آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در پی پاسخگویی به این پرسش است که اعتقاد مردم به زندگی پس از مرگ را چگونه می‌توان براساس علوم شناختی تبیین کرد و آیا چنین تبیینی به سود باور دینی به زندگی پس از مرگ تمام می‌شود یا خیر. دو «آزمایش موش مرده» و «آزمایش ریچارد قهرمانِ» برینگ و همکارانش از جمله آزمایش‌های مهمی است که برای تأیید باور انسان به دوگانگی ذهن و بدن و بقای ذهن پس از مرگِ بدن ثبت شده است. نظریۀ «قوۀ ذهن‌مندانگاری» (TOM) از نظریاتی است که در علوم شناختی عمومی برای تبیین پاره‌ای از یادگیری‌ها و شناخت‌های انسان مطرح شده است و بعدها دانشمندان علوم شناختی دین از همان برای تبیین باور گستردۀ انسان‌ به دوگانگی ذهن و بدن و نیز زندگی پس از مرگ استفاده می‌کنند. در این مقاله ارکانی که نظریۀ قوۀ ذهن‌مندانگاری برای تبیین باور به زندگی پس از مرگ را تشکیل می‌دهد، استخراج و صورت‌بندی شده است: «قابلیت ذهن‌مندانگاری آفلاین»، «نیاز به نظارت و قضاوت مردگان»، «محدودیت در شبیه‌سازی مرگ»، «درک بدن‌مند و در نتیجه درک مکان‌مند از مرگ و زندگی پس از مرگ». از دیگر نظریه‌های علوم شناختی دین که رقیب نظریۀ قوهذهن‌مندانگاری‌اند نیز یاد شده است؛ همچون «نظریۀ فرهنگی»، «نظریۀ ذات‌گرایی»، «نظریۀ مدیریت وحشت» و «نظریۀ ترکیبی». دست آخر، براساس این دستاوردهای علوم شناختی دین در تبیین باور دینی به حیات پس از مرگ، «استدلالی به روش بهترین تبیین» یا «استدلال به روش تأیید مقایسه‌ای» اقامه شده است که نشان می‌دهد احتمال وقوع باور انسان به حیات پس از مرگ با فرض طبیعت‌گرایی، از احتمال وقوع باور انسان به حیات پس از مرگ با فرض فراطبیعت‌گرایی بسیار کمتر است.

در میان دانشمندان علوم شناختی دین، شماری پس از انجام یا بررسی آزمایش‌ها بر آن‌اند که همۀ انسان‌ها «خداباور شهودی»‌ و «دین‌دار طبیعی» هستند. از دید این متفکران، سه قوه اساسی در درون ما شامل «قوه ذهن‌مندانگاری»، «قوه عاملیت‌باوری» و «قوه غایت‌باوری» در نتیجۀ تکامل جزو ساختار شناختی‌مان قرار گرفته‌ است. این دانشمندان داشتن همین سه قوه و باورهای پیداشده از آنها را دین‌داری طبیعی می‌نامند و بر این اساس همۀ ما انسان‌ها را دین‌داران طبیعی یا خداباوران شهودی یا باورمند زاده‌شده می‌خوانند. بنابراین ساختار شناختی همۀ ما انسان‌ها به هنگام تولد به گونه‌ای است که زمینۀ دین‌داری را در وجودمان فراهم می‌سازد. یکی از اشکالاتی که در نگاه اول به این نظریه وارد می‌شود این است که اگر واقعاً خداباوری شهودی است، پس چرا شمار زیادی از انسان‌ها خداناباورند. در این مقاله بنا داریم به تبیین نظریۀ خداباوری شهودی در علوم شناختی دین بپردازیم و سپس در برابر اشکالِ وجود پرشمار خداناباوران از آن دفاع کنیم. پاسخ ما به صورت خلاصه چنین است که خداناباوری انواع گوناگونی دارد: «خداناباوری شناختی»، «خداناباوری انگیزشی»، «خداناباوری فرهنگی» و «خداناباوری تحلیلی». با این تقسیم‌بندی، خداباوری و خداناباوری در همۀ دسته‌ها جز دستۀ اول قابل جمع است. به عبارت دیگر، با این تحلیلِ برآمده از علوم شناختی دین، همان شمار زیاد خداناباوران را می‌توان خداباور شهودی دانست، گرچه خود التفات یا قبول نداشته باشند. از این رو به رغم شمار فراوان و روبه‌افزایش خداناباوران، می‌توان همچنان از نظریۀ خداباوری شهودی در علوم شناختی دین دفاع کرد.

