مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

هستی­شناسی و هرمنوتیک در قرن بیستم تعاملاتی جدی با هم داشته­ اند؛ تعاملی که البته از طریق پدیدارشناسی ممکن شد و اوج این ارتباط را در آثار سه فیلسوف مطرح این قرن یعنی هایدگر، گادامر و ریکور می‏توان مشاهده کرد. در این مقاله مروری بر ویژگی های برجسته خط سیر فلسفی ریکور ارائه می­شود؛ مسیری که او با گرفتن سرنخ از متفکران هرمنوتیک آلمان از جمله دیلتای، هایدگر و گادامر سعی در تلفیقی منطقی از دو شق عمده هرمنوتیک، یعنی هرمنوتیک رمانتیک و پدیدارشناختی دارد؛ تلفیقی که به دنبال آن است تا حق هر دو نگاه هرمنوتیکی را ادا نموده، در عین حال نقاط ضعف آنان را نیز تا حدودی پوشش ­دهد. درحقیقت ریکور در روند فلسفی خویش به جای اینکه همانند هایدگر مستقیماً به مسئله هستی ­شناسی بپردازد، با گذار از سطح معناشناسی و تلفیق آن با فلسفه تأملی درنهایت هستی ­شناسی را نیز مورد توجه خویش قرارمی­دهد؛ ازاین­رو برای ریکور نیز هستی ­شناسی مسئله بنیادین بود؛ اما او مسیری طولانی­تر را برای رسیدن به این هدف برگزید؛ مسیری که در آن لازم بود پدیدار­شناسی نیز در ساختاری جدید و به شکلی متفاوت از هوسرل و هایدگر مطرح شود. تلاش این نوشتار بررسی این مسیر طولانی­تر در مقایسه با نگاه مستقیم هایدگر به مسئله هستی­ شناسی و بیان این ادعاست که برگزیدن این راه با وفادارماندن به هستی­ شناسی هم ممکن و هم لازم بوده است؛ از سوی دیگر بررسی و ایضاح نقش هایدگر و ریکور در تحول پدیدارشناسی هوسرل از طریق تزریق هرمنوتیک به آن، بخش دیگری از این نوشتار را تشکیل می­دهد؛ همچنین این موضوع را نقد و ارزیابی خواهیم کرد که ریکور تا چه میزان توانسته است تاریخی‏بودن فهم انسان را در کنار جنبه عینی ­گرایانه معرفت­ شناسی حفظ کند و رویکرد او در تلفیق میان تبیین و فهم با چه چالش­هایی روبروست.

وقتی از هرمنوتیک خود صحبت می‌کنم،‌ منظورم نوع بدی از علوم انسانی نیست که در تضاد با نوع خوب باشد. [بلکه] منظورم این است که پروژه‌ی هرمنوتیک خودْ چارچوب تاریخی همه‌ی علوم انسانی بوده است. مثلاً در فلسفه‌ی یونان چرا فلاسفه طی قرون متمادی به مردم که بسیار دل‌مشغولِ قواعد زندگی و شیوه‌ی زندگی‌کردن بودند می‌گفتند چگونه رفتار کنند و چرا هرگز تصور نمی‌کردند که مردم به چیزی نظیر علوم انسانی نیاز دارند؟ به اعتقاد من این تصور با مسیحیت آغاز شد، آن هنگام که نه‌تنها کتاب مقدس بلکه خود نیز به موضوعی برای تأویل بدل شد.» «[…] مسئله‌ی ما اکنون این است که کشف کنیم این خود چیزی غیر از هم‌بسته‌ی تاریخیِ تکنولوژی‌های برساخته طی تاریخ‌مان نیست.»

