آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئولیت معرفتی یکی از مباحث مهم معرفت‌شناسی معاصر است. در رویکرد برون‎گرایانه در معرفت‎شناسی به جای تاکید بر وظایف معرفتی بر نحوه تحقق باورهای فاعل شناسا تاکید دارد. در این رویکرد آن چه اهمیت دارد نحوه تحقق باورهای ما و عوامل موثر بر روند باورسازی است. ارزش معرفتی یک باور با توجه به عوامل پیدایی آن معلوم می‎گردد. در این رویکرد داشتن قرینه لزوما به معنای وصول به باورهای صادق و در نهایت افزایش باورهای صادق و کاهش باورهای کاذب نیست. در این نگاه هر چند که به نظر می‌رسد مسئولیت معرفتی رنگ می‌بازد اما می‌توان از نوع دیگری از مسئولیت معرفتی سخن گفت که می‌توان آن را مسئولیت معرفتی باواسطه تلقی کرد. هدف این مقاله این است که با روش تطبیق آراء معرفت‌شناسان برون‌گرا و استاد جوادی آملی نشان دهد آیت الله جوادی آملی برفرآیند معرفت و عوامل بیرونی موثر در معرفت تأکید دارد و مسئولیت معرفتی را از منظر برون‌گرایانه متوجهِ فاعل شناسا می‌داند. رعایت تقوای علمی که شامل کسب فضایل اخلاقی- عقلانی و پرهیز از رذایل عقلانی است از جمله مسئولیت‎هایی است که مورد توجه ایشان به عنوان عوامل غیر معرفتی موثر در فرآیند معرفت بوده است.

مسئله شر از مهم‌ترین مسائل در حوزه فلسفه دین و الاهیات محسوب می‌شود. در مسئله قرینه‌ای شر احتمال وجود خدا به دلیل وجود شرور گزاف در عالم کاهش می‌یابد. تئودیسه پاسخی است به اینکه شرور در عالم گزاف نیستند و توجیه و دلیلی در پس آنها وجود دارد.با وقوع فاجعه هولوکاست بسیاری از الاهیدانان یهودی و بعضی از الاهیدانان مسیحی در امکان و اعتبار تئودیسه تشکیک و نظریه آنتی‌تئودیسه را مطرح کردند. جان راث مسیحی با نوشتن مقاله‌ای با عنوان «تئودیسه اعتراض» تئودیسه‌ای مطرح کرد که در عین شباهت به آنتی‌تئودیسه تفاوت‌هایی با آن داشت. وی در این مقاله با الهام از کتاب ایوب بیان کرد که انسان‌ها باید همانند ایوب به درگاه خدا تضرع و شکایت کنند تا خدا به آنها پاسخ دهد و با استفاده از قدرت مطلق خود از رنج‌های بشر بکاهد.در این تحقیق نخست تئودیسه اعتراض را معرفی و تفاوت آن را با آنتی‌تئودیسه بیان می‌کنم، سپس به تحلیل مفاهیم اعتراض و تئودیسه خواهم پرداخت. در این بین به لوازم الاهیاتی پذیرش تئودیسه اعتراض ذیل دو عنوان «صفات خدا» و «صفات انسان» اشاره کرده‌ام. در پایان کوشیده‌ام مزیت‌ها و کاستی‌های تئودیسه اعتراض را برشمرم.از مزیت‌های تئودیسه اعتراض می‌توان به اتخاذ رویکرد معتدل به جای رویکرد حداکثری اشاره کرد. همچنین، رویکرد عمل‌گرایانه به جای رویکرد نظری به مسئله شر از دیگر مزایای این تئودیسه است. مزیت دیگر این تئودیسه پاسخ هم‌زمان به مسئله عاطفی شر است. اعتنا به حوادث تاریخی نیز از مزیت‌های دیگر آن است. نقدهایی که به این نظریه وارد شده را ذیل عناوینِ «تعارض عشق الاهی با اعمال قدرت خدا»، «تعارض اختیار انسان با دخالت خدا»، «عام نبودن پاسخ تئودیسه اعتراض و وابستگی آن به سنخ روانی انسان‌ها»، «خیرخواهی خدا به عنوان کلیدی‌ترین عنصر دین» و «نفی امید به خدا» در تئودیسه اعتراض دسته‌بندی کرده‌ام.

