با روش تحلیلی- تطبیقی به بررسی این استدلال و کاوش در آن پرداخته است.

مسئله ی علیت اگرچه از مسائل مهم و دیرینه ی تفکر بشری به شمار می رود، اما در میان فلاسفه بر سر تفسیر علیت و اقسام آن اتفاق نظر نیست. در این میان مقایسه ی دیدگاه ابن سینا، فیلسوف مشائی مسلمان و لایب نیتس، فیلسوف غربی عقل گرا درباره ی علیت و اقسام آن مورد نظر است. پژوهش حاضر به روش مطالعات تطبیقی و با هدف دست یابی به شناخت بهتر این مسئله در پرتو مقایسه ی نگرش دو فیلسوف مزبور انجام یافته است. اهم نتایج بدست آمده عبارت است از: ابن سینا علیت را در سطح هستی شناسانه مطرح نموده و لایب نیتس در سطح معرفت شناسانه و در قالب اصل جهت کافی. ابن سینا علل چهارگانه ی ارسطویی را پذیرفته و علت فاعلی را بر سایر علل برتری داده و آن را علت مفید وجود دانسته، در حالی که لایب نیتس تنها علت فاعلی و غایی را به صراحت، علت نامیده و علت فاعلی را علت طبیعی معرفی نموده و برتری را به علت غایی داده است. و البته هر دو به نوعی احیاکننده ی علت غایی در سنت فلسفی خویش هستند؛ ابن سینا با پاسخ دادن به اشکالات علت غایی به ویژه در مورد ذات الهی و لایب نیتس با برتری دادن آن بر علت فاعلی. وجود علت نخستین در فلسفه ی هر دو به عنوان علت حقیقی و مفید وجود و علت مبقیه ی موجودات به اثبات رسیده و در واقع لایب نیتس در بحث علت نخستین، به دیدگاه هستی شناسانه ی سینوی نزدیک شده است.

در این پژوهش معرفت شناسی دکارت و لاک مقایسه شده است٬ که یکی از حوزه عقل گرایان و دیگری از حوزه تجربی مذهبان می باشد. به طور کلی درباره معرفت دو دیدگاه عمده وجود دارد٬ عقلانی و تجربی٬ اساس و مبنای معرفت را امور ثابت و پایدار می پنداشتند و معرفت عقلانی را قطعی و یقینی می دانستند آنها ادراک حسی را نارسا و ناکافی و دارای خطا و اشتباه می دانستند و قائلند معرفتی که می خواهد هستی را تفسیر کند٬ باید عقلانی باشد. باید عقلانی باشد. دکارت به پیروی از فلاسفه سلف همچون افلاطون قائل به تقدم معرفت عقلانی بر معرفت تجربی شد. او برای اینکه زیر بنای محکمی برای فلسفه خود بگذرد٬ ابتدا در همه امور شک و تردید کرد٬ تا آنچه را که از وضوح و تمایز کلی برخوردار نیست از حوزه معرفت خارج کند. دکارت در وهله اول معرفت ریاضی را یقینی ترین معرفت معرفی کرد و قائل شد که بقیه علوم اگر می خواهند به یقینی غیر قابل تردید برسند٬ باید همپایه ریاضیات شوند.

مصونیت انبیا از ارتکاب قبایح و گناهان یکی از لوازم بعثت آنها و هدایت انسان به سمت کمال است. شناخت دقیق این آموزه، نقش بسیار شگرفی در سعادت و شقاوت انسان خواهد داشت؛ لذا تلاش‌های فراوانی در میان اندیشمندان دینی، برای شناخت حدود و ثغور و اقامه دلیل برای آن صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی آرای ایجی، ابن‌ابی‌الحدید و سید حیدر آملی را به‌ عنوان نماینده‌ای از سه فرقه کلامی مسلمانان می‌کاود و نشان می‌دهد که دامنه عصمت انبیا در نظر آنان با توجه به مبانی هر کدام، متفاوت تعریف شده است؛ این اختلاف مبنایی سبب اقامه ادله‌ای بعضاً متفاوت نیز شده است، اما هر سه اندیشمند در اعطایی‌بودن عصمت از جانب خدا اتفاق نظر دارند، گرچه نقدهایی به این باور آنها وارد شده است.

