مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

توضیحات کاوه بهبهانی پیرامون سخنانش در این نشست: کتاب دربارۀ شر مجموعۀ برگزیده‌ای است از ترجمۀ مقالاتی در فلسفه و الاهیات شر به سرپرستی نعیمه پورمحمدی (انتشارات طه). جلد اول کتاب به الاهیات سنتی و جلد دوم آن به انواع الاهیات مدرن می‌پردازد. در این نشست کوشیده‌ام از اهمیت پروردن تصاویر نو از خداوند (پروردن ذائقۀ الاهیاتی) در رویارویی با شر سخن بگویم و با طرح ایدۀ انسان چندپاره به قدر وسع، نشان دهم که اهمیت خواندن این کتاب در چیست. دربارۀ کتاب: در این مجموعه، در جلد نخست کتاب دربارۀ شر نگاه‌های سنتی و در جلد دوم رویکردهای مدرن را از نظر خواهیم گذارند. در جلد نخست که به بازتاب واکنش‌های سنتی به مسئله شر اختصاص دارد، در آغاز مقدمۀ سرپرست مجموعه را می­خوانیم که به مرور کلی ادبیات مسئلۀ شر می­پردازد. پس از آن دو روایت تحلیلی و تازه از «برهان شر» آمده است تا با اصل برهان شر از راه تقریرهای تازۀ آن آشنا شویم. سپس پای سخن «فیلسوفان کلاسیک» همچون هایدگر، مک‌برَیِر، فروید و یونگ و «الاهیات ادیان» شامل «تئودیسه یهودی»، «تئودیسه مسیحی»، «تئودیسه اسلامی» و «تئودیسه هندی» می‌نشینیم. در آخر علل و عوامل «ناکامی تئودیسه‌های سنتی» را از نظر متفکران مدرن پی­گیری می‌کنیم. می‌خوانیم که از نظر اندیشمندان مدرن سه نوع نقد «گفتمانی»، «اخلاقی» و «اگزیستانسی» به اندیشمندان سنتی وارد است. در جلد دوم که به بازنمایی پاسخ‌های جدید می‌پردازد، گزیده‌ای از کوشش‌های خلاقانه و تحول‌خواه «الاهیات‌های مدرن» در پاسخ به مسئله شر آمده است: «الاهیات خدای گشوده»، «الاهیات پویشی»، «الاهیات اعتراض»، «الاهیات شکاکانه»، «الاهیات تحلیلی»، «الاهیات روایی»، «الاهیات صلیب»، «الاهیات شبانی»، «الاهیات اگزیستانسی»، «الاهیات عمل‌گرایانه» و «الاهیات فمینیستی». این نمونه‌ها خواندنی و آموختنی هستند. کتاب در دو جلد با حجم ۱۵۰۰ صفحه از سوی انتشارات کتاب طه در تابستان ۹۸ منتشر شده است. دربارۀ مقالات: شصت مقالۀ این مجموعه را در یک کتاب به زبان اصلی نمی­توان یافت. مقالات از منابع گوناگون گردآوری و در کنار هم چیده شده­اند. راز گردهم­آوری و چیدمان این شصت مقاله در یک مجموعه انتقادهایی است که این آثار به پاسخ­های الاهیات سنتی به مسئله شر وارد دانسته­اند و در پی آن از الاهیات سنتی به الاهیات مدرن گذر کرده­اند. دربارۀ مترجمان و ویراستار: نعیمه پورمحمدی، سید محمد حسین صالحی، مهدی خسروانی، محمد حقانی فضل، حمید هاشمی کهندانی، پریسا شکورزاده، کوثر طاهری، احمدرضا هاشمی، طیبه حقانی فضل، کوثر موسوی، سعیده میرصدری و فهیمه زعفرانی مترجمان این مجموعه هستند. سید محمدحسین صالحی ویراستار زبانی و ادبی کل مجموعه است. دربارۀ سرپرست مجموعه: نعیمه پورمحمدی، استادیار فلسفه دین در دانشگاه ادیان و مذاهب در قم، آثار متعددی در باب مسئلۀ شر در شکل مقاله، سخنرانی علمی در دانشگاه­های خارجی، کارگاه، تدریس و راهنمایی پایان­نامه در پروندۀ علمی خود دارد. سرپرستی این مجموعه (شامل انتخاب مقالات و مترجمان، نظارت بر کار مترجمان و ویراستار، فصل­بندی کتاب، نگارش چکیده برای مقالات، نگارش مقدمه کتاب و ترجمه بخش عمده­ای از مقالات) بر عهدۀ او بوده است. پیش­تر کتاب ایمان و اخلاق (انتشارات دانشگاه ادیان ۹۰) و کتاب جهان معلول­ساز (انتشارات توانمندان، ۹۸) به تألیف او و کتاب بازگشت به عقل (انتشارات علمی فرهنگی ۹۰) و درباره خدا (انتشارات علمی فرهنگی ۹۳) به ترجمه او منتشر شده است.