نسخه‌های اخیر برهان از راه شر علیه خداباوری بر آنند که در پیرامون ما نمونه‌هایی از شر و رنج ظاهرا بی‌وجه دیده می‌شوند؛ و این واقعیت، قرینه تجربی خوبی علیه وجود خدا تشکیل می‌دهد. خداباوری شک‌گرایانه، رویکردی جهت پاسخ به براهین قرینه‌محور علیه خداباوری است؛ رویکردی که بر محدودیت‌های شناختی انسان در درک دلایل خدا جهت تجویز شرور، تاکید دارد. بنا بر این دیدگاه، چنانچه خدا وجود داشته باشد، فهم او بسی برتر و گسترده‌تر از ما است و کاملا محتمل است که برای برخی اعمالش دلایلی داشته باشد که برای ما نامأنوس باشند. به این ترتیب چنانچه نتوانیم در مواردی از تجویز شر، دلایل موجِّه خدا را بیابیم، این نکته نمی‌تواند به عنوان قرینه‌ای بر عدم وجود چنین دلایلی قلمداد شود. این دیدگاه، گرچه پاسخ شاخصی در برابر براهین قرینه‌محور علیه خداباوری فراهم می‌کند، اما پیامدهای وخیمی هم برای باورهای دیگر ما از جمله در حیطه خداباوری سنتی و اخلاق در پی دارد. تقریرهای مختلفی از خداباوری شک‌گرایانه وجود دارد که تقریر ویلیام آلستون و مایکل برگمن، از جمله مهمترین آنها است؛ این رساله عهده‌دار تبیین و بررسی این دو تقریر است. آلستون ابتدا با تاکید بر استلزامات ناشناخته ممکن، ادعا می‌کند که تئودیسه‌ها هنوز هم احتمالات زنده‌ای برای پاسخگویی به برهان قرینه محور فراهم می‌کنند؛ اما در مرحله بعد سعی می‌کند تا انتقاد خود را اساسا بر فهم ناقص ما از دلایل ممکن الاهی مبتنی کند. برگمن نیز با پیروی و بسط نکات آلستون، بیشتر بر این تاکید دارد که دلیلی نداریم که نشان دهد نمونه شناخته‌شده ما از قلمرو خیرها و شرها و استلزامات آنها، نمونه نماینده‌ای است. دیدگاه آنها گرچه در نگاه نخست مقبول می‌نماید، اما وقتی به پیامدهای آن می‌نگریم، در پذیرش آن با تردید جدی مواجه می‌شویم؛ از جمله اینکه این دیدگاه، فهم رایج ما را از صفات و افعال خدا در هم می‌شکند؛ اعتماد ما را به شهودهای رایج اخلاقی‌مان مخدوش می‌کند؛ و تعارضی جدی با دیدگاه فهم عرفی اخلاقی دارد.

نگاهی تطبیقی به رویکرد «الاهیات کرکگور» و «اشاعره متقدم» است. بر اساس این کتاب برای معرفی و عرضه محتوای با ارزش و البته سنتی و قدیمی کلام اسلامی نیازمند آن هستیم که کلام اسلامی را رودرروی الهیات جدید قرار دهیم. حضور دیدگاه‌های الهیاتی جدید در طرف دیگر مقایسه می‌تواند روش، منطق، ادبیات و ساختار کلام اسلامی را سامان بدهد. به‌منظور رسیدن به بخشی از این هدف، در این کتاب کلام اشاعره متقدم با الهیات کرکگور که فیلسوف اگزیستانسی و الاهیدان ایمان‌گرای مسیحی است در دو مسأله ایمان و اخلاق مقایسه شده‌اند. به باور نگارنده، منشأ نزدیکی این دو گونه از الهیات، عقل‌گریزی و ایمان‌گروی آن‌هاست.

