مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پیشرفت روز افزون جهان غرب کافی است تا مسلمانان را به فکر فرو برَد و به دنبال راه چاره‌ای برای پیشرفت و توسعه بر آیند. محمد شحرورو متفکر سوریه‌ای است که توسعه و پیشرفت در جهان اسلام را وجهه همت خود ساخته است. وی به ماجرای عقلانیت در اسلام عطف نظر دارد و می‌کوشد تا راه درمانی برای آن بیابد. وی در این خصوص، به تفکیک و تمایزهایی میان انواع عقلانیت اقدام کرده و برخی ضعف‌ها در عقلانیت اسلامی را نشان داده است.

آنچه از آخرین یادداشت‌ها و مصاحبه‌ها قابل فهم است، وی در خصوص رنسانس عربی بسیار ناامید بود و آن را در دسترس و یا حتی قابل تحقق در آینده نزدیک نیز نمی‌دید. از سوی دیگر پیرامون بهار عربی و فضایی که ممکن است بعد از بهار عربی در اغلب کشورها فراهم شود، ابتدا خیلی امیدوار بود اما به مرور زمان، خصوصا بعد از حوادث مصر و سوریه، نسبت به آن بهار، بدبین شد.

بررسی اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی، بخشی از مباحث فلسفۀ دین معاصر را به خود اختصاص داده است. در این مقاله، نخست به سابقۀ تاریخی این مباحث اشاره می‌شود و پس از آن، ازطریق اشاره به چالش تبیین‌های علمی از تجارب دینی و عرفانی، لزوم چرخش عقل‌گرایانه ‌ـ‌ هستی‌شناسانه به منظور بررسی اعتبار معرفت‌شناختی ادراکات عرفانی نشان داده می‌شود. درادامه، طی سه بخش، دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در سه حوزۀ «جایگاه درک عرفانی در معرفت‌شناسی دینی»، «هستی‌شناسی ادراک و اعتبار» و «معیار اعتبار درک عرفانی و سیر انفسی» تقریر می‌شود. درنهایت، بر مبنای دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در این سه حوزه، دفاع عقل‌گرایانه ـ هستی‌شناسانۀ وی از اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی از طریق سیر انفسی، صورت‌بندی می‌شود.

در این پژوهش به جایگاه فلسفی عقل از نظر قرآن و سنت با توجه به اندیشه ها و آرای امام خمینی (ره) پرداخته شده است. پس از بررسی به صورت توصیفی تحلیلی از طریق مطالعه مبانی نظری، نتایج نشان می دهد که در ادیان الهی به ویژه دین مبین اسلام اهتمام ویژه ای درباره ی معقوله عقل شده است چرا که اسلام دینی است که، احکام آن مبنای عقلانی دارد. اسلام مانند ادیان دیگر، دین را فوق عقل قرار نمی دهد و نمی گوید:« دین فوق عقل است وعقل حق مداخله در مسائل دینی را ندارد». در اسلام بر تعقل و تفکر بسیار تأکید شده است، به طوری که تفکر از 70 هزار سال عبادت برتر دانسته شده است. تعداد زیادی از آیات قرآن در مورد عقل می باشند که حاکی از این موضوع است. به گونه ای که انسان را به تعقل دعوت می کند، و انسانی را که تفکر و تعقل نمی کند به چهار پایان (کر و لال) تشبیه کرده اند، هم چنین نتایج نشان می دهد که میوه و اثر اصلی عقل همان فضایل والای انسانی که اسلام به آنها امر کرده است، می باشد و عمل به این فضایل باعث رستگاری و سعادت انسان و دوری او از آتش جهنم می شوند و نهایتاً‌ این که تمام احادیث نعمت خرد را بالاترین ثروت می دانند. بر این اساس در جهان پر آشوب امروز که گرفتاری ها و مشکلات، روان انسان را مریض ساخته است و از معیارهای درست اخلاقی فاصله گرفته است. علت آن همین لغزش های عقلانی و عدم رشد صحیح عقل می باشد. البته هرگونه تفکر و تعقلی مورد تأیید دین نیست. دانستیم که در روایات و احادیث هم به عقل سفارش فراوانی شده است، به طوری که در احادیث از عقل تعبیر به پیامبر الهی شده است. امام خمینی (ره) نیز سفارش های فراوانی درباره ی تعقل و تفکر کرده است ازجمله دلایلی که امام خمینی(ره) برای اثبات حجیت عقل از نظر قرآن می آورند این است که قرآن برای احکام و دستورات شرعی فلسفه و حکمت ذکر می کند. ایشان استفاده تنها از عقل را کافی نمی دانند، بلکه وحی و رسالت انبیاء را مکمل آن می داند چرا که در برخی موارد عقل پاسخگو نیست و باید از وحی و تعلیمات انبیاء الهی بهره برد. همچنین در پژوهش حاضر سعی شده است به جنبه فلسفی عقل در قرآن و روایات با توجه به اندیشه های امام خمینی (ره) پرداخته شود.