خدای من «خدایی قانون‌مدار» است. قانون او «سنن الهی» است و او با این سنن در کار جهان و انسان دائما حاضر و ناظر و فعال است. خدای کدیور در بالاترین حد متصور آزادی و اختیار انسانی را پاس می‌دارد. در زمان رخ دادن «شرورِ قلیلِ طبیعی» متاسف است که چرا انسان در مقابل این پدیده‌های طبیعی خود را مسلح نکرده، و در زمان وقوع شرور انسانی از آدمیان ستمگری که در حق دیگر بندگانش ظلم روا می دارند به شدت ناخشنود است و از اینکه بندگان مظلومش متحمل رنج و درد می‌شوند، عمیقا غمگین است. اما با توجه به «خیر کثیرِ آزادی و اختیار انسانی» کیفر ستمکار و پاداش ستمدیده را به آخرت موکول کرده است. افراد عجول و آنها که افق دیدشان در حد دنیای مادی است (یا می‌گویند آخرت را چه کسی دیده!) می‌خواهند با حذف «شرور قلیل دنیوی» بهشت اخروی به همین دنیا بیاید، فارغ از اینکه آنها با چنین تلقی دنیا را به جهنم تبدیل می کنند. کدیور این خدایِ حافظِ آزادی و اختیار انسان که حکمت و رحمتش را با تمام وجود لمس می کند عاشقانه دوست دارد. در زمان دشواری و بلا یاد او بزرگ‌ترین مایه آرامش، و دعا به درگاه او به روح آدمی چنان قوتی می‌دهد که هر ناملایمی تحمل کردنی است.

ستم از کسی سر می‌زند که کمبود داشته باشد تجاوز به مال یا جان یا ناموس دیگری می‌نماید تا دفع شهوت نماید یا خشم خودش را فرو نشاند یا بیش از حد انتقام بگیرد تادلش خنک شود و در هر صورت کمبودی که در خود احساس می‌نماید جبران نماید. اما همه این اسباب در خداوند تبارک و تعالی محال است غنی مطلقی که به هیچوجه نیازی در او راه ندارد و همه کمبودها را باید عطای او جبران نماید چگونه از او ظلم سر می‌زند؟ بحث‌های متعددی در این موضوع پیش می‌آید از آن جمله جبر و تفویض و تعیین مقدرات و به اصطلاح قضا و قدر- لوح محفوظ و نظائر اینها- مثلا چرا بعضی فقیر و گروهی غنی و بعضی مریض و فلج یا کور و کر و ناقص‌الخلقه و دیگران سالم باشند؟ از این مواردی که در سطح کوتاه و فکر ناقص منافات با عدل به نظر می‌آید. آیت‌الله شهید دستغیب با آن توقیف خدادادی که با بیان ساده داشت این بحث‌ها را عنوان کرده و پاسخ‌های کافی به هر یک از این اشکالات داده است و راستی با مطالعه آثار ایشان در این بحث‌ها رفع اشکالات شده و موجب استحکام عقیده نیز می‌گوید و همانطور که سبک آن شهید است با ذکر داستان‌ها و مثال‌ها و شواهدی از روایات و آیات تنوع در مطالب را رعایت نموده بدون اینکه خواننده احساس خستگی کند به حقایق آشنا می‌شود.

کتاب «العلم الإلهی» مباحث سید کمال حیدری می باشد که توسط عبدالله اسعد به رشته تقریر درآمده است. کتاب در 2 جلد درباره مسئله علم الهی، حقیقت ، مراتب و دست آوردها و همچنین کلیه ی معارف و علوم مرتبط با آن می باشد. اصل این کتاب به عنوان شرحی بر کتاب اسفار اربعه عقلیه ملا صدرای شیرازی در موقف سوم آن (علم خداوند) نگاشته شده است.

«موسوعة العدل الالهي» یکی از مهمترین آثار و تألیفات آیت الله سید کمال حیدری به شمار می رود. این کتاب، نتیجه یک مجموعه ای از تحقیقات و دروس علامه سید کمال حیدری، می باشد که به تعدادی از طلاب علوم دینی در حوزه علمیه قم در زمینه اعتقادات اسلامی ضمن مباحث عدل الهی ارائه شده است. اثر حاضر، مشتمل بر مجموعه مباحث عدل الهی می باشد، از جمله: ۱. ریشه های تاریخی مسأله عدل الهی ۲. بیان معنا و مظاهر آن ۳. تفاوت آن با عدل بشری ۴. بررسی رویکردهای مختلف در تحلیل مسائل عدل الهی ۵. مباحث حُسن و قُبح ۶. بیان نظرات مذاهب اسلامی همچون اشاعره و معتزله و حکمای مکتب اهل بیت در مسأله ۷. حُسن و قُبح در افعال خداوند و افعال انسان ۸. قدرت عقل در تشخیص حُسن و قُبح ۹. بیان رویکردهای مختلف در مسألۀ تعطیل افعال الهی و غیره

