مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مکتب گنوسی مجموعه ای از نحله های دینی مربوط به قرون اولیه میلادی و پیش از آن در خاورمیانه است که گرایشات باطنی و توجه به معرفت درونی بعنوان عامل رستگاری، حلقه وصل آنهاست. مکتب هرمسی، فیثاغوری و فلسفه افلاطونی بیشتر بر آن تأثیرگذار بوده و نوافلاطونیان بیشتر از آنها تأثیر گرفته اند.این تفکر در طول قرون بر ادیان بزرگ دنیا چون مسیحیت، یهودیت، آیین زرتشتی، مانویت و مندائی تأثیر گذاشته و سبب بوجود آمدن فرقه هایی باطن گرا در آنها شده است.در دین اسلام نیز تأثیرات این مکتب را بر گروههایی با تفکرات باطنی مشاهده می کنیم که به جهت نوع آموزه هایش، رواج آن در میان غلات شیعه را بیشتر شاهد هستیم.این ارتباط نزدیکی فکری میان غلات شیعه و تعالیم مکتب گنوسی باعث شده است تا بسیاری از اسلام شناسان غربی، بعضی آموزه های شیعه اثنی عشری چون امامت، مهدویت و عقاید مرتبط با آنها را تحت تأثیر مکتب گنوسی و تشیع را تطور یافته و غربال شده همان تفکر بدانند.این پژوهه درصدد است با استفاده از نکات روشی و بحثهای محتوایی و بر پایه تاریخ، حدیث و کلام، نادرستی این ادعا را به اثبات رساند که شیعه جریانی اصیل در درون دین اسلام است که آموزه های خود را از منبع الهی وحی دریافت کرده است نه تطور یافته اندیشه ها و مکاتب گذشته. روش کار در این نوشتار نیز براساس جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و نظریه پردازی و نتیجه گیری از آنهاست.