مسئله‌ شر از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول کرده و اندیشمندان بسیاری از راه‌های مختلف در صدد پاسخ‌گویی به آن برآمده‌اند. این راه‌ها گاه برای جلوگیری از احساس الحاد یا ناامیدی نسبت به خالق هستی و گاه برای کاهش رنج یا اضطراب در زندگی مطرح شده‌اند. در سنت عرفان اسلامی، ابن عربی که بنیانگذار عرفان نظری است، بر اساس مبانی عرفانی خاص خود یعنی نظام اسماء و صفات الهی، نظام احسن، اعیان ثابته، و وحدت شخصی وجود به ارائة راه‌حل در این زمینه پرداخته‌است. در این مقاله می‌کوشیم بر اساس همین مبانی عرفانی و با توجه به شباهت رویکردهای عرفانی با رویکرد الهیات اگزیستانسی، به کشف و بازسازی پاسخ ابن عربی در این زمینه در مورد مسئله شر بر اساس تقریر اگزیستانسی هسکر بپردازیم . بر مبنای این راه‌حل، شر از نگاه ابن‌عربی، امری نسبی و مقید است و به تعین‌ها و قابلیتهای‌ پدیده‌های موجود بازمی‌گردد و از آنجا که بر اساس اسمای حسنای الهی، کل نظام، نظامی احسن تلقی می‌شود و بر اساس نظریة وحدت شخصی وجود، حقیقت وجود در خداوند منحصر است، معنا‌بخشی و تسلادهی با وجود الهی، امکان‌پذیر می‌شود.

کوشش پیش رو جستجویی است در حد توان و به اختصار که در ابتدا شناختی درباره مساله شرّ ازمنظر فلسفه دین را در معرض دید خوانندگان قرار می دهیم، و در ادامه با واکاوی آثار میرزای اصفهانی به دنبال عرضه منسجمی از آرای وی درباره مساله شرّ خواهیم بود. در این عرضه از دو رویکرد سخن به میان می آید. نخست، و به علت وابستگی میرزای اصفهانی به سنت فلسفه اسلامی، مساله شرّ از منظر فلسفه موضوع سخن است. در فلسفه اسلامی ناهماهنگی وجود شرور با نظریه صدور عالم از خداوند باعث پدید آمدن مساله شرّ شده است. و عدم انگاری شرورمهم ترین پاسخ پذیرفته شده در این سنت است. نشان می دهیم که میرزای اصفهانی پس از طرح مساله شرّ و تبیین و توضیح ضرورت پدید آمدن چنین مساله ای در فلسفه اسلامی، به دلیل عدم جمع بین عدمی دانستن شرور و وجودی بودن آنها؛ تناقض خیر محض بودن خداوند با وجودی دانستن شرور؛ مخالفت با فهم اولیه و عمومی انسانها و نبود ملاک مشخص در تشخیص امر عدمی، چگونه پاسخ عدمی بودن را مورد انتقاد قرار می دهد. رویکرد دوم با طرح مبانی خاص میرزای اصفهانی نمایان می گردد. ابتدا در بحث معرفت - و نشان دادن ناکارآمدی واسطه گری مفاهیم و گزاره ها در کسب آن - در رابطه با علم و عقل و به طور کلی معرفت، دیدگاه بدیع وی را ارائه میکنیم. پس از طرح کلی مباحث معرفت شناسانهِ میرزای اصفهانی پلی به بحث معرفت خداوند زده بیان می داریم که وی معرفت الهی را امری غیر قابل دسترس برای بشر که کسی را در حاصل شدن آن دستی نیست معرفی کرده و تنها راه انحصاری معرفت خداوند را شناخت ارائه شده از جانب خود خداوند می داند. در ادامه دیدگاه