اثبات وجود خداوند یکی از دغدغه های اساسی فلسفه سنتی است. با ظهور کانت این مساله بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، جریانی که تصور می شود ما بعد الطبیعه را تقریبا به بن بست رسانیده است. علی رغم تحدیی که در سیستم نظری کانت در مقابل این گونه مباحث صورت گرفته است ، تمامی طرق وصول به غایاتی که مابعد الطبیعه آن ها را دنبال می کند – و البته مدعی شناختی یقینی در مورد آن هاست ؛ که این به هیچ وجه مورد تایید کانت نیست – مسدود نمی گردد. بلکه او سعی کرد مابعد الطبیعه را و به طور کلی فلسفه را از انزوایی که به آن دچار شده بود نجات دهد و در حقیقت او به نوعی سعی کرد از نابودی مابعدالطبیعه – مساله‌ای که بشر هیچ گاه نمی تواند از آن دست بشوید- ممانعت نماید.کانت از یک طرف با طرح سنجش قوه خرد بشری ، توانست ادعاهای مخالفان مابعد الطبیعه را به چالش بکشد و آن ها را بی اعتبار سازد و از طرف دیگر با طرح برهان اخلاقی و تلقی خداوند به عنوان شرط معناداری هر گونه نظام اخلاقی ، توانست جایگاه از دست رفته خداوند ، به عنوان یک عامل تاثیر گذار در زندگی بشر را به او برگرداند.در این تحقیق سعی بر آن است که تبیین درستی از نقش و جایگاه مثبتی که خداوند در سیستم کانتی دارد ارایه شود . علی رغم این که فلسفه کانت – به عنوان با شکوه ترین نظام فلسفی قرن هجدهم – آبستن بسیاری از مکاتبی است که بعد ها به منصه ظهور رسید ، اما قضاوت پوزیتویستی درباره چنین سیستمی ، بدون شک، قضاوتی منصفانه نخواهد بود. در نهایت با این که کانت به نا توانی عقل بشر برای کسب معرفت در باب مسایلی همچون وجود خداوند اذعان می کند ، با این وجود راهی جدید را پیش روی ما می نهد که از بسیاری جهات بر طرق دیگر فضل تقدم دارد.

بحث درباره‌ي اصل عليت، معنا و جايگاه آن در جهان بحثي است که کمتر فيلسوف برجسته‌اي از آن غافل مانده باشد و به بررسي آن از منظر اصول و مباني فلسفي خود نپرداخته باشد. در اين رساله درباره‌ي اصل عليت در فلسفه‌ي ابن سينا و دکارت بحث شده است. محور بحث همانا علل چهارگانه‌ي ارسطويي است، يعني علت فاعلي، مادي، صوري و غايي. به طور کلي اساس بحث بر اين پايه بنا شده است که قانون عليت بر پديده‌هاي عالم هستي حاکم است.اين رساله، در چهار بخش تنظيم شده است: بخش اول کليات، بخش دوم، بحث عليت را در فلسفه‌ي ابن سينا و بخش سوم، بحث عليت را در فلسفه‌ي دکارت مورد بررسي قرار داده است. بخش چهارم، مقايسه‌ي اين دو فيلسوف در اصل عليت با يکديگر است.در هر سه بخش تأکيد بيشتر معطوف به علت فاعلي و غايي است. اقسام علت و معلول، تعريف علت و معلول، براهين اثبات علت فاعلي، روابط ساير علل با علت فاعلي، ممکن الوجود بودن عالم، نيازمندي معلول به علت، بحث غايت و ساير علل، از بحث‌هاي عمده‌ي اين رساله‌ به شمار مي‌روند. بنابراين در اين رساله، با فرض اينکه بين انديشه‌هاي ابن سينا و دکارت در مورد موضوعات مذکور تشابهات و نيز تفاوت‌هايي وجود دارد، تلاش مي‌شود ضمن تبيين نحوه تلقي هر يک از آن‌ها از اصول مورد نظر خود، بررسي دلايل ارائه شده و نحوه کاربرد آن‌ها در نظام فلسفي آن‌ها، جنبه‌هاي مختلف اين دو با هم تطبيق گردند تا ميزان تشابه و اختلاف و نيز ميزان استحکام ديدگاه‌هاي ارائه شده در تبيين ساختار فلسفي آن‌ها مشخص گردد.