(فرآیند تفسیر وحی) کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت » توسط حجه الاسلام والمسلمین محمد مجتهد شبستری در سال ۱۳۷۵ به رشته تحریر در آمده است. ناشر آن طرح نو می باشد و در همان سال به چاپ دوم رسید. کتاب از دو بخش و دو پیوست تشکیل شده است. بخش اول کتاب، « پیش فهم ها، علائق، انتظارات مفسران وحی » نام دارد و بخش دوم به « نقد، اصلاح و بازسازی اندیشه دینی » می پردازد. البته عمده مضامین و مطالب آن، قبلا تحت عناوین مختلف در مجلات به چاپ رسیده بود. در پیشگفتار می خوانیم: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند». پشت جلد کتاب نیز موضوع آن را چنین معرفی کرده است: «موضوع کتاب این است که مفسران وحی اسلامی همیشه بر اساس پیش فهم ها، علائق و انتظارات خود از کتاب و نت به تفسیر آن پرداخته اند. بدین جهت کتاب حاضر، هرمنوتیک، کتاب و سنت نامیده شده است ». نویسنده تلاش می کند تا نشان دهد که تفسیر و اجتهاد عالمان دین اسلام نیز مشمول اصل کلی دانش هرمنوتیک یعنی استناد تفسیر و فهم متون بر پیش فهم ها و علائق و انتظارات مفسر بوده است و استثنایی در کار نیست. در عین حال در مقام تجویز، این کتاب عالمان دین را بدین نکته دعوت می کند که تنقیح تمام عیار پیش فهم ها در هر عصر شرط اساسی و اصلی هرگونه تفسیر و افتاء صحیح دینی است و تکامل دانش دین بدون این بازنگری میسر نیست. برون شدن جهان اسلام از مشکلات نظری و عملی که تمدن پیچیده امروز برای آن بوجود آورده، تنها با این بصیرت و توجه ممکن می شود».

در این کتاب ، کوشش شده که ۲ مقاله از استاد سیدمحمد خامنه ای که به ۲ مناسبت مختلف نوشته و در ۲ کنگره جداگانه ارائه شده ، برای استفاده علاقه مندان چاپ شود و در دسترس قرار گیرد. تفسیر کتاب مقدس قرآن تقریبا از همان سالهای نخستین نزول وحی به پیامبرص و نقل آن به مردم شهرهای مکه و مدینه آغاز شد. نخستین مفسر و شارح قرآن ، خود پیامبر (ص) سپس پسرعمو و داماد و جانشین منصوب وی امام علی بن ابیطالب (ع) و پس از آن دو سلسله فرزندان و نوادگان امام علی (ع) بودند ؛ فرزندان و نوادگانی که حتی نام و تولدشان پیش از تولدشان در طول ۲۰۰ سال از سوی پیامبرص ، پیشگویی شده بود و دارای منصب الهی «امامت» یعنی جانشینی معنوی و نیز سیاسی پیامبر بودند و در ضمن اجازه تفسیر قرآن مجید را نیز داشتند. مسلمانان پس از پیامبر ، طی چند قرن به شاخه های متعددی منشعب شدند ؛ این تقسیمات به ۲ تقسیم و ۲ فرقه بزرگ خلاصه می شد: شیعه که به خلافت انتصابی امام علی (ع) و فرزندانش (به صورت تعیین و انتصاب پیامبر در روز غدیر) معتقد بود و ارتدوکس اسلامی شمرده می شد و سنی که به نظام خلافت انتخابی و اریستوکراسی (انتخاب اشراف شهر) اعتقاد داشت و نخستین خلیفه را ابوبکر می دانست. روش برخورد این ۲ فرقه عمده ، در تفسیر قرآن یکسان نبود، زیرا سنی ها اغلب به تفسیر ظاهری قرآن دلبستگی داشتند و بشدت با تاویل مخالفت می کردند و اغلب شیعه که پیشوایان آنها (امام علی (ع) و امامهای دیگر آنها در هر زمان) علاوه بر تفسیر ظاهر الفاظ ، برای قرآن معانی دیگر با عمق بیشتری قائل بودند و فرقه ای از شیعه که از زمان امام ششم ، امام جعفر صادق (ع) ، به بعد بنام باطنیون معروف شدند به تفسیر باطنی قرآن تاکید بیشتری داشتند. این فرقه که خود به چندین فرقه دیگر تقسیم می شد ، بعدها مبارزه مخفی بر ضد خلفای اموی و عباسی را آغاز کرد و منشائ تاسیس حکومت هایی در ایران به نام اسماعیلیه و در شمال آفریقا و مصر (به نام فاطمیه) شد و سرانجام با آمدن مغول به ایران و سقوط خلافت عباسی ، تشکیلات این عده نیز از میان رفت. هرمنوتیک به معنای پذیرش تفسیر آزاد قرآن از سوی همین شیعه باطنیه ترویج شد و در میان دیگر مسلمین رواج پیدا کرد و حتی فرقه های عرفانی صوفیه که برخی سنی و برخی شیعه بودند، همگی از مکتب باطنیه و تاویل پیروی کردند و می توان گفت باطنیه در واقع همان نگهبانان علم هرمنوتیک قرآن در میان مسلمین بودند. باید دانست هر چند در میان شیعه نیز عده ای یافت می شدند که به پیروی از برخی مکاتب سنی (حنبلی) ، هر گونه تاویل را محکوم و هر مسلمان را مجبور به تقید به ظواهر الفاظ قرآن می کنند ، عده ای از اینان به عنوان حمایت از دین ، علیه صوفیه ، ردیه ها نوشتند و گاه آنها را محکوم به کفر و خروج از دین کردند.

نقدی بر هرمنوتیک نویسنده: علی صفایی حایری انتشارات: لیله القدر نوبت چاپ:دوم سال چاپ:۱۳۸۷نقدی بر فلسفه ی دین هاسپرز و خدا در فلسفه ی خرمشاهی و هرمنوتیک شبستری این نوشته نقدهایی است از مرحوم استاد در خصوص برخی از شبهات کلام جدید و نوشته های دین پژوهی معاصر. اولین مقاله، متن دست نویس استاد در نقد و بررسی بخش هفتم کتاب «آشنایی با فلسفه تحلیلی» به نام «نقدی بر براهین اثبات وجود خدا» و نیز نقد کتاب «خدا در فلسفه» آقای «بهاءالدین خرمشاهی» است که از آن هم ترجمه مقالات مربوط به برهان اثبات وجود باری، نوشته و ویراسته «پل ادواردز» از «دایره المعارف فلسفه» است. دومین مقاله، نقد و بررسی کتاب «هرمنوتیک کتاب و سنت» نوشته «محمد مجتهد شبستری» است. آن چه از این کتاب نقل شده است داخل [...] قرار گرفته تا مطلب نقد شده مشخص باشد. در این دو نوشته مرحوم استاد به صورتی خلاصه و دقیق، شبهات را نقد و بررسی کرده اند اما برای کسانی که با این مباحث آشنایی کامل ندارند رجوع به اصل کتاب ها ضروری است.

صاحبنظران و اندیشمندان غرب و شرق، بر مبنای تفاوت در بنیادهای معرفت شناختی خود، نظرات متفاوتی دربارة همگرایی یا واگرایی و قلمرو ورود عقل در عرصة سیاست ابراز داشته اند. این پژوهش با اعتقاد به ضرورت بومی سازی علوم سیاسی و با هدف غنای نظری این الگوی بومی و بر مبنای هرمنوتیک اندیشه شناسانة اسکینر، رابطة عقل و سیاست در منظومة معرفتی آیت الله جوادی آملی را بررسی نموده و با فرض استوار بودن سیاست بر بنیادهای عقالنی در نظر وی و فروریختن آن در صورت قطع ارتباط با عقل، به فحص و کاوش در آرای او پرداخته است. بر مبنای نتایج به دست آمده در این پژوهش از نظر آملی، مفتاح و مصباح تمام مراتب سیاست، عقل است و گسترة وسیعی از سیاست را دربر میگیرد. همة پرسشهای اساسی سیاست از جمله مشروعیت حکومت، کیستی حاکم، غایت و وظایف حکومت و سیاست، آرمان شهر ترسیم شده، ویژگی های کارگزاران سیاسی، پیوند دین و سیاست، تشخیص مصالح جامعه و نحوة مدیریت سیاسی در اکثر وجوه خود با عقل همگرا بوده و در صورتی که عقل، گوشه نشین عرصة سیاست شود، سیاست نیز کارایی خود را از دست خواهد داد.