رویکرد کلامی امامیه و اشاعره در زمینه آموزه نجات اخروی با توجه به مبانی‌شان متفاوت است. با این حال، گاه درباره اسباب نجات، دیدگاه واحدی دارند. امامیه، توحید افعالی را فراگیر می‌دانند و به غرض‌مندی در آن معتقد شده‌اند و با التزام به حسن و قبح عقلی اشیا، انسان را در افعالش مختار می‌دانند. آنها حکمت، عدالت الاهی و اختیار را از مبانی شناخت نجات می‌دانند و آزادی را، مبنای کمال‌یابی برای انسان شمرده‌اند؛ اما اشاعره، یگانه عامل مؤثر در ایجاد اعمال بندگان را قدرت الاهی می‌دانند و انسان را کاسب آن. آنها به حسن و قبح شرعی قائل شده‌اند و غرض‌مندی در افعال خدا را رد می‌کنند و انسان را در انجام‌دادن افعالش مجبور می‌دانند. متکلمان امامیه و اشاعره مؤمنان مخالف مذهب و حتی با شرایطی ادیان دیگر را از نجات‌یافتگان می‌دانند. امامیه، اعتقاد به امامت اهل بیت b را از جمله اسباب نجات برمی‌شمرند و اعطای ثواب به بندگان را، از باب تفضل و استحقاق می‌دانند. آنها با تمسک به حکمت و عدالت الاهی، ثواب و کیفر برای نیکوکاران و بدکاران را بر مبنای عدالت استوار می‌دانند که بدون پاداش و کیفر اخروی مخدوش می‌شود؛ اما اشاعره اعطای ثواب به مؤمنان را صرفاً تفضل خدا می‌دانند. آنها با نفی رابطه علیت در میان اشیا و تمسک به قاعده عادت‌الله، تکلیف مالایطاق را مجاز می‌دانند و معتقدند هر چه خدا انجام دهد عین حکمت و عدالت است، هرچند در نظر عقول عادی انسان‌ها ظلم به حساب آید.

یکی از مسائل مهم و پر کاربرد کلامی،‌ بحث نجات اخروی است. متکلمان امامیه و اشاعره در این خصوص معتقد به نجات اخروی مومنان همه مذاهب اسلامی و حتی بسیاری از پیروان سایر ادیان نیز هستند. مسأله این پژوهش این است که مسلمانان باید حساب دنیا را از آخرت جدا نموده و در دنیا با همه مذاهب و حتی پیروان ادیان دیگر رابطه مسالمت آمیز داشته باشند. حساب آخرت را نیز باید به خدا واگذار کرده و از اسبابی که خداوند متعال فراهم کرده نهایت استفاده را برده و با تفضل الهی به سعادت و نجات اخروی دست پیدا کنند. تبیین دیدگاه امامیه و اشاعره به عنوان دو مکتب کلامی بزرگ جهان اسلام به حل این مسأله کمک زیادی خواهد کرد. در قرآن کریم و روایات، اسبابی برای نجات اخروی ذکر شده است. بیشتر این اسباب که شامل اسباب اعتقادی مانند هدایت، عفو، شفاعت الهی و اسباب عملی و اخلاقی مانند ایمان و توبه مورد اتفاق امامیه و اشاعره است. هر کدام از امامیه و اشاعره در خداشناسی،‌ انسان شناسی و فرجام شناسی دارای مبانی هستند که به وسیله آن اسباب مذکور را تبیین می کنند. امامیه با توجه به آیات قرآن کریم معتقدند: خداوند متعال برای انسان، فطرت، عقل و قدرت اختیار قرار داده است. بر همین مبنا به حسن و قبح عقلی قائل بوده و بر اساس آن توحید افعالی و صفات فعل خداوند و فرجام انسان ها را تببین می کنند. بنابراین معتقدند اراده خداوند