از جمله انگاره­ های مستشرقان در باب تأثیرپذیری اندیشه ­های شیعه از عقاید و تفکرات پیرامونی خود، اثرگذاری مکتب گنوسی و اندیشه­ های مرتبط با آن مانند مکاتب هرمسی و فیثاغوری و نیز فلسفه نوافلاطونی بر آموزه ­های تشیع است. آنچه اخیرا با نام مكتب گنوسي از آن یاد می­ شود، مجموعه ­اي از اديان، مذاهب و نحله ­هاي ديني­ است كه در قرن اول و دوم قبل از ميلاد و نيز در قرون اول تا سوم پس از ميلاد در فلسطين، سوريه، بين النهرين و مصر وجود داشته ­است. در همه اين فرقه ­ها نوعي معرفت باطني و روحاني و فوق طبيعی كه مي­توان از آن به كشف و شهود و اشراق تعبيركرد، مايه نجات و رستگاري انسان شناخته شده ­است و به همين مناسبات همه آنها را تحت عنوان «گنوسي» که به معنای معرفت شهودی و اسرارآمیز است، ذكر كرده ­اند. بنابر دیدگاه تعدادی از شیعه­ پژوهان غربی، بعضی از اعتقادات کلیدی شیعه مانند نظریه امامت و ویژگیهای امام، رجعت، منجی­ گرایی، وجود پیشینی پیامبر و امام و ...، متأثر از تفکرات گنوسی حاکم در منطقه بین­ النهرین شکل گرفته و در قالبی جدید عرضه شده ­است. این تصور با برجسته شدن و شناساندن برخی از آموزه­ های باطنی در گروه­ های مختلف شیعه توسط بعضی از شیعه ­پژوهان غربی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت تا جایی که برخی از آنها شیعه امروزی را شکلی غربال یافته و بازسازی شده از مکاتب گنوسی کهن می­ دانند. چرا که بر این اعتقادند که شیعه به جهت تشکیل و تولد آن در منطقه بین­ النهرین و دوری آن از سرزمین وحی یعنی حجاز، اصولا از اندیشه­ های اسلامی و عربی کمتر بهره ­مند است. نظریه تأثیر پذیری شیعه از تفکر گنوسی در میان شیعه پژوهان غربی چنان شایع شده که بعضی از شیعه پژوهان آن را امری مسلم دانسته و بدون کمترین کنکاشی و صرفا بر اساس نقل پژوهشگران متقدم آن را قبول کرده و بر طبق آن دست به نظریه پردازی زده­ اند و بر همین اساس برخی پژوهشگران و محققان مسلمان دیگر مذاهب تا حد زیادی متأثر از پژوهش­ های شیعه پژوهان غربی شده اند. کتاب حاضر تلاش می کند تا تفکر گنوسی و اندیشه ­های پیرامونی آن را معرفی نماید و سپس ادیان و آیین های مهمی که در پیش از اسلام از آن تأثیر پذیرفته ­اند را معرفی نماید. همچنین شاخصه ­های مکتب گنوسی را در گروه ها و فرقه ­های دنیای اسلام بررسی کرده و در ادامه انگاره ­های پژوهشگران غربی در باب تأثیرپذیری شیعه اثنی عشری از این تفکر را نقل نماید. در انتها نیز با بررسی و نقد روشی، تاریخی و کلامی انگاره شیعه­ پژوهان و اسلام ­شناسان غربی، اندیشه اصیل شیعه را بیان نماید. به باور نویسنده، شاکله نقد انگاره شیعه ­پژوهان غربی نیز بر این مسأله استوار است که با توجه به شواهد موجود نمی­ توان مکتب گنوسی را یک دین و یک آیین مستقل دانست. چرا که تنها کسی که سعی کرد به تفکر گنوسی جنبه آیینی دهد و آن را تحت دینی خاص ساماندهی کند، مانی بوده است که حرکت دینی او با شکست مواجه شده و پس از چند قرن دین ابداعی او بطور کامل از بین رفت. کتاب حاضر بر پایه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ­ای و شیوه بررسی و پاسخ به سوالات در آن و با اتگاه به مستندات تاریخی، پژوهش و تالیف یافته است. کتاب ""شیعه و مکتب گنوسی؛ بررسی انتقادی انگاره شیعه ­پژوهان غربی" تألیف دکتر سیدرضا قائمی، از سوی پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام به زبان فارسی در قطع رقعی و در ۲۶۶ صفحه به نگارش درآمده است و در سال ۱۴۰۰ با همکاری بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است.

اندیشه شیعی مبتنی بر منابع اصیل دینی است. قرآن و بیانات معصومین اساس اندیشه شیعی است. امامان شیعی همواره سعی داشته‌اند براساس این منابع مانع از نفوذ و دخالت اندیشه‌های غیراصیل باشند.عالمان شیعی نیز در دوره‌های مختلف اعصار اسلامی سعی بر پالایش فکری و معرفتی اندیشه خود داشته‌اند. با این همه تلاش و کوشش اتهام‌های فراوانی مبنی بر غیراصیل و انحرافی دانستن اندیشه‌های شیعی که در حقیقت میراث معنوی پیامبر اکرم و اهل بیت است زده شده است.محمد عابد جابری در پروژه نقد عقل عربی خود که برای برون‌شد از وضعیت رکود عقل و مقدمه‌ای برای حل تعارض سنت و تجدد نگاشته است، نظام‌ معرفتی شیعه را یک منظومه عرفانی و غیرعقلی پنداشته‌اند. اساس اندیشه عرفانی در عالم اسلامی برخاسته از نفوذ آثار هرمسی است که در قرن دوم وارد عالم اسلام شده است و غلات «شیعی»، «امامیه» و «اسماعیلیه» نسبت پایداری با این اندیشه ایجاد کرده‌اند. وی بر پایه نگرش و روش ویژه خود به شیعه، عقل و... سعی بر یافتن داده‌های تاریخی دارد که بتواند شواهدی بر تایید این امر باشد.در این نگارش پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم پایه (که مرتبط با اندیشه کلامی شیعه و اتهامات جابری می‌شود) به تبیین چارچوب نظری جابری پرداخته و دیدگاه وی در رابطه با شیعه در سه بخش «نگرشی روشی»، «داده‌های تاریخی» و «زوج های ساختاری» تقریر شده است. در ادامه قبل از نقد آراء وی ،بر اساس قرآن و روایات کتاب‌الحجه اصول کافی مقام معنوی امام بر پایه یک متن اصیل شیعی معرفی شده است. تمرکز بر این بخش از اصول کافی از آن بابت است که جابری برای ادعای خود بیش از هر منبعی از این اثر استفاده نموده است.این روایات می تواند تصویر نسبتا صحیحی از شیعه ارائه دهد.تصویری که جابری آن را به صورت ناقص با مطالب دیگر در آمیخته است. در پایان آراء جابری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. برخی از این نقدها به شیوه حلی و برخی به شیوه نقضی است که بر پایه قرآن کریم و منابع روایی اهل سنت شکل گرفته است.در پایان سعی شده با جمع بندی مطالب ، اافق‌های جدیدی را به روی خواننده بگشاییم.