سوال اصلی اکثر اذهان خداپرست در تمامی ادیان، میزان به‌کارگیری خرد و عقل بشری در هنگام مواجهه با ایمانی است که خداوند در انسان‌ها به ودیعه نهاده است. پاسخ به این پرسش مکاتب فکری و عقیدتی بسیار و هم‌چنین چالش‌های فراوانی را در انسان‌ها شکل داده است. دین اسلام و مکتب شیعه با یادآوری و سفارش‌های فراوان به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‌های الهی چه در آیات قرآن کریم و چه درر وایات، جایگاه خود را در این نزاع به خوبی مشخص کرده است و عقل‌گرایی مورد نظر خود را به نحو اعتدال تعریف کرده است به نحوی که از هرگونه افراط و تفریط دوری گزیند. این رساله در صدد است با تدبر دقیق در روایات معصومین مندرج در باب عقل و جهل کتاب شریف اصول کافی به عنوان مهمترین منبع روایی شیعی و بررسی مؤلفه های عقل گرایی؛ نحوه اعتدالی عقل‌گرایی مورد نظر خود را اثبات نموده و با بررسی روایات مربوط به ایمان و تعریف دقیق‌تری که از عقل و ایمان به دست دهد به این تقابل صورت دیگری داده و نشان دهد که برای شیعه در آغاز نیز تقابلی مطرح نبوده که به دنبال رفع آن باشد.به‌عنوان نتیجه این رساله اثبات می‌کند که با تعریف دقیق می‌توان با مکاتب بسیاری که بر اثر افراط و تفریط در به‌کارگیری عقل به وجود آمده اند برخورد کرده و اصل وجود این مکاتب را زیر سوال برد.

امام محمد غزالی یکی از بزرگترین علمای عالم اسلام (و 450 ف 505ه ق)است. ایشان در فلسفه و تصوف و فقه و اصول دانشمندی بزرگ بود . غزالی بزرگترین و تاثیرگذارترین منتقد فلسفه و علم تجربی بود.ایشان اعتقاد داشت که دین در درجه اول برای ترویج و تکامل اخلاق نازل شده است . محمد غزالی نه تنها انکار فلسفه و عقل مورد اشاره و استفاده فلاسفه می کرد بلکه فلاسفه را نیز به کفر و الحاد متهم نمود . غزالی کتابی دارد به نام المنقذ من اضلال (نجات یافته از گمراهی ) که در آن سیر فکری خود از علم کلام به فلسفه و سپس تصوف را شرح می دهد . او در آنجا همه فلاسفه را ، فارغ از قدیم و جدیدشان ، در کفر و الحاد مشترک می بیند. کتاب دیگر غزالی به نام تهافت الفلاسفه تاثیر گذارترین کتاب در تمدن اسلامی در نقد عقل و فلاسفه است . کل عقاید غزالی در خصوص کتاب تهافت الفلاسفه به سبب شخصیت و دانش غزالی همچون صفت او که حجت الاسلام بود ، حجت اسلام و دین شمرده شد و تاثیر خود را در عالم اسلام گذاشت . این تاثیر منجر به تحقیر عقل و در ذیل آن فلسفه و ریاضیات و منطق و دانش تجربی گردید . قبل از غزالی احترام به عقل و خرد و فلسفه و علم در میان ادبا و شعرا بسیار برجسته است . نمونه ها : فردوسی و ناصر خسرو. اما بعد از غزالی و تحت تاثیر او تحقیرِ عقل و خرد و فلسفه و علم، در میان ادبای فارسی نویس ، به صورت گسترده و تا روزگار معاصر ادامه داشته است . بعد از غزالی ، خاقانی و مولانا و شیخ محمود شبستری و حافظ و شیخ بهائی و تا معاصران ، اقبال لاهوری این تاثیر را می بینیم .

در این نوشتار دو موضع منتسب به زکریای رازی، یعنی دین‌ گریزی و نبوت ستیزی، بررسی شده و با تبیین جایگاه عقل در نصوص دینی، متون فلسفی، مشرب علم‌شناختی، و هم‌چنین با سنجش موقعیت زمانی و مکانی عصر این حکیم، به منشأ اختلافات او با ابوحاتم رازی توجه شده است. منابع به روش کتابخانه‌ای فراهم آمده‌اند و بررسی کلمات متفکران با روش تحلیلی- مقایسه‌ای صورت گرفته است. به روایت ابوحاتم، مناظراتی میان ایشان در گرفته که طبق کتاب اعلام النبوه، هم طرح کننده شبهات و هم پاسخ دهنده آن‌ها شخص راوی مناظره بوده است. اختلاف دو رازی در پذیرش نبی یا امام به عنوان هدایت‌گر قافله بشری برای رسیدن به سعادت غایی است. به این معنا که زکریای رازی منتسب به دفاع از عقلانیت افراطیِ مستقل از ارشاد نبی یا امام است و ابوحاتم به دنبال اعتقادات اسماعیلی خود، به عقلانیت ملازم با شرع باور دارد. در مقام داوری میان دو نظر، باید توجه داشت که زکریای رازی به سبب آشنایی ناتمام با اندیشه اصیل اسلامی و نیز به سبب غلبه اختلافات دینی در زمانه وی، از شناخت دقیق منزلت دین بازمانده؛ که عقلانیت ادعایی او به همین ضعف مبنایی و در حقیقت به یک قصور اعتقادی باز می‌گردد.