میرزای اصفهانی در مورد علم و قدرت الهی و چگونگی تعلق آن به موجودات، فعل و جاعلیت خداوند را مطرح کرده و در تمام این موارد آرای وی را در حد امکان در مقایسه با مباحث مشابه مطرح در فلسفه - چنانکه خود او اینگونه کرده است - قرار داده تفاوت آشکار آنها را به نظاره می نشینیم. بعد از جمع بندی مباحث مطروحه نمایان می گردد که میرزای اصفهانی با بیگانه دانستن ساحت علم و عقل (معرفت) از معلوم و معقول (معروف) و نشانه بودن آن دو بر تنزیه علم الهی از معلوم و قدرت الهی از مقدور و تذکر به رای (مشیت) الهی در پدید آمدن مخلوقات نظریه صدور جهان از خداوند را که بر پایه نظام علی و معلولی استوار است نمی پذیرد. و نتیجه چنان می شود که شرور نیز مانند دیگر موجودات این جهان مخلوق خداوند و اموری وجودی به شمار می روند و نه معلول او تا به معظله ناسازگاری خدای خیر محض و وجود شرور مواجه شویم. در انتها و ذیل عنوان "شرور با شعور" سخن از اظهار عدل، حفظ، تربیت، آزمایش، ازدیاد ایمان، بالا بردن درجات ودیگر چرایی های خلق شرور توسط خداوند به میان خواهد آمد.

معجزه (Miracle) در عرف عام بر حوادثی شگفت‌آور، فوق قدرت بشری، خارج از جریان عادی طبیعت و حوادث فراطبیعی اطلاق می‌شود. در مسیحیت معجزات عیسی را بینه‌هایی برای تأیید ماهیت الهی او می‌دانند و بنا به قول پولوس قدیس یکی از معجزه‌های مسیحی (رستاخیز) آن اندازه ضروری است که دین مسیحیت بدون آن ناممکن می‌شود؛ از این رو بررسی برهان معجزه برای دین پژوهان حائز اهمیت است. نوشتار پیش رو با روش کتابخانه‌ای و به شیوه‌ی توصیفی - تحلیلی به بررسی روایت‌های جدید برهان مسیحی اثبات وجود خدا از راه معجزه می‌پردازد؛ روایت قدیم از راه معجزه‌ها با اشکالات هیوم، مک کینون و فلو به چالش کشیده شده است. در برابر این اشکالات إلاهیدانان دو موضع را برگزیدند: گروهی مانند تیلیش و هالند، تلاش کردند که معجزه را از مفهوم اصلی آن خارج ساخته و با ارائه‌ی تعریفی جدید از معجزه، آن را قابل دفاع نمایند. 2. گروهی نیز مانند سویین برن با پذیرفتن تعریف سنتی معجزه با چینش استدلالاتی، در مقام پاسخگویی به اشکالات وارده بر این برهان قرار گرفته و تلاش کردند تا حمل حکم قدیمی - عدم امکان معجزه- را بر این موضوع - معجزه- ممتنع سازند. در مقام ارزیابی بین این دو موضع باید گفت که إلاهیدانانی که به بازسازی استدلال‌های برهان معجزه پرداخته‌اند، رویکردی معقولانه‌تر دارند؛ چرا که گروه اول، معجزه را به مثابه یک برهان، از برهانی بودن خود خارج می‌سازند و اگر نگوییم مرتکب مغالطه‌ی عدول از تعریف شده‌اند در نهایت، کارشان به نفی معجزه و یا به تقلیل گرایی می‌انجامد. اما موضع گروه دوم افزون برآنکه تقریر معجزه را از صورت برهانی خارج نمی‌کند، همچنان کارکرد آن را برای جامعه خداناباوران حفظ می‌کند.