متعال بر اساس رحمت، حکمت و عدالت خواهد بود. اقتضای این صفات نیز این است که خلقت انسان هدفمند بوده و برای رسیدن به این هدف، خداوند متعال همه اسباب آن را فراهم می کند و بر اساس امکاناتی که به انسان داده است به او پاداش و عقاب خواهد داد. مجموع این مبانی و اسباب مذکور، دیدگاه نجات اخروی را تشکیل می دهد. با این دیدگاه، انسانی که به دین حق دست پیدا نکرده اگر دارای شرایطی همچون تسلیم در برابر حق بودن، نیت خیر، سعی و تلاش در جهت رسیدن به حقیقت و التزام به یقین بوده است و در نرسیدن به حقیقت جاهل قاصر باشد، کافر نبوده و به نجات اخروی دست پیدا می کند. اشاعره نیز در مبانی خویش با توجه به برداشتی که از توحید افعالی دارند، معتقد به حسن و قبح شرعی افعال و اراده مطلق الهی هستند و بر همین اساس به تبیین اسباب نجات اخروی پرداخته اند. ایشان بر اساس مبانی خود، قائل به خلق هدایت و ایمان از جانب خداوند متعال نسبت به برخی بندگان هستند و بنابر ادله نقلی معتقدند، هدایت، عفو و شفاعت الهی شامل همه مومنان شده و کسانی که دعوت الهی به دستشان نرسیده نیز اهل نجات اخروی هستند. همچنین معتقدند همه مسلمانان حقیقی مذاهب اسلامی مومن هستند و درباره پیروان سایر ادیان نیز با شرایطی معتقد به نجات اخروی هستند. در نتیجه دیدگاه اشاعره درباره نجات اخروی به رحمت و تفضل الهی گره خورده است. از مجموع بررسی دو دیدگاه این نتیجه به دست می آید که بدون رحمت و تفضل الهی کسی به نجات اخروی دست پیدا نمی کند اما با این تفاوت که مسیر رحمت الهی خداوند از دیدگاه امامیه با اعتقاد به عقلی بودن حسن و قبح افعال و از دیدگاه اشاعره با اعتقاد به شرعی بودن حسن و قبح افعال است. همچنین هر دو دیدگاه یکدیگر را اهل نجات دانسته و درباره سایر ادیان معتقد به نجات افراد بسیاری هستند. نوشتار حاضر با بررسی منابع کتابخانه‌‌ای و جستجو و تتبع در آثار متکلمان امامیه و اشاعره و نیز پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، و گردآوری داده‌‌ها و تحلیل آن‌ها به روش توصیفی‌تحلیلی، به نگارش در آمده است.

فلاسفه اسلامی، بر خلاف متکلّمان مسلمان که پس از برخورد با مسئله «امامت» به مثابه یکی از اصول دین به استدلال و تحلیل آن پرداخته‌اند، صرفا با پیشبرد دستگاه فلسفی خویش ضرورت وجود انسانی را تصدیق کرده‌اند که به لحاظ دینی عنوان امام بر او اطلاق می‌گردد. از این‌رو، رویکرد فلسفه و حکمت به امامت مستقل از کلام اسلامی بوده، دارای نگاه قانونمندی و روشی متمایز از رویکرد کلامی است. قاعده «لطف»، که دست‌مایه عظیم متکلّمان در تحلیل محورهای مختلف امامت است، در حکمت و فلسفه جای خود را به قاعده «امکان اشرف» و «واسطه‌گری در فیض وجود به عالم» داده و وجهه کلامی مسئله امامت جایگاهی وجودشناختی و جهان‌شناختی پیدا می‌کند. بدیهی است که نتیجه این امر تحولی ارزشی و تأثیری در پی خواهد داشت.