در سال 1945م اسنادي كهن در منطقة نجع حمادي مصر كشف شد كه قدمتي معادل سنّ اناجيل عهد جديد يا حتي بيش‌تر از آن دارد. مقايسة اين اسناد با كتاب مقدس مسيحيان و باورهاي مسيحي امروز، ناسازگاري‌هايي بنيادين ميان محتواي آنها را آشكار مي‌سازد؛ ناسازگاري در مسائلي همچون هويت و الوهيت عيسي، صليب و نجات، حجيت و مرجعيت كليسا، و نفي شريعت. پرسش اين است كه آيا اين اسناد مي‌تواند بر تاريخ و الهيات مسيحي تأثير بگذارد؟ هدف اين مقاله، واكاوي ميزان اعتبار ديني و تاريخي كشفيات نجع حمادي براي تأثيرگذاري بر تاريخ و الهيات مسيحي است. اين پژوهش كه با روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده، نشان مي‌دهد كشف اين اسناد مي‌تواند با ممكن ساختن دسترسي اطلاعاتي مستقيم و گسترده‌تر به گنوسيان و مسيحيانِ متأثر از آنها، موجب آشنايي بيشتر با اناجيل و باورهاي گوناگون در صدر مسيحيت شود؛ اما وجود موانعي همچون ترديد در اعتبار تاريخي اين اسناد، اعلام‌هاي رسمي كليسا و پذيرش اهل بدعت بودن گنوسيان، سبب مي‌شود كه نگرش متفاوت مكشوفات نجع حمادي نتواند تأثير مستقيم و فراگيري بر الهيات مسيحي داشته باشد؛ اگرچه تأثيرگذاري بلندمدت و غيرمستقيم آنها بر مسيحيت، دور از انتظار نيست.

