آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله گفتگویی با دکتر سید محمد ثقفی درباره جامعه شناسی عصر نزول وحی است. در این گفتگو ساختار اجتماعی مکه و مدینه در عصر نزول وحی ، سیستم فرهنگی - اقتصادی قریش ، انگیزه های مخالفت آنان با پیامبر، وجود تردید در فرهنگ جاهلی در میان روشنفکران عرب و حنفا، نظام مبتنی بر عصبیت ، میزان مدنیت مکه ، برخورد قرآن با فرهنگ جاهلی و مسائلی از این دست مورد بررسی قرار می گیرد.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

مقدمة ابن خلدون کتابی نوشته شده از ابن خلدون است که در آن تاریخ اجتماعی و تاریخ اقتصادی جهان اسلام در سده ۸ و سده ۹ ق بررسی شده است. مقدمة ابن خلدون در حقیقت مقدمه کتاب العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی تاريخ العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر است. این کتاب بویژه به امور خراج، سیاست های مالی، نفوذ و مسکوکات و ادارات مربوط به آنها مانند دیوان ها پرداخته و آنها را روشن می کند. مقدمه ابن خلدون تنها در ابتدای سده ۱۹ م مورد توجه خاورشناسان قرار گرفت و در همان سده از این مرحله در گذشت و دیگر دانشمندان اروپا نیز آن را مورد پژوهش قرار دادند. برخی از مطالبی که در جلد اول به آنها پرداخته شده است: در فضیلت دانش تاریخ و تحقیق روشهاى آن و اشاره به اغلاط و اوهامى که مورخان را دست میدهد و یاد کردن برخى از علتهاى آن. در طبیعت اجتماع. درباره قسمت آباد و مسکون زمین و اشاره به برخى از آنچه در آن هست چون: دریاها و رودها و اقلیم‏ها درباره تأثیر هوا در اخلاق بشر. درباره غیبگویی، خط رمل، زایچه و تناسب اعداد درباره پادشاهان و جانشینان آنها. در اینکه هرگاه قوم عرب بر کشورهایى دست یابد بسرعت آن ممالک رو به ویرانى میروند. در اینکه پادشاهى و کشوردارى براى تازیان حاصل نمیشود مگر بشیوه دینى از قبیل پیامبرى یا ولایت یا بطور کلى بوسیله آثار بزرگ دینى. در اینکه دولتها هم مانند مردم عمرهاى طبیعى دارند. در حقیقت سلطنت و انواع آن‏. در معنى امامت و خلافت. در اختلاف نظر امت درباره احکام و شرایط منصب خلافت. در مذاهب شیعه درباره حکم امامت. در تحول و تبدیل خلافت به پادشاهى. درباره امور غیب‌ بینى و فالگزارى دولتها و ملتها و از «ملاحم» چکامه ‏هاى پیشگویى و کشف مفهوم جفر نیز گفتگو می‌ شود.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

کتاب «تاریخ ابن خلدون» که نگارش آن در دهه های پایانی سده هشتم هجری از سوی تاریخ نگار، اندیشمند، جامعه شناس و فیلسوف نامدار تاریخ اسلام، عبدالرحمن بن خلدون ( ۸۰۸-۷۲۲ ه . ق ) انجام پذیرفت از جمله مشهورترین، مهم ترین و ارزشمندترین مجموعه های مفصل تاریخ عمومی به شمار می آید. در این کتاب، ابن خلدون بسان مورخان پیشین، تاریخ را تنها از لحاظ ظاهر که عبارت از جمع آوری حوادث و وقایع رخ داده در طول زمان است بررسی و بازبینی نکرد، بلکه از منظر بررسی علل و منشا پیدایش حوادث و رویدادها نیز آن را مورد تفقد قرار داد. آنچه روشن است، ابن خلدون در این کتاب با قریحه انتقادی عالی خویش نه تنها کوشید وقایع تاریخی را با استخراج و بیرون کشیدن علل جزیی رخدادها و حوادث درک و تفسیر کند، بلکه سعی کرد رویدادهای تاریخی را از طریق طرح و تدوین تاریخ علمی و مبتنی بر اصول صحیح نقادی و همچنین با مرزبندی قوانین تاریخ و توجه به تطور آن مرتبط با جغرافیای انسانی و مظاهر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبیین کند.

چکیده جامعه ایران تاریخی دراز مدت وطولانی داشته وشاهد فرازونشیب های وتحولات ودگرگونیهای بیشماری بوده است .از ابرقدرتی در جهان قدیم،تامحواز صفحه سیاسی برای مدت نزدیک به ده قرن (از سقوط ساسانیان تا ظهور صفویه ) ؛ وهمچنین دگرگونیهایعمیق ومهم دوران معاصر یعنی دوانقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی ازنمونه های دیگر تحولات این جامعههستند.اما علیرغم این وضعیت به نظرمیرسد درزمینه تئوریهای جامعه شناختی کلان که بتواند اینتحولات جامعه ایران را دردوره های مختلف تبیین کندمحدودیتهای زیادی وجوددارد .مخصوصا ناپایداریهائی که حدود هفت قرنسرزمین ایران را درخود فرومیبرد وپیامدها وآثار عمیقی را درجامعه ایران تاقرنها بعداز خود به جای میگذارند، و موضوع این تحقیق میباشد،کمتر مورد توجه ویژه وخاص قرار گرفته است.این تحقیق در پی شناسائی علل وارائه مدلی برای تبیینناپایداری های اجتماعیدائم در حوزه سرزمین ایران درقرون سوم تادهم هجریاست .محدود نظریه پردازانی که به تحولات دراز مدت جامعه ایران پرداخته اند و آراءآنهادراین تحقیقمورد نقد وبررسی قرار گرفته به نحوی به تحولات دراز مدت درایران پرداخته اند که گوئی بایک جامعه دارای پیوستگی دائم سروکار داشته اند .نظریه پردازانی مانندزیبا کلام ؛علمداری ؛اشرف و کاتوزیان وهمچنین طرفداران ایرانی وغیرایرانینظریه شیوه تولید آسیائیکه ازیک ایران پیوسته ویا حداکثر ایران قبل وبعد ازاسلام سخن گفته اند کم وبیشبه همین راه رفته اند.این تحقیق با استفاده ازروش جامعه شناسی تاریخی درمورد تحولات تاریخی ونیز رویکرد هرمنویتیکی در جائی که نیاز به تفسیر متون تاریخی بوده است تلاش میکند تانشان دهد که رویکرد این نظریه پردازان دچار ضعف بزرگ بی توجهی به واقعیتهای مسلم تاریخی است .وضعیت سرزمین ایران پس از سقوط ساسانیان و ورود اسلام واعراب به ایران وضعیت کاملا ویژه ای است که حتی با شرائط ایران درزمانی که توسط اسکندر فتح شدشباهت چندانی ندارد .براساس نتایج این تحقیق درطی هفت قرن دوره مورد مطالعه این بررسی سرزمین ایران بخشی ازامپراطوری بزرگ خلافت اسلامی است .به لحاظ قومی نیز امیختگی های بی سابقه ای بین اقوام ایرانی وعرب وترک از طریق مهاجرت این اقوام به ایران شکل میگیرد.هیچ" مجموعه اجتماعی"یا به تعبیر الیاس مجموعه دفاعی- تهاجمیواحد ویکپارچه ای به نام ایرا ن وجودندارد.سرزمین ایران در یک منظومه از کانون هایقدرت واقع میشود که وحدت سرزمینی آنرا نیز از بین میبر د .امارت های محلی که دربخشهای مختلف سرزمین ایران شکل میگرند وحتی آنها که منشاءایرانی دارند هیچ یک مدعی نمایندگی چیزی به نام "جامعه ایرانی " نیستند .طاهر که اولین سلسله محلی "ایرانی "رابوجود میآورد و نام خلیفه را ازخطبه میاندازد .، شعر فارسی راچندان خوش نمیداردو یعقوب خودرا سیستانی میداند که باید سیستان را در مقابل "دشمنان" حفظ کند.این سلسله های محلی حتی آنها که" ایرانی" اندچنانچه منافعشان با منافع خلافت گره میخورد هیچ ابائی از اینکه در مقابل سلسله" ایرانی "دیگری ایستاده و برروی یکدیگرشمشیر بکشند، نداشتند.صفاریان وسامانیان که بارها یکدیگر درگیر میشوند هردو سلسله هائی با منشاء"ایرانی" هستند. طبیعتا در مواردی که حاکمیت دربخشهای مختلف این سرزمین دراختیار اقوام اساسا غیر ایرانی مانند ترکان سلجوقی ویا مغولها ست وضعیت ازاین نیز بدتراست دراین تحقیق به جای نظریات متداول ، برای تحلیل وتبیینتحولات دراین مقطع خاصپس از نقد وبررسی نظریات و آراء موجود ؛به لحاظ چهارچوب نظری وچشم انداز مطالعاتیاز نظریات جامعه شناسی تاریخینوربرت الیاس جامعه شناس آلمانی درزمینه تحولات دراز مدت تاریخی در جوامع، و همچنین از" نظریه "تحولات ادواری" ابن خلدون استفاده شده است .