مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

دین مقدس اسلام بر خلاف همه ادیان و مسلک‌های اجتماعی موجود و گذشته مصرا پیروان خود را به تعقل و خرد ورزی دعوت می‌کند و در بسیاری از آیات قرآن به این حقیقت توجه شده است. در روایات هم به مانند قرآن توجه زیادی به عقل شده است و جایگاه ویژه‌ای برای آن در نظر گرفته شده است. دین اسلام دینی است که پیروان خود را موظف می‌کند تا اصول دینی و اعتقادی و ایمانی خود را با اتکاء به عقل و استدلال عقلی بپذیرند، امری که در برخی از ادیان دیگر سابقه ندارد. مسلمانان برای استنباط احکام و همچنین بیان فلسفه احکام از عقل کمک می‌گیرند و عقل به عنوان یکی از منابع فقه شناخته شده است. در اخلاق می‌کوشند، معیار هایی را به طریق عقلانی عرضه کنند که بتوانند خوب و درست را از اعمال بد و نادرست تشخیص دهند. در این تحقیق می‌کوشیم با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و به صورت کتابخانه ای جایگاه عقل را در نصوص دینی (اعم از قرآن و حدیث) و نقش آن در اثبات گزاره‌های دینی (اعم از اصول دین، فروع دین و اخلاق) بیان کنیم.

در این پژوهش، معنای عقل، جایگاه و کارکردهای آن از دیدگاه سید مرتضی و علامه طباطبایی، تبیین می شود. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی به بررسی عنوان این پژوهش تا رسیدن به نتیجه مطلوب پرداخته است. از دیدگاه سید مرتضی، عقل به معنای مجموعه علومی است که برای مکلّف حاصل می‌شود. از دیدگاه علامه طباطبایی، عقل به ‌معنای قوه شناخت و ادراک آدمی، که موجب صدور احکام کلی می ‌شود و علامه از آن به حقیقتِ نفسِ انسانِ مدرِک یاد می‌کند. سید مرتضی مهم ترین و اصلی ترین عامل معرفت انسان را عقل می داند که اعتبار سایر منابع معرفت به آن است. ایشان، حجیت عقل را ذاتی می‌داند. از دیدگاه علامه طباطبایی نیز،تکریم انسان به نعمت عقل است که به موجود دیگری داده نشده است و حجیّت برهان عقلی، ذاتی می باشد و نیازی به اثبات ندارد. از دیدگاه سید مرتضی، مقصود از نقل، قرآن و روایات معتبری است که، در منابع روایی به صورت صحیح و موثق به دست ما رسیده است. علامه طباطبایی، وحی را به دو قسم شفاهی و غیرشفاهی تفسیم می‌کند. وحی شفاهی که به صورت مستقیم از معصوم رسیده، معتبراست. وحی غیرشفاهی یا نقل، بر دو قسم قطعی و غیر قطعی است. نقل قطعی دارای سه اصلِ صدور قطعی،دلالت قطعی و جهت صدور قطعی، می باشد. نقل غیرقطعی، روایات غیر متواتر و غیر محفوف به قرینه است که حتی در صورت موافقت با کتاب نیز معتبر نیست. از دیدگاه این دو متفکّرشیعی، برای اثبات اصول اعتقادات از قبیل توحید، ضرورت نبوت،امامت و معاد، در ابتداء نمی توان به نقل مراجعه نمود بلکه باید توسط عقل اثبات شود. سید مرتضی می گوید؛ عقل در برخی از عقاید و احکام دینی به ویژه در حوزه فروع، حق ورود ندارد و اثبات آنها تنها از راه نقل قطعی، ممکن است. علامه طباطبایی، درک حقیقت ذات و صفات الهى را از موارد محدویت عقل می داند، ایشان معرفت به جزئیات معاد و احکام را حوزه تخصصی ورود نقل بر می شمارد. از دیدگاه هر دو بزرگوار، بعد آن که به کمک عقل به وحی رسیدیم، وحی جنبه معرفت شناختی عقل را تقویت می‌کند. و در صورت تبیین عقلی برای معرفت نقلی، عقل را مویّد نقل می دانند. از دیدگاه آن ها، بین نقل قطعی و عقل قطعی تعارضی نیست.سید مرتضی می گوید؛ باید آیات و روایاتی که در ظاهر با عقل تعارض دارند را تاویل کرد. و در غیر این صورت باید آنها را رد کرد. علامه نیز معتقد است؛ اگر مراد از دلیل نقلی قرآن و سنت قطعی باشد، باید آن ها را قبول کرد. و اگر روایاتی باشد که با قرآن و سنت قطعی مخالف است، مردود است. و روایاتِ غیر از این دو دسته را، باید تأویل نمود. با توجه به جایگاه مهم عقل، نزد این دو بزرگوار می توان هفت کارکرد مهم برای عقل در نظر گرفت؛ ۱ - اثبات اصول و مبانی تشیّع،۲- عقل به عنوان منبع و مُدرِک،۳- تاویل آیات و روایات ناسازگار با اصول عقلی،۴- عقل قرینه ای برای معتبر دانستن یک خبر و یا برای ابطال آن، ۵- عقل به‌‌ عنوان ابزار تفسیر قرآن،۶- عقل جلوگیری کنندهء از ورود خرافات در دین، ۷- خردگرایی در احکام. اندیشه های سیدمرتضی را می توان اوج عقل گرایی شیعه در زمانِ خودش دانست. به نظر می رسد ایشان مثل متکلمان معتزلی قائل به معرفت اکتسابی است و فطرت را از منابع معرفت دینی نمی داند. بین دیدگاه او و معتزله اختلافات اساسیِ دیده می‌شود ولی درباره عقل شباهت های فروانی وجود دارد. علامه طباطبایی، میراث دارِ حکمت متعالیه است. در اندیشه ایشان، عقل میزان است و عقلِ فطری که همراه با فطرتِ سالمِ انسانی است، او را به بیراهه نمی کشاند. ولی هیچ گاه انسان، از معارفِ وحیانی بی نیاز نیست. از دیدگاه ایشان، فطرت انسان نیز در کنار سایر منابع معرفت، قدرتِ معرفت زایی دارد. ایشان معتقدند،تهذیبِ نفس و خردگرایی، دو بالِ پروازِ انسان تا ملکوتِ حضرت دوست می باشند.

مبانی نفس‌شناسی ملاصدرا از قبیل حدوث جسمانی نفس و بقای روحانی آن، اتحادی بودن ترکیب ماده و صورت، اتحاد عاقل و معقول، وجود بودن علم، مجرد بودن علم، فاعل شناسا بودن نفس و ... به ویژه با توجه به مبانی هستی شناسی او مانند اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری و ... هندسه معرفت شناسی ملاصدرا را ایجاب می کند. نگاه متفاوت ملاصدرا به نفس، نگرش وی به علم و ادراک را به گونه ای دیگر کرده و نتایج نوینی به بار آورده است. در این نوشتار، نظریات خاص ملاصدرا در رابطه با نفس شناسی و ارزیابی نگاه او به نفس و تأثیر این نگرش بر دیدگاه های این فیلسوف در خصوص شناخت مورد بررسی قرار می گیرد. بنابراین کوشش شده است تا میزان تأثیرپذیری معرفت شناسی ملاصدرا از نفس شناسی او تبیین و تحلیل شود. نتیجه ی بدیعی که از این پژوهش به دست می آید روش شناسی معرفتی ملاصدرا است. دقت در این روش شناسی ارتباط و پیوستگی دو حیطه ی نفس شناسی و معرفت شناسی حکمت متعالیه را به خوبی نشان می دهد. از مباحث مهم در معرفت شناسی حکمت متعالیه، مسأله قلمرو و محدوده ی شناخت است آیا عقل می ـ تواند به حقیقت دست یابد؟ آیا عقل توانایی ادراک همه ی حقایق وجودی را دارد؟ آیا وجوداتی هستند که عقل از شناختشان ناتوان باشد؟ ملاصدرا عقل نظری را مهمترین قوه ی نفس ناطقه و از مراتب آن بشمار می آورد و عقل نظری را به عنوان قوه ی شناختی می شناسد که از طریق آن می توان حقایق نظری و عملی را شناخت. ملاصدرا راه رسیدن به حقیقت و کنه وجودات را، عقل و به عبارتی ادراک عقلی می ـ داند. اعتقاد به مراتب چهارگانه ی عقل در حکمت متعالیه بیانگر این است که ملاصدرا قائل به توانایی عقل برای رسیدن به حقیقت است. از دیدگاه ملاصدرا عقل در ابتدا فاقد هرگونه معقولی است، در مرحله بعد فقط بدیهیات را ادراک می کند سپس از بدیهیات علوم نظری را استنباط می کند و در مرحله ی عقل مستفاد همه ی علوم و حقایق عالم بالا و پایین را کسب می کند و نفس را عالم عقلی شبیه عالم عینی و مطابق با حقایق آن می گرداند. با این وجود ملاصدرا در مراحل معرفت، عقل را از به دست آوردن بسیاری از معارف و حقایق عاجز می داند. ملاصدرا در مسائل مختلف از جمله اسماء و صفات خدا، نفس، معاد جسمانی و... قائل به محدویت عقل نظری است.

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

قوه خیال و ادراکات آن از مهم‎ترین مسائل حکمت متعالیه می‎باشد که ملاصدرا بحث‎های زیادی را به آنها اختصاص داده است. برخی از نظریات او در این زمینه مانند فاعل‎بودن نفس در ادراکات حسی و خیالی و تجرد قوه خیال، بی‌سابقه بوده و اولین‏بار توسط صدرالمتألهین ارائه گشته است. شیخ احمد احسائی اشکالات و انتقادهای بسیاری را به دلایل و مبانی ملاصدرا در این زمینه وارد می‌داند و آنها را به چالش می‌کشد. این انتقادها درباره تجرد قوه خیال، فاعلیت آن نسبت به صورت‌های خیالی، ناسازگاری درونی دیدگاه ملاصدرا در این زمینه و شدت‏یافتن ادراکات خیالی به هنگام مرگ و در آخرت است. در پژوهش حاضر اثبات گردیده که این‎گونه انتقادها ناشی از عدم توجه کافی به مبانی صدرایی در این زمینه از جمله وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری و اتحاد عالم و معلوم بوده و احسائی در انتقادهای خود گرفتار مغالطه شده است.

رويکرد موسوم به «تفکيک» در موضوع حقيقت عقل و دامنة اعتبار و کارکردهاي آن، با رويکرد مشهور شيعي اختلاف نظر دارد. بر اساس رويکرد «تفکيک»، عقل انسان در تغاير ذاتي با روح اوست. عقل قابل تکامل است، ولي روح انسان همواره تاريک است. اين رويکرد کارکرد عقل را در استعمالات ديني، منحصر به درک امور عملي، و کارکرد عِلم را منحصر به درک امور نظري مي‌داند. ميرزا مهدي اصفهاني يقين حاصل از حس و کتاب و سنّت را مطابق با واقع مي‌داند، اما يقين حاصل از هر‌گونه استدلالي را معتبر نمي‌شمرد. پيروان رويکرد «تفکيک»، قياسِ نهي‌شده در دين را به براهين فلسفي تعميم داده، با هرگونه تعقّل عميق مخالفت مي‌ورزند. ميرزا مهدي اصفهاني ارجاع نظري به بديه را در مقابل روش «تعليم ديني» مي‌داند که صرفاً تذکر به فطرت است و نه استدلال. با روش پژوهش «درون‌ديني»، در نقد اين باورها مي‌گوييم: بر اساس آيات و روايات، عقل انسان مرتبه‌اي از روح اوست و مي‌تواند با استدلالات متّکي به مقدّمات روشن، به درک صحيحي از امور نظري و عملي برسد. در قرآن و روايات، به وفور، از استدلالات عقلي، براي اثبات حقايق نظري و عملي استفاده شده است.