پژوهش حاضر با هدف بررسی توصیفی و پدیدارشناسانه پیامدهای الاهیاتی هولوکاست به عنوان یکی از مهمترین وقایعی که تأثیر بسزایی در تحولات الاهیات یهودی و مسیحی قرن بیستم داشته صورت گرفته است. هولوکاست بطور مستقیم تصور قربانیان را در سه حوزه «خدا، شر و ایمان» به چالش کشید و الاهیات را وارد فاز جدیدی از مسائل و مشکلات اجتناب‌‌ناپذیر نمود. ما با بررسی و نقد برخی از تصورات سنتی و جدید از خدا و مسئله شر به چگونگی واکنش الهی‌‌دانان یهودی و مسیحی به هولوکاست در دو حوزه تصور از خدا و مسئله شر پرداخته و درنهایت به بررسی ایمان در جهان پساآشویتس پرداختیم. مهمترین پرسش قربانیان و بعدها الهی‌‌دانان این بود که در تمامی سال‌‌های وقوع این جنایت خدا کجا بود و چرا مداخله نکرد؛ ازاین‌‌جهت مدل‌‌های مختلفی از خدا در الاهیات یهودی و مسیحی شکل می‌‌گیرد. از طرفی با وقوع هولوکاست مفهوم جدیدی از شر تحت عنوان «شر وحشتناک» به‌‌وجود آمد شری که به‌‌صورت سیستماتیک عده‌‌ای از انسان‌‌ها را از بین برد. در شرایطی که دیگر جایی برای تئودیسه‌‌پردازی نیست، معادله سنتی «شر مساوی با فقدان خیر است» کنار گذاشته می‌‌شود؛ ازاین‌‌پس الهی‌‌دانان به مقوله شر نه به عنوان یک امر انتزاعی؛ بلکه به عنوان یک واقعیت ملموس نگاه کردند. این مسئله در الاهیات مسیحی به شکل معنایابی برای رنج تعریف شد. در بحث ایمان، تأثیر هولوکاست بر قربانیان نیز متفاوت بوده است برخی به بی‌‌دینی مطلق رسیدند و برخی مذهبی‌‌تر شدند و برخی هم بی‌‌تأثیر بودند. نظر اکثر این قربانیان در مورد نابودی انسان‌‌ها در هولوکاست این است که ما نمی‌‌توانیم عملکرد خدا را مورد قضاوت قرار دهیم. در همین راستا به انواع مختلف ایمان که در الاهیات یهودی پساهولوکاست مطرح شده است اشاره کرده و درنهایت به ایمان پساهولوکاستی در الاهیات مسیحی نیز پرداختیم که در این الاهیات ایمان بیشتر مبتنی بر امید و تعامل همدلانه است.

در سنت برهان‌آوری کلاسیک اشکالی وجود دارد و آن اشکال دوسویگی براهین اثبات وجود خداست. هر برهانی که برای اثبات وجود خدا اقامه شده، برهان ضدی با مکانیزمی واحد از سوی خداناباوران طراحی شده است. این سوال که آیا چنین امری به معنای بی‌اعتباری براهین اثبات خداست یا خیر یا ایمان خداباوران را مطابق با مبانی عصر روشنگری نامعقول می‌کند یا خیر، ما را بر آن می‌دارد که از راه‌حل‌های جدیدی سراغ بگیریم تا بتوان از طریق آن همچنان فرآیند اقامه استدلال بر اثبات خدا را معقول شناخت و از آن دفاع کرد. ادعای ما در این پژوهش این است که طرحی در زمینه بازتعریف برهان یا ماهیت اصلاح شده برهان یافته‌ایم که می‌تواند سبب برون‌رفت سنت برهان‌آوری از چالش اشکال دوسویگی براهین اثبات خدا شود. در این پژوهش شانزده مورد از موارد اشکال دوسویگی در براهین اثبات خدا را استخراج کردیم و طرح ماورودس را بر آنها پیاده و عملیاتی کردیم و با استفاده از طرح جرج ماورودس، فیلسوف دین و معرفت‌شناس اصلاح شده، نشان دادیم که خداباور همچنان در اعتقاد به براهین اثبات وجود خدا معقول است. در تعریف برهان از نگاه ماورودس علاوه بر دو عنصر بنیادین تعریف سنتی از برهان که عبارتند از «صدق مقدمات» و «اعتبار منطقی»، سخن از عناصر ذهنی روانشناختی می رود که عبارتند از «قطعی بودن» و «قانع کننده بودن». این دو شرط جدید کمک می کند خداباور بر اساس پیش داشتها و فرضهای تعریفی و ارزشی در نگاه و جهان بینی خود بتواند در اقامه و دفاع از براهین اثبات خدا معقول باشد. البته توجه داریم که این اصلاح ماهیت برهان درست همانند دیگر طرحهای معرفت شناسی اصلاح شده هزینه‌ای معرفت شناختی دارد که طرح معرفت شناسی اصلاح شده باید آن را بپردازد و آن اینکه نسخه های براهین ضد نیز می توانند در چشم اندازها و دیدگاههای مورد پذیرش خود معقول انگاشته شوند.