رساله فوق الذکر در چند بخش تنظیم یافته است . بخش اول، فهرست مطالب و مقدمه و زندگینامه (بیوگرافی) کانت و چهار متفکر بزرگ اسلامی معاصر را (استاد شهید مطهری و استاد شهید صدر و استاد مصباح یزدی و استاد دکتر مهدی حائری یزدی) در بردارد و بخش دوم تحت عنوان « مراحله » گزارش اجمالی آرائه کانت است و بخش سوم زیر عنوان « مرحله دوم » در برگیرنده نقد و بررس آراء کانت در چهار زمینه : 1- شناخت شناسی 2- هستی شناسی 3- فلسفه علم 4- فلسفه اخلاق است و پایان بخش رساله، جمع بندی نهایی از کل مطالب رساله و فهرست منابع و ماخذ تحقیق می باشد. یکی از بخشهای مهم این کار تحقیقی، گزارش درست، علمی، بیطرفانه و دور از تعصب آراء کانت در مرحله اول و ارتباط با مواردی است که مورد نقد و سنجش محققان اسلامی قرار گرفته است . بخش اهم این پژوهش، نقد و بررسی آراء کانت در چهار زمینه فوق الذکر است که تحقیق بنیادی و اساسی تر آن مربوط به مباحث شناخت شناسی است که نقشی کلیدی در تمام مباحث فلسفی دارد و در ان به خوبی شبهات هیوم، کانت، پوزیتیویستها و روشنفکران غربزده امروز که همان گفته ها را با رنگ و لعابهای گوناگون تکرار می کنند ،توسط محققان بزرگ اسلامی، مورد تحلیل و نقد و بررسی عالمانه قرار گرفته است. در مرحله نقد و بررسی اجمالی آراء کانت در چهار بخش شناخت شناسی و هستی شناسی و فلسفه علم و فلسفه اخلاق مسائل بطور جزء به جزء و علیحده و به روش تحلیلی مورد توجه قرار گرفته با آنکه در مرحله اول آراء کانت به نحو سیستماتیک و یک پارچه مطرح گردید لکن از باب ضرورت و سهولت دسترسی دیدگاههای نقد برانگیز او در هر مسئله بصورت اختصار مطرح شده است و در هر مورد که نیاز به ارزیابی و سنجش مجدد و توضیح و تبیین بیشتر بوده نگارنده فرصت را غنیمت شمرده و از آن بهره کامل برده است. قابل توجه است که این کار تحقیقی بنحو آکادمیک و بدور از هر گونه تعصب و غرض ورزی و قضاوتهای عجولانه انجام پذیرفته تا آنکه به همین جهت مورد تشویق پاره ای از مجامع تحقیقاتی قرار گرفته است و پیشنهاد چاپ آن را در سطح وسیع به نگارنده داده اند. در این رساله حقانیت وغنای پربار فلسفه و عرفان اسلامی در عرضه حقایق فلسفی و پاسخگوئی به شبهات گوناگون عقیدتی و تهاجم فرهنگی بخوبی جلوه نموده است . در پایان قابل ذکر است با استقبال زایدالوصف اساتید حوزه و دانشگاه مواجه شده و با نمره عالی مورد پذیرش قرار گرفته است.