چکیده عین­القضات، در جایگاه یک مسلمان موحد، خداوند را خالق و مبدأ کل و ابلیس را از آفریده­های او می­داند. او بیشتر از همان ابلیسی سخن می­گوید که در ادیان توحیدی، مخصوصاً دین اسلام مطرح است؛ یعنی ابلیسِ نافرمان متکبر، دشمنِ خدا و بدخواهِ نوع بشر؛ اما آنگاه که سخن او حال‌وهوای شطح و طامات به خود می­گیرد، از ابلیس، جانب­داری و تنزیه و تقدیس می‌کند. نگاه او، در چنین مواردی، با معتقدات اسلامی و صریح آیات قرآن و روایات هم­خوانی ندارد. عین‌القضات در ارائۀ این اندیشه از صوفیان مدافع ابلیس چون حسن بصری، حلّاج و احمد غزالی و اندیشۀ گنوسی و عرفان قبالای یهود و برخی اندیشه­های ایران باستان تأثیر پذیرفته است. همچنین میان دیدگاه عین­القضات در دفاع از ابلیس و احیاناً تقدیس او با­ اندیشه­های شیطان­پرستی (از دیرباز تا کنون)، وجوه مشترک و جنبه­های تمایزی وجود دارد. وجه مشترک، تلقی مثبت و جانب­دارانه از ابلیس است؛ اما تفاوت را باید در موضوعاتی مانند «معیار ارزیابی منزلت ابلیس»، «جایگاه ابلیس در عالم و نسبت او با خدا و انسان» و «ابلیس، موضوع سجده بر آدم و میوه ممنوعه» جستجو کرد. معیار ارزش­گذاری منزلت خاصی که عین­القضات برای ابلیس قائل است ـ به گمان او ـ بندگی، تقرب و عشق ابلیس در بارگاه الهی است، نه تقابل ابلیس با خداوند. بر این پایه، ابلیسِ عین­القضات موحّد است و در توحید بر همه سبقت می­گیرد؛ اما ابلیسِ شیطان­پرستان این کمالات را ندارد و همواره با نیروهای خیر و خدای واحد مطلق تضادّ و تقابل دارد. او ارزش خود را مرهون تکبّر، سرکشی، گستاخی و نافرمانی در مقابل خداوند می‌داند؛ چنانکه می­تواند بر مسند خدا بنشیند و در معرض پرستش قرار گیرد و خود به‌وجودآورندۀ دینِ شیطانی شود.

در تبیین اندیشه توماس عده ای آن را نمونه اعلای فلسفه مسیحی و فلسفه جاویدان خوانده اند و عده ای دیگر نیز او را متکلمی کامل نامیده اند و بر هماهنگی کامل میان عقل و ایمان در آثار او تاکید کرده اند. در این مقاله، سعی شده تا نشان داده شود که اندیشه توماس را نمی توان یک فلسفه دانست و اصطلاح فلسفه مسیحی برای آن مناسب نیست. توماس سعی کرد مسیحیت پولسی - یوحنایی را، علی رغم تقابلی بنیانی، با تفکر مشائی جمع کند و بر مبنای فلسفه ارسطو، با کمک آراء ابن سینا و ابن رشد، تفسیری مشائی و تک معنایی از آن ارائه کند. در این راستا از نظریه غالب که بر رازورزی مسیحی تاکید می کرد، دور شد و به همین دلیل است که از همان ابتدا مورد نقد طرفداران جریان اخیر، به خصوص فرانسیسیان، قرار گرفت. هر چند که خود ایشان نیز بر مبنای فلسفه های نوافلاطونی به تبیین مسیحیت پرداختند.

دیدگاه ترتولیان درباره نسبت ایمان و عقل را از دو منظر می توان بررسی کرد. غالباً با استناد به جملاتی که او در مخالفت با فلسفه اظهار داشته است، وی را ایمان گرای افراطی و نیز پیشگام متفکرانی می دانند که مخالفت با فلسفه شاه بیت حرف های آنها را تشکیل می دهد، چه آنکه او فلسفه را منشا و خاستگاه بدعت می داند و تعالیم فیلسوفان را با تعالیم شیاطین و فرشتگان هبوط کرده یکسان می شمرد. ترتولیان بر بسندگی ایمان ساده و بسیط مؤمنان و استغنای ایمان از فلسفه و عقل تاکید بسیار کرده است و مؤمنانی را که در پی فلسفه هستند افراد متظاهر به ایمان یا غیر مؤمن می داند. از سوی دیگر، در ضمنِ آثار نسبتاً پرشمار او می توان موارد بسیاری را ذکر کرد که او بسان دیگر دفاعیه پردازان مسیحی با استناد به تعالیم فیلسوفان در صدد تحکیم آموزه ها و باورهای مسیحی برآمده است. او در این راستا حتی از اپیکوری ها، که به استناد بسیاری از مفسران عهد جدید مخالفت های پولس با فلسفه این نوع خاص از فلسفه را نشانه رفته بود، استفاده شایان توجهی کرده است. به نظرنگارنده، از میان عبارات فراوان ترتولیان، دوعبارت دست مایه مخالفان فلسفه قرا گرفته است که چنانچه در سیاق متن فهمیده شوند، نه تنها مخالفت با فلسفه از آنها به ذهن متبادر نخواهد شد، که به نوعی عقل گرایی دعوت می کنند و یا دست کم از شدت و حدت ایمان گرایی افراطی منسوب به او خواهند کاست.