عقل یا خرد قوه ی ادراکی است که با آن می توان کلیات را درک و واقعیت ها را سازماندهی کرد و یا صدق و کذب قضایا را بررسی نمود . عقل یکی از خصوصیات قطعی طبیعت انسان به شمار می آید و ارتباط نزدیکی با فعالیت های مخصوص به انسان ها دارد . عقل در فلسفه اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است ، زیرا با نگاهی به تاریخ اسلام متوجه خواهیم شد که یکی از مهمترین دغدغه های متفکران اسلامی از گذشته تا کنون پرداختن به این نیروی درونی بشر بوده است، که فیلسوفان مسلمان در این زمینه نظریاتی را بیان کرده اند. برخی از آنها عقل را سلاح قدرتمندی برای باز کردن گره های بسیاری از مجهولات معارف بشری و الهی می دانند . برخی دیگر نیز، آن را اساس جست وجوها و پژوهش های فلسفی دانسته اند . در این پژوهش توانمندی و محدودیت های عقل از دیدگاه دو مکتب فلسفی مشاء و حکمت متعالیه مورد بررسی قرار خواهد گرفت که آیا عقل پاسخگوی تمام مسائل و معارف بشری است یا خیر؟ هر یک از فیلسوفان این دو مکتب چه توانمندی هایی برای عقل ذکر می کنند و قائل به چه محدودیت هایی برای عقل هستند ؟ ابن سینا چهره برجسته ی مکتب مشایی است که عقل جایگاه ویژه ای در مکتب او دارد و از تفکر برهانی و استدلال عقلانی بهره می جوید که از آن به حکمت بحثی نیز تعبیر می کنند . ابن سینا استدلال عقلی را شایسته ی درک حقایق جهان دانسته و معتقد است در تلاش به نیل به حقیقت هستی، عقل کفایت می کند البته در بعضی موارد ازجمله معاد جسمانی منابع دیگر از جمله وحی و قول صادق مصدق را لازم می داند . به طور مثال در الهیات شفا و نجات اثبات معاد جسمانی و شرح تفاصیل آن را به شرع ارجاع داده است . در سه سده ی اخیر در بین فلاسفه ی اسلامی فیلسوفی صاحب مکتب و دارای نظام فلسفی خاص نظیر ملاصدرا ظهور نکرده است ، از این رو می توان نگرش ایشان را در باب عقل یکی از مهمترین دیدگاههای این موضوع به حساب آورد . ملاصدرا رویکرد خاصی به حدود شناختی عقل و کارکرد آن دارد و برای عقل انسان محدودیت قائل است . او در فلسفه ی خود هم از آیات و هم از احادیث و روایات معصومین (ع) استفاده نموده و کلام معصوم (ع) را همچون چراغی فروزان روشنی بخش راه سعادت و تکامل انسان می داند . به طور مثال ملاصدرا شناخت اسماء و صفات خدا را به وسیله ی عقل نظری و فلسفی غیر ممکن می داند و در این مورد در کتاب مفاتیح الغیب چنین می گوید : بدان به درستی که شناخت اسماء و صفات خدا در نهایت عظمت و شکوه است و به دست آوردن آن صفات با عقل فلسفی و مباحث فکری ممکن نیست و همچنین عقل ، این مطالب عالیه را حتی به واسطه ی مطالعه و دقت در اقوال متعدد و متکثر هم نمی تواند کشف کرده و بفهمد چرا که هیچ یک از این معارف باعث بصیرت برای عقل نمی شود و اثری ندارد مگر افزودن حجابی بر حجاب دیگر . از امام صادق (ع ) سوال شد : آیا عقل انسانی به تنهایی برای مردمان کافی است ؟ امام فرمودند : خود عقلی که در انسان وجود دارد در می یابد که نمی تواند همه چیز را درک کند و بفهمد و محتاج است که چیزهایی را فرا گیرد و بیاموزد . ملاصدرا معتقد است که فلاسفه و به طور کلی عقل به تمام اسرار و رموز جهان هستی دسترسی ندارند و لزوما به پیامبرانی از طرف خداوند محتاج اند تا آن رموز و اسرار را برای بندگان خدا بیان کند و به اختلاف فلاسفه در مورد رموز جهان پایان دهد . در این پژوهش سعی بر آن است تا دیدگاه بنیانگذاران و برخی پیروان دو مکتب فلسفی مشاء مانند فارابی ابن سینا و ابن رشد، و حکمت متعالیه در مورد قلمرو عقل و محدودیت ها و توانمندی هایی که برای آن قائل شده اند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد.