مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

درباره تبیین آفرینش عالَم دو دیدگاه کلّی میان متألّهان وجود دارد. اهل عرفان و گروهی از فلاسفه با طرح نظریه «تجلّی» و بر پایه وحدت شخصی وجود، هستی حقیقی را از آنِ خداوند سبحان دانسته و عالَم امکان را از مظاهر اوصاف کمالیِ مخفی و مندمج در ذات حق تعالی انگاشته‌اند؛ اما بیشتر متکلمان بر این باورند خداوند متعال، جهان را از عدم و لاشیء آفرید و بر تباین و جداییِ خالق و مخلوق تأکید می‌کنند. تمانع میان مبانی متکلمان از یک طرف و فلاسفه و عرفا از طرف دیگر، اعتقاد به هر دو نظریه به عنوان تبیین حقیقی از عالم را ناممکن می‌سازد؛ لیکن نظریه «خلقت» برای ردّ «تنزّل خلقت خدا به صرف ناظمیّت» مطرح شده و ناظر به آن می‌باشد. این جُستار با نوآوری در تحلیل مفهوم «لاشیء»، خوانش جدیدی از دیدگاه متکلمان ارائه می‌دهد که بر اساس آن، نظریه «خلق از عدم» و «تجلّی» نقطه وفاقی در «خلق لا من شیء» به دست می‌دهد.

التعلیقات ابن سینا این رساله مجموعه یادداشت‌هایی پراکنده در باره مسائل و مباحث فلسفی است که برخی از آن‌ها نسبتاً مفصّل و برخی دیگر بسیار مختصر است. التعلیقات ابن سینا نیز حاشیه بر کتابی دیگر نیست، بلکه عبارت‌هایی از گفته‌های ابن سینا در مجلس درس اوست که بهمنیار یا یکی دیگر از شاگردان وی یادداشت کرده است. در این رساله، ترتیب موضوعات و مباحث به شیوه معمولِ کتاب‌های فلسفی نیست که با منطق آغاز شود و به مباحث الاهیات یا مابعدالطبیعه پایان پذیرد، اگر چه در برخی نسخ خطی آن سعی شده تا تعلیقه‌ها به ترتیب معمول تدوین و تحریر شود. جوزجانی در فهرستی که از آثار استاد خود، ابن سینا، تهیه کرده، از این رساله نام نبرده است، اما اسلوب متن و شباهت مباحث آن با دیگر آثار ابن سینا نشان می‌دهد که این رساله از آثار وی است. تاریخ تالیف تاریخ دقیق تألیف آن در هیچ‌یک از نسخ خطی ثبت نشده، اما به گفته بدوی احتمالاً بین ۴۰۴ و ۴۱۲ ــ در دوره‌ای که بهمنیار همراه ابن سینا بوده ــ تألیف شده است، یعنی زمانی که ابن سینا در همدان وزیر شمس الدوله بود و با بعضی شاگردانش مجالس علمی شبانه داشت. اما به نظر آل یاسین ممکن است که این رساله پس از مرگ ابن سینا تدوین شده باشد. برخی محتویات کتاب ابن سینا در این رساله به نقد و بررسی برخی آرا و براهین معتزله پرداخته، که از آن جمله است: شیوه استدلال ایشان در ابطال جسمانیت خداوند و نیز رأی ایشان در باره اختیار ، ملاک احتیاج معلول به علت، امتداد ثابت بین خداوند و آفرینشِ عالم، که این امتداد ثابت را وِعاء زمان دانسته‌اند.

آیات قرآن از آفرینش شش روزه وگاهی هشت روزآسمان ها و زمین سخن می گویند اما علم جدید روندشکل گیری اجرام آسمانی و زمین را در بازه های زمانی طولانی مدّت دانسته و شکل گیری جهان را در مدّت زمانی معادل چند روز معدود نمی پذیرد. بدینسان بسیاری از قرآن پژوهان معاصر، از فهم ظاهرگرایانه و مشهور مفسران کهن مبنی بر آفرینش آسمان ها و زمین در مدت زمانی معادل شش روز متعارف عدول کرده وتعبیر «ستّه ایّام» را به شش دوران و مرحله تأویل نموده اند. این راهکار هم درخور نظر است که در فضای علم نمی توان برای توضیح پدیده های طبیعی به امری خارج از طبیعت ارجاع داد و مداخله یک نیروی غیبی برتر،قابل پیش بینی و محاسبه نیست درحالی که بنیان بیان قرآن بر حضور و مداخله بی قید و شرط یک نیروی غیبی برتر و متعالی نهاده شده است. بدینسان چون نظرگاه دینی، به پیش فرض های بسته علم محدود و مقیّد نیست، به نتایج محاسبات علمی هم لزوماً مقیّد و ملزم نخواهد بود و می تواند بر آن شود که در این زمینه نیروهایی فرا حسّی دخالت نموده اند. بااین همه در عصر کنونی، دانش تجربی محترم تر و معتبرتر ازآن است که با چنین تحلیلی بتوان نتایج وداده های آن رانادیده گرفت و درواقع چنین نگاهی، برتصوّر تقابل قرآن و علم، مهر تصدیق و تثبیت می زند. در نتیجه اگر قرار بر اختیار یک قول افتد، تأویل «سته ایام» به شش زمان و دوران، یگانه قول تعیّن یافته و مرجّح جلوه می کند.