« دكتر محمد عابد الجابری » مشهورترين متفكران معاصر جهان عرب است كه توانست در محافل علمی جهان عرب و حتی غرب، به شهرت قابل ملاحظه ای دست يابد. وی در تلاش بود برای رهايی جهان عرب از مشكلات بسياری كه در آنها غوطه ور است، راهكارهايی ارائه دهد؛ از اين رو به بررسی ميراثهای پنجگانه ايرانی، يونانی، صوفيانه، اسلامی خالص و عربی خالص پرداخت و معتقد شد كه تمام عقب ماندگی های جهان عرب، ريشه در تشيع دارد كه آيينی بيگانه از اسلام بوده و نتيجه ميراثهای قديمی پيش از اسلام و عمدتاً ميراث ايرانی، يمنی، اسرائيليات عبدالله بن سبأ، مختار و محمد بن حنفيه است. در اين مقاله، ضمن گزارشی دقيق از خاستگاه تشيع در آثار عابد الجابری، خطاها، لغزشها، ادعاهای فاقد سند و پيش داورهای ناقص او تماماً بر اساس منابع اصيل اهل سنت نشان داده می شود.

مسئله اين مقاله، نقد و بررسى مبانى نظرى و عملى عرفان كيهانى و ريشه يابى معرفتى مباحث آن است. روش بحث نيز به شكل توصيفى ـ تحليلى و با رويكرد انتقادى است. از اين رو، ابتدا به طرح مبانى نظرى و عملى پرداخته، سپس به ارزيابى و واكاوى تأثرات و اقتباس هاى معرفتى اين فرقه از اديان و مكاتب نظر شده است. در پايان نيز يافته ها حاكى از آن است كه در ريشه يابى مبانى نظرى، تفكر رواقيان متقدم در باب طبيعت و ديدگاه هاى ايدئال گرايانه در فيزيك نوين مورد بازخوانى قرار گرفته است و در مباحث عرفان عملى اين فرقه نيز، سر خط مباحث به ريكى ژاپن و مطالب كتاب مقدس مى رسد. همچنين، اين مباحث كوششى در واكنش به مبانى تجربه گرايانه و پزشكى مدرن است. بدين سان، خلط مباحث فيزيك و عرفان، تغذيه ناقص و سطحى از منابع دينى و مكاتب فلسفى از مهم ترين اشكالات مباحث اين فرقه است.

بازتاب فرهنگی مانویت را در سده های نخستین دوره اسلامی به خوبی می توان مشاهده کرد. طرد حیات زمینی و نفی مادیات و پرداختن به امور اخروی، که جزو درونمایه های اصلی کیش مانوی است، از طریق تصوف و عرفان اسلامی تداوم یافت. غلات شیعه و زنادقه در زمره فرقه های متاثر از مانویت بوده اند. در تفاسیر عرفانی نیز از "نور ازلی" سخن رفته است که بازمانده باور مانویان به بهشت نور و هبوط نور از عالم سماوی به عالم ناسوت است. بازتاب دینی، اعتقادی و فرهنگی گنوسیان در ایران و جهان اسلام از اواخر سده سوم میلادی آغاز شد و تا نهضت اسماعیلیه ادامه داشت. فلاسفه اسلامی بعضی از اصطلاحات و مضامین ویژه مانوی را در آثار فلسفی خود به کار برده اند. دانشمندان اسماعیلی نیز در این کار نقشی اساسی داشته اند.