مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌ملاحمی خوارزمی، متکلم معتزلی در قرن ششم هجری است که در تحفة المتکلمین فی الرد علی الفلاسفة به ارزیابی انتقادی سخنان فیلسوفان اسلامی پرداخته است. عنوان این اثر وی، یادآور «تهافت‌نگاری»های گوناگون در جهان اسلام علیه فیلسوفان است که در صدر آنها تهافت‌الفلاسفة ابوحامد غزالی است. این اثر در بیست باب تنظیم شده و انتقادات وی شامل این مباحث است: حدوث عالم، صفات باری‌تعالی، اجسام سماوی، اثبات عقول مجرد، نبوت، نفس، احکام آخرت، ثواب و عقاب. ابن‌ملاحمی در این اثر انتقاداتی را نیز به ابوحامد غزالی بدین سبب که در آثار متأخر خود به استدلال‌های فلاسفه تمسک کرده، وارد ساخته است. وی در این اثر، دیدگاه‌های این اندیشمندان را بررسی کرده است: افلاطون، ارسطو، پروکلس، فیلوپونوس، المپیودورس، کندی، فارابی، ابن‌سینا، زکریای رازی، بهمنیار و ابوالبرکات بغدادی. بیشترین آثار اشاره شده در این کتاب، آثار ابن‌سینا نظیر الشفاء، الاشارات و التنبیهات، المبدأ والمعاد، و کتاب النفس و خطبة هستند. فهرست اعلام، فرق و مذاهب، کتابها و آیات قرآن پایان‌بخش کتاب است که جستجوی مطالب را برای خواننده آسان می‌سازد.

التعلیقات ابن سینا این رساله مجموعه یادداشت‌هایی پراکنده در باره مسائل و مباحث فلسفی است که برخی از آن‌ها نسبتاً مفصّل و برخی دیگر بسیار مختصر است. التعلیقات ابن سینا نیز حاشیه بر کتابی دیگر نیست، بلکه عبارت‌هایی از گفته‌های ابن سینا در مجلس درس اوست که بهمنیار یا یکی دیگر از شاگردان وی یادداشت کرده است. در این رساله، ترتیب موضوعات و مباحث به شیوه معمولِ کتاب‌های فلسفی نیست که با منطق آغاز شود و به مباحث الاهیات یا مابعدالطبیعه پایان پذیرد، اگر چه در برخی نسخ خطی آن سعی شده تا تعلیقه‌ها به ترتیب معمول تدوین و تحریر شود. جوزجانی در فهرستی که از آثار استاد خود، ابن سینا، تهیه کرده، از این رساله نام نبرده است، اما اسلوب متن و شباهت مباحث آن با دیگر آثار ابن سینا نشان می‌دهد که این رساله از آثار وی است. تاریخ تالیف تاریخ دقیق تألیف آن در هیچ‌یک از نسخ خطی ثبت نشده، اما به گفته بدوی احتمالاً بین ۴۰۴ و ۴۱۲ ــ در دوره‌ای که بهمنیار همراه ابن سینا بوده ــ تألیف شده است، یعنی زمانی که ابن سینا در همدان وزیر شمس الدوله بود و با بعضی شاگردانش مجالس علمی شبانه داشت. اما به نظر آل یاسین ممکن است که این رساله پس از مرگ ابن سینا تدوین شده باشد. برخی محتویات کتاب ابن سینا در این رساله به نقد و بررسی برخی آرا و براهین معتزله پرداخته، که از آن جمله است: شیوه استدلال ایشان در ابطال جسمانیت خداوند و نیز رأی ایشان در باره اختیار ، ملاک احتیاج معلول به علت، امتداد ثابت بین خداوند و آفرینشِ عالم، که این امتداد ثابت را وِعاء زمان دانسته‌اند.