در کلام جدید، «نظریه خلقت» با «نظریه تکامل» مقابل انگاشته می‌شود؛ زیرا در نظریه تکامل مراحل پیدایش حیات به صورت طبیعی تبیین می‌شود و خالق آگاه در آن نقشی ندارد؛ در مقابل خلقت‌گرایان به عاملیت و فاعلیت خالق آگاه اصرار دارند. در این میان برخی دانشمندان خداباور نظریه‌ طراحی هوشمند را ارائه دادند تا در میان عوامل طبیعی جایی برای عوامل ماورائی بگشایند. اکنون مسئله این است که آیا قرآن نیز خلقت موجودات را معارض ایجاد طبیعی و تحولی آن‌ها می‌داند؟ این پژوهش بر اساس تحلیل درون بافتی واژه خلق روشن می‌سازد که خلقت قرآنی به پیدایش موجودات با سامان یافتن اجزاء یک ارگان به صورت زمان‌بر و مرحله‌مند و با دخالت عوامل طبیعی، اشاره دارد؛ یعنی تمام مراحل تکون ارگان متکی به امر و اراده خداوند است. در واقع منظر خلق در قرآن وصف پیدایش از نمای طبیعی و تکاملی است، اما منظر امر یا ملکوت به نمای باطنی پدیده‌ها و نقش خالق اختصاص دارد. این تبیین به نتیجه عدم دوگانگی خلقت و تکامل می‌رسد. البته قرآن نظریه طراحی هوشمند را رد می‌کند، زیرا اثر امر خداوند را در عرض سایر علت‌ها می‌داند.

انسان دارای دو بعد مادی و مجرد است. فرایند رشد بدن از نطفه تا مرگ پیش روی محققان و اندیشمندان است اما فرایند رشد و تکامل نفس و بعد مجرد انسان به خاطر نامرئی بودن آن و نیز به خاطر انکار بعد مجرد انسان توسط روانشناسی غربی مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. این موضوع در منابع فلسفی و عرفانی تا حدودی مورد توجه قرار گرفته و نتایج خوبی در حوزه روان‌شناسی فلسفی ایجاد نموده است. قرآن کریم به‌عنوان کتاب انسان‌شناسی و انسان‌سازی برای سیر رشد انسان نگاهی فرایندی و مرحله به مرحله دارد. حرکت رشدی نفس از رحم شروع ‌می‌شود و مراحل مختلف را طی ‌می‌کند؛ برخی تکوینی و طبیعی است و برخی انتخابی و ارادی و تا حیات انسانی ادامه دارد، این سیر رشدی همچنان ادامه‌دار است. در این مقاله بر پایه آیات و دیدگاه‌ مفسران به روش تحلیلی استنتاجی، مراحل سیر رشد طولی نفس که قرآن کریم بدان اشاره نموده، مورد پژوهش قرار گرفته است. مراحل گیاهی، حسی حرکتی، انسانی و الهی، مراحل متصلی است که در آیات مختلف برای انسان به تصویر کشیده شده است.

نفوذ روایات اسرائیلی (به معنای اخص) که اصلی‎ترین منبع آن‌ها متون دینی یهود و نقل‎های اهلِ‎کتابِ نومسلمان بود، به منابع روایی و تفسیری مسلمانان، امری مسلّم است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی به بررسی تأثیر این روایات بر آراء فقهی مفسران پرداخته است. اعتماد کورکورانه برخی از مسلمانان به این روایات، نقل مکرّر و کتابت آن‌ها در کتب روایی باعث گردید کثرت نقل بر عقل سیطره یافته، روایات مخالف با آموزه‎های قرآن کریم، مقبول اکثر مفسران و عالمان افتد. پیامد این پدیده، صدور احکامی فقهی بر پایه‎ی آموزه‎های اسرائیلی بود. آنچه از محتویات سفر پیدایش به روایات اسلامی نفوذ یافت و بر آراء مفسران در حوزه فقه اثر گذاشت، در عرصه احکام زنان کاملاً مشهود است. باور أسفه السفهاء بودن زنان و وجوب نصب قیم برای آن‌ها در امور مالیشان، قصاص نشدن مرد برای ضرب و جرح همسرش و ... احکامی از این دست هستند.