جستجو درآرائ ونظریات ابن خلدون برای دستیابی به پاسخی در زمینه سوال تحقیق بیشتر به دلائل معرفت شناختی بوده است . زیرادر حالیکه تئوریهای موجود، که بعضا در تبیین تحولات تاریخی اجتماعی ایرانمورد استفاده قرار میگیرند معمولا نظریاتی هستند که بر اساس واقعیات تاریخی کاملا متفاوتی ساخته وپرداخته شده اند، ابن خلدون هم به متن تاریخی مورد نظر دراین تحقیقنزدیکتر بوده و هم تحولات ودگرگونی های مشابهی را در امپراطوری عظیم خلافت اسلامی که" ایران " دردوره مورد مطالعهجزئی از آن است رابا "واقع نگری " ،مورد تجزیه وتحلیل قرارداده و" مدل نظری" خودرا براین مبنا تدوین میکند،که باواقعیات تاریخی دراین دوره همخوانی بسیاربیشتری دارد . .علاوه براین موارددربخش چهارچوب نظری همچنین به"مشاهدات " فریدریش انگلس در مورد قیامها وشورشها در حوزه خلافت اسلامی وایران اشاره میشودکهضمنا تائیدی بر" نظریه" دوری ابن خلدون نیز میباشد.نتایج این تحقیقنشان میدهدکه، ناکارآمدی دستگاه خلافت برای اداره امپراطوری وسیعی که پس از ظهور اسلام فتح شده بود( از جمله نبود شبکه ارتباطی سریع ومشکلات لجستیک برای جابجائی وانتقال نیروها که داریوش آنرا به فراست دریافته و درزمان هخامنشیان این دو مشکل توسط شبکه چاپارخانه وارتش جاویدان حل شده بود )؛ همچنین نبود مبنائی برای مشروعیت قدرت که از اجماع وتوافق عمومی برخوردارباشد (مثلا از انواع وبری آن)؛و شکل گیری دائم" عصبیه "های مدعی قدرت توسط اقوام عمدتا غیربومی ونیز قبیله ای- عشایری که بعضا ازمناطق خارج ازسرزمین ایران به این منطقه سرازیر میشدندمانند ترکان سلجوقی ؛باعث شکل گیری دائم نیروهای گریزاز مرکز(نظریه نوربرت الیاس ) میگرددکه باعث میشوددر مدت هفتصد سال سرزمین ایران را دچار ناپایداری های دائم نماید. دراین مدت حدود 10 سلسله حکومتی و امارت محلیهریک در گوشه ای از سرزمین ایران موفق میشوندقدرت را دردست گرفتهوپس از سپری شدن عمر مفیدی حداکثر در حد دوتا سه نسل راه سقوط را درپیش میگیرندبه نحوی که در مدلهای مطرح شده در متن تحقیق این ظهور وسقوط ها باتوجه به چهارچوبهای نظری انتخاب شده به خوبی نشان داده میشوند .حاصل ونتیجه این وضعیت ازهم گسیختگی دائم و جلوگیری از شکل گیری یک نظام اجتماعیمنسجم وادغام یافته ویا به تعبیرالیاس یک واحددفاعی-تهاجمیوبه عبارت دیگر جلوگیری از تکامل نیروهای درونی جامهوتفکیک یافتگی آن وازدست رفتن فرصتها برای شکل گیری و تکامل نهادهای قدرت مند اجتماعی که بتوانند پایداری اجتماعیراتقویت کنند ، برای مدتی نزدیک به هفت قرناست.الگوی به کاررفته شده در این تحقیق یعنی استفاده از رویکرد جامعه شناسی تاریخینشان میدهد که آنچه را که نظریات دیگربه سختیقادر به تبیین آن بوده اندوبعضابه صورتی ایستا به عنوان ویژگیهای ثابتجامعه ایران معرفی کرده اند "مانندوحدتدین ودولت "(علمداری)ویا نبود "قانون " ؛و"مشکل جانشینی "و نبود طبقات "(کاتوزیان ) بسیاربهتر میتواند تبیین کند.به طور مثال برمبنای رویکرد به کار گرفته شده دراین تحقیقاین "ویژگیها "درواقعیت تاریخی از یکدیگر قابل تفکیک نبوده ونمیتوان آنهارا به طور مجزا مورد تحلیل قرارداد بلکه بایستی آنهارا در یک همبسته کارکردیتبیین کرد . زیرا این "ویژگیها" حاصل درهم آمیختگی پویای کنشها وکارکردهای مختلف اجتماعی درشرائطی خاص دوره مورد نظر در تحقیق میباشند که از گذر فرایندهای دراز مدت تاریخی بوجود آمده اند ازجمله غلبه نیروهای گریزازمرکز، وجودکانونهای متعدد قدرت وهجوم اقوام وقبائل بیگانه به منطقه میباشند وسایر مواردی که درگزارش تحقیق آمده استونه "ویژگیهای" ثابت وتصادفی