«تئودیسۀ اعتراض» از تئودیسه‌هایی است که در الهیات پساهولوکاستی شکل گرفت و در پی آن است تا با گله و شکایت مؤمنانه از خدا، امید به رفع شر از سوی خدا را تقویت کند و با شورش، خدایی را خطاب قرار دهد که قدرتش با هیچ قاعدۀ عقلانی یا اخلاقی محدود نمی‌شود و یکسره به ارادۀ مطلق خویش وابسته است. انتظار تئودیسۀ اعتراض این است که خدا بی‌حساب و کتاب شرایط را به نفع شخص رنج‌کشیده تغییر دهد. در این مقاله می‌کوشیم به نقد و بررسی تئودیسۀ اعتراض بپردازیم. تئودیسۀ اعتراض در مقایسه با سایر تئودیسه‌ها مزایا و کاستی‌هایی دارد و رویکرد آن نسبت به دیگر تئودیسه‌ها که به‌نحو حداکثری در مقام یافتن انگیزه‌ها و دلایل خدا هستند، معتدل و شکاکانه بوده و به‌جای رویکرد نظری و ناظرمحور، به‌دنبال رویکرد عملی و قربانی‌محور است. به‌صورت همزمان به مسئلۀ عقلی و عاطفی شر پاسخ می‌دهد و بیش از آنکه دغدغۀ حل مسئلۀ الهیاتی و فلسفی شر را داشته باشد، دل‌نگران حل مسئلۀ بشری و انسانی شر با رویکردی انسان‌گرایانه است. از دیگر سو نقص‌ها و ابهاماتی در تئودیسۀ اعتراض وجود دارد که فیلسوفان دینی چون هیک، گریفین، دیویس و فیلیپس به آنها اشاره کرده‌اند. نقص‌هایی مانند ناسازگاری‌هایی که از مفاهیم اختیار انسان، قدرت مطلق خدا، عشق خدا، خیرخواهی خدا و امید به خدا با اعتراض برمی‌آید. این اشکال‌ها نیز خود جای نقد و ارزیابی دارد.

کتاب وحشت از خدا؛ عطار،‌ ایوب و شورش متافیزیکی ترجمه انگلیسی اثر نوید کرمانی با عنوان آلمانی Schrecken Gottes Der است که در سال ۲۰۰۵ در انتشارات ورلاگ سی.اچ.بک اوج در شهر مونیخ آلمان منتشر شد. نوید کرمانی نویسنده کتاب، پژوهشگر اسلام و نویسنده صاحب نام ایرانی مقیم آلمان است. او در ۱۹۶۷ در زیگن آلمان متولد شد ودر رشته فلسفه، شرق شناسی و تئاتر در کلن و بن در آلمان و قاهره در مصر تحصیل کرد. تز دکتری او در انگلستان با عنوان خدا زیباست: تجربه زیبایی شناختی قرآن به انگلیسی منتشر شد. او پست دکترای خود را از دانشگاه بن گرفت و هم اکنون عضو آکادمی علوم هامبورگ در رشته زبان و شعر است. کرمانی مقالات و نوشته های زیادی با موضوع ادیان و عرفان به زبان آلمانی دارد و برای کارهای ادبی و علمی‌اش جوایزی دریافت کرده است که آخرین بار برنده جایزه صلح در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۵ در فرانکفورت از طرف انجمن نشر و کتاب آلمان شد. هیات امنای انجمن نشر و کتاب آلمان کرمانی را صدایی مهم در جامعه امروز آلمان توصیف کردند و دلیل انتخاب او را این دانستند که آثارش به زندگی صلح آمیز انسان‌ها از نژادها و مذاهب مختلف کمک می‌کند. کتاب وحشت از خدا در رده کتابهای الهیات رادیکال در دسته کتابهای الهیات اعتراض می گنجد و به شهرت زیادی رسیده است و به چندین زبان ترجمه شده است.