فلسفه اسلامی به عنوان فلسفه ای که در محیط اسلامی نشو و نما یافته است و قطعاً تأثیر اعتقادات کلامی اسلامی بر آن بسیار زیاد بوده است، همواره از نگاه متفکران غربی یا شرقی، بیشتر کلام جلوه کرده است تا فلسفه. نادرستی این ادعا تنها با سخن سرایی و یا عنوان کردن عظمت های فلسفه اسلامی روشن نمی شود بلکه باید تک تک عقاید متکلمان با نظرات فلاسفه مقایسه شود تا دامنه تأثیر هر یک از این دو دسته تفکر اسلامی بر یکدیگر تعیین گردد. فلسفه و کلام اسلامی پا به پای هم امتداد یافته اند و با یکدیگر تعاملات و تقابلات بسیاری نیز داشته اند. فلسفة اسلامی در برابر کلام و باورهای کلامی در موارد متعددی ایستاده است که شامل رویکرد، نگاه، هدف و انگیزه نو، ارائه دلایل و براهین نو، روش سیر بحث و مبانی نو و ارائه نظریات نو می باشد. حوزة الهیات بالمعنی الاخص که شامل ذات، صفات و افعال واجب الوجود و مسألة نفس می شود و مسائل حکمت عملی که شامل اخلاق (حسن و قبح افعال) و سیاست مدن (نبوت و امامت) می باشد، حرف های تازه و راه های تازه ای از جانب فلاسفه را در بردارد که مقایسة مورد به مورد آنها با اعتقادات متکلمان اسلامی، شبهه کلام زندگی فلسفه اسلامی را مرتفع می سازد. ارائة استقلال جویی های حکمای مشاء، اشراق و متعالیه در برابر متکلمین اشعری، معتزلی و شیعی در دو حوزه مذکور حاصل کار این پژوهش است.