یکی از مسائل کلیدی مطرح‌شده در فلسفه ملاصدرا بررسی چیستی، ابتدا و انتهای انسان و ربط آن با وجود حقیقی است. مقاله حاضر با بررسی و تحلیل روش حاکم بر نفس‌شناسی ملاصدرا و ابزاری که وی استفاده کرده در پی کشف راز برتری حکمت متعالیه بر سایر مسلک‌های فلسفی یا تفاوت آن با این مسلک‌ها در انسان‌شناسی است. بررسی آثار گوناگون ملاصدرا به شیوه کتاب‌خانه‌ای و تحلیل محتوا نشان می‌دهد که او در بررسی مسئله نفس (که از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مسائل حکمت متعالیه است)، در کنار برهان (شاکله اصلی مباحث فلسفی در حکمت متعالیه) از ابزارهای دیگری همچون آیات و روایات، تجارب شخصی، شهود، عقاید، نقل و نقد اقوال، تشبیه و تمثیل، تأویل، اشارات و ... استفاده کرده است. روش ملاصدرا در انسان‌شناسی، التقاط، تلفیق و میان‌رشته‌ای نیست بلکه ذهن ذوب‌شده وی در دین و عرفان و اشراف او به فلسفه‌های موجود باعث تحقق هرمنوتیکی‌ترین تقریر از فلسفه قدیم و تبیین متفاوت او از انسان شده است. انسان‌شناسی ملاصدرا بروز حقیقت انسان در منظر و مرئای عقل انسان با رتبه وجودی ملاصدرا و تقویت‌شده با فهم والای انسان کامل است. لذا انسان‌شناسی حکمت متعالیه علی‌رغم استفاده از ابزارهایی همچون وحی و شهود، همچنان به ‌عنوان نوعی روش اصیل عقلی و فلسفی باقی مانده است.

چکیده هرمنوتیک در مغرب زمین، رشته‏ای نوظهور است که بر بسیاری از قلمروهای فرهنگ غرب تأثیرگذارده است و‌ طی‌ چند قرن‌ اخیر توانسته‌ است‌ به‌ عنوان‌ یک‌ دانش‌ یا فن‌ مستقل، جایگاه‌ ویژه‌ای‌ در حوزه تفکر بشری‌ پیدا کند و امروزه‌ متفکرین‌ برجسته فراوانی‌ در این‌ خصوص‌ به‌ تأمل‌ و پژوهش، اشتغال‌ دارند. افزون‌ بر اینکه‌ هرمنوتیک‌ در قرن‌ بیستم‌ توانسته‌ است‌ دستاوردهای‌ خود را به‌ دیگر حوزه‌های‌ دانش‌ همچون‌ فلسفه، الهیات، نقد ادبی، علوم‌ اجتماعی‌ و فلسفه علم‌ سرایت‌ داده‌ و پرسشها و بحثهای‌ نوینی‌ را در آن‌ عرصه‌ها پی‌ افکند. این‌ مقاله‌ با هدف‌ ارائه‌ تصویری‌ اجمالی‌ از ماهیت‌ هرمنوتیک و زبان دبن‌ به‌ بررسی دیدگاه گادامر و هابرماس در باب این دو مبحث می پردازد.

هرمنوتيک به‌مثابه دانشي که به فرايند فهم يک اثر مي‌پردازد، داراي سه مکتب مهم است: 1. هرمنوتيک کلاسيک، 2. هرمنوتيک فلسفي، 3. هرمنوتيک مدرن. در اين ميان، هرمنوتيک قرآني به‌مثابه دانشي که به واکاوي فرايند فهم قرآن کريم مي‌پردازد، از يک سلسله مباني خداشناختي، انسان‌شناختي و قرآن‌شناختي برخوردار است و اصول آن با مباني هرمنوتيک فلسفي تقابل آشکار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي مباني خداشناختي هرمنوتيک قرآني در انديشه علامه طباطبائي مي‌پردازد. از رهگذر اين جستار، مشخص مي‌شود که سه آموزه «حکمت الهي»، «علم الهي» و «تکلم الهي»، مباني خداشناسانه هرمنوتيک قرآني را تشکيل داده، هرکدام آنها بيانگر اصولي از مباني هرمنوتيک قرآني بوده و تأثير مستقيمي در فرايند فهم قرآن کريم دارند.

پروفسور دیتر میسگلد، بیش از سی سال در مؤسسۀ مطالعات تعلیم و تربیت اونتاریو در دانشگاه تورنتو، فلسفۀ تعلیم و تربیت درس می‌داد. اولین‌باری که به‌عنوان دانشجوی تحصیلات تکمیلی به این مؤسسه آمدیم، دریافتیم که پروفسور میسگلد در هاله‌ای از رازگونگی احاطه شده‌است. بسیاری بر ذکاوت و گسترۀ دانش و گه‌گاه شخصیتِ دلهره‌آورِ او صحه می‌گذاشتند. اما کنجکاویِ بسیاری نیز دربارۀ تغییراتِ فکریِ او و علتِ رویگردانیِ وی از فلسفه وجود داشت. به‌گفتۀ مدیر پیشینِ گروه فلسفه، «پانزده سالِ نخستی که دیتر به گروه فلسفۀ تعلیم و تربیت آمد، سرزنش‌مان می‌کرد که آن‌قدر که باید، فلسفی نیستیم. پانزده سالِ پایانی، ما را متهم می‌کرد که زیادی فلسفی هستیم.»[i] کنجکاو شده بودیم که چطور می‌شود کسی که آموزش‌های بی‌نظیری از متفکرانی دیده بود که شکل‌دهندۀ اغلب سننِ فلسفیِ قرن بیستم بوده‌اند، سرانجام از فلسفه روی برگردانَد و دیگر آن را مفید نداند. همین دگردیسی بود که در پیِ فهمش بودیم. میسگلد متفکری نامتعارف است: او نه چپ‌گرا و تندروست، نه به‌هیچ‌روی راست‌گرا. نه متفکری سکولار است، نه مارکسیستی ضددین. او به‌هیچ‌روی نویسنده یا فیلسوفی متعارف نیست. او نقشی برای خود قائل است که برای بسیاری عجیب به‌نظر می‌رسد و توضیح‌دادنِ آن به همگان دشوار است. به‌زودی بر ما آشکار شد که میسگلد از دسته‌بندی‌های ساده سرپیچی می‌کند: آن‌جاکه باید فلسفی می‌بود، سیاسی می‌شد و آن‌جاکه پاسخی سیاسی انتظار می‌رفت، رویکردی تاریخی درپیش می‌گرفت. ازآن‌جاکه ما هر دو مجذوب فلسفه‌ایم و دنبال فهم این‌که چرا میسگلد رفته‌رفته از آن روی برگرداند، انگیزۀ اصلی و پرسش راه‌برِ ما این است که: چرا کسی که در یکی از شورانگیزترین محیط‌های فلسفیِ قرن بیستم (دانشگاه هایدلبرگ) آموزش دیده‌است، آرام‌آرام از فلسفه روی برمی‌گردانَد؟ با میسگلد در پاییز ۲۰۰۵ گفت‌وگو کردیم و 75 سؤال از او پرسیدیم که در حال آماده‌کردن آن برای چاپ به‌شکل کتاب هستیم. در مقالۀ پیش‌رو، سه عامل اصلی‌ای را که بر هجرت او از فلسفه به سیاست رهایی‌بخش اثرگذار بوده، بررسی می‌کنیم: خوانشِ او از ریچارد رورتی، مواجهۀ شخصیِ او با بودیسم و باریک‌اندیشی‌های گاه ریشه‌ایِ او در سیاست جهانی و رژیم‌های امنیتیِ جدید، به‌ویژه در بستر آمریکای لاتین.