Neither the Ash‘arites nor Kierkegaard’s systems of theology are anti-rational, for Kierkegaard regards the contradiction present in the object of faith as absolute rather than logical, suggesting thereby the existential dialectics for understanding this contradiction instead of resolving it. The Ash‘arites also hold that one can understand the existence of God through absolute reason, or reason that is not commanded by shar‘ (religion), yet such understanding does not lead to any practical outcome. The anti-rationalism option is thus rejected. The other two options here are supra-rationalism and rationalism. Kierkegaard’s theology is that of supra-rationalism while the theology of the Ash‘arite is rationalist. Faith, Kierkegaard says, is not rational because it will be undecided by the abeyance and postponementof philosophical reasoning, by the approximation of historical evidence, and because of the lack of confidence in the Bible; however, it is not irrational because the contradiction is present in the understanding of faith rather than in existence. For the Ash‘arite, however, faith can be made rational and justified through the command and guidance of shar’ in order to find sound reasoning. Reason has no contribution in Kierkegaard’s theology neither as a necessary nor as a sufficient condition. For the Ash‘arite, nonetheless, reason is a necessary but not a sufficient condition and is in need of shar‘. Reason, in Ash‘arite theology, both fails to penetrate into all of the premises of the argument and falls short of binding man to accept its knowledge. It is shar‘ which comes into play in order to help reason both improve its objection and compensate the binding and obligation

انتشارات کتاب طه به‌تازگی کتاب «درباره‌ شر» را روانه بازار کتاب کرده است. این مجموعه دوجلدی منتخبی از متون و مقالات کلاسیک و معاصر درباره شر است که زیر نظر نعیمه پورمحمدی انتخاب و ترجمه شده است. جلد نخست این مجموعه به الهیات سنتی اختصاص دارد که در آن تئودیسه‌های سنتی در ادیان و عوامل ناکامی آنها از نظر متفکران مدرن پیگیری می‌شود. جلد دوم به بازنمایی پاسخ‌های جدید الهیات به شر اختصاص دارد. در اینجا، کوشش خلاقانه و تحول‌خواه الهیات مدرن برای پاسخ دادن به مساله شر بررسی شده است. نشست هفتگی شهر کتاب در روز سه‌شنبه ۱۶ مهر به نقد و بررسی کتاب «درباره شر» اختصاص داشت و با حضور مهراب صادق‌نیا، محسن جوادی، نعیمه پورمحمدی و محمد حقانی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، اظهار داشت: یکی از مسائل مهم در حوزه دین‌پژوهی و فلسفه دین بررسی، تحلیل و تبیین مساله شر است. پرسش از لزوم وجود شر برای جهان مادی، عدمی بودن شر، لزوم وجود شر برای اختیار و آزادی انسان، نقش انسان در شر، ارتباط شر با جزئی‌نگری و کلی‌نگر نبودن قضاوت‌های انسانی در این حوزه مطرح است. او ادامه داد: برخی از منتقدان وجود شر در جهان را منافی خداباوری می‌دانند و برآن‌اند که وجود خداوند قادر مطلق، خیرخواه مطلق، عالم مطلق، با مساله سر در جهان توجیه‌شدنی نیست. مساله شر در فلسفه غرب، فلسفه‌های دیگری ازجمله هندی، بودایی و در حوزه فلسفه و کلام اسلامی مهم بوده است. در فلسفه غرب، شخصیت‌هایی مانند اپیکور، هیوم، کانت، لایب‌نیتس، نیچه، آگوستین و سوئین‌برن درباره مساله شر بحث‌های مهمی مطرح کرده‌اند. همچنین، در حوزه فلسفه و کلام اسلامی نیز از ابن‌سینا و فارابی و ملاصدرا و خواجه‌نصیر گرفته تا علامه طباطبایی دلایل و مباحثی را درباره شر در جهان مطرح کرده‌اند. او افزود: متفکران و فیلسوفان شرور را به انحای گوناگون تقسیم کرده‌اند. مثلاً در مورد چرایی وجود شرور طبیعی مانند زلزله، سیل یا شرور در رابطه انسانی مانند کشتار، بیماری، ظلم یا نادانی، معلولیت و جنگ سخن گفته‌اند. در این میان، کسانی مانند فارابی، ابن‌سینا، خواجه‌نصیر و آگوستین و توماس آکویناس و لایب‌نیتس شر را امری عدمی می‌دانند؛ یعنی بر این باورند که نمی‌توان شر را به خداوند انتساب داد. محمدخانی در پایان گفت: کتاب «درباره شر» شامل مقالاتی مهم درباره شر در فلسفه و الهیات است. این ۶۱ مقاله از رویکردهای مختلف انتخاب شده‌اند. نعیمه پورمحمدی یک مقدمه تحلیلی ۱۲۰ صفحه‌ای به این کتاب افزوده است که خود کتابی جدا است و می‌تواند به‌خوبی رویکردهای موجود در این حوزه را برای مخاطب تبیین کند. بااین‌حال، به نظر جای چند مقاله تألیفی در مورد شر در دیدگاه‌های حوزه فلسفه‌ یا تفکر اسلامی در این مجموعه خوب خالی است.