فیلسوفان دین عموما بر این باورند که وجود شر در عالم نیرومندترین چالش در برابر اعتقاد به وجود خداست. آن‌ها میان دو وجه از مسئله تفکیک قائل شده‌اند: وجه «فلسفی/دفاعیه‌ای» و وجه «دینی/روان-جامعه‌شناختی». وجه فلسفی/دفاعیه‌ای به نوبه خود به دو «مسئله منطقی) و «مسئله بینه‌ای» تحلیل شده است. «مسئله منطقی شر) بر آن است که میان اعتقاد خداباوران به وجود خدا و این واقعیت که در عالم شروری وجود دارندء ناسازگاری منطقی وجود دارد. راه‌های مختلفی برای پرهیز از این ناسازگاری پیشنهاد داده شده است. ملحدان» اعتقاد به وجود شر را انتخاب کرده‌اند و اعتقاد به خدا را همچون اعتقادی باطل کنار گذاشته‌اند. خداباوران به راه‌هایی دیگر متوسل شده‌اند؛ گروهی از خداباوران تلاش کرده‌اند تا نشان دهندء اعتقاد به وجود خدا با اعتقاد به وجود شر قابل جمع است. این مقاله در پی آن است تا نشان دهد مسئله شر منحصرا منطقی یا حتی فلسفی نیست» بلکه مسئله‌ای روان - جامعه‌شناختی و ایمانی هم هست.

چکیده بیشتر مباحثی که در اندیشه‌های فلسفی و کلامی غرب، دربارۀ مسئلۀ شر مطرح شده‌اند، به جنبۀ نظری آن، (آن‌گونه که در ساختار کتاب مقدس بیان شده است) توجه داشته‌اند. این مباحث اغلب با اشاره به منطقی بودن مسئلۀ مذکور، ناسازگاری قدرت و علم مطلق خدا و رحمت واسعۀ او، وجود انواع مختلف شر در عالم را چالشی جدی پیش روی مؤمنان دانسته‌اند. الهیات پویشی به‌عنوان جنبش نوینی در مباحث کلامی - فلسفی با بهره‌گیری از دیدگاه‌های فلسفی وایتهد و پیروان او در مکتبشیکاگو، با ارائۀ تبیین و توصیف یکسره متفاوتی از تبیین سنتیِ مطرح در ادیان، به‌نوعی با تغییر دادن یا پاک کردن صورت مسئلۀ مورد بحث، سعی در یافتن راه حلی برای پاسخگویی به مسئلۀ شر داشته است. انکار قدرت مطلق خداوند و علم او به آینده، ارائۀ تفسیر متفاوتی دربارۀ ارتباط میان خدا و جهان و نیز تفکیک شر ظاهری از شر واقعی، از مهم‌ترین مبانی الهیات پویشی در مواجهه با مسئلۀ شر محسوب می‌شود. در جستار حاضر، برآنیم تا با تکیه بر آرای فلسفی و کلامی ملاصدرا، به‌ویژه اصالت وجود، تشکیک وجود، عدمی و نسبی بودن شر، رویکرد الهیات پویشی در مواجهۀ با مسئلۀ شر را نقد و بررسی کنیم.

با تدقیق در آثار دیوید هیوم، مشخص می‌شود هدف او از تبیین مسئلۀ شر همان هدفی است که در سراسر فلسفۀ دینش دنبال می‌کند، یعنی حمله به الهیات طبیعی و معرفی کردن آن به عنوان امری فاقد وجاهت معرفتی و غیرنظام‌مند. بنابراین، خلاف آنچه در بیشتر تقریرها بیان شده، دایر بر این که هیوم با بیان مسئلۀ شر قصد دارد استدلالی علیه وجود خدا بیاورد، هدف هیوم حمله به این ادعای الهیات طبیعی است که گزاره‌های دینی عقلاً غیرقابل اثبات‌اند، نه آن که این گزاره‌ها کلاً مردود باشند؛ یعنی به لحاظ معرفت‌شناختی آنها را بیرون از محدودۀ شناسایی انسان می‌داند، نه آن ‌که به لحاظ وجودشناختی فاقد هستی باشند. بر همین اساس، در این جستار با پژوهشی کتابخانه‌ای، به دنبال آن هستیم که با نشان دادن دو گونه شاهد، که یکی اذعان صریح به امکان وجود علتی برای نظم موجود در جهان در متن آثار هیوم (پایان هر دو کتاب تاریخ طبیعی و گفتگوها) است، و دیگری راه‌حل‌هایی است که هیوم برای مسئلۀ شر ارائه می‌دهد، مشخص گردد تقریر مشهور از مسئلۀ شر او، که استدلالی علیه وجود خدا قلمداد می‌گردد، با در نظر گرفتن متن آثار وی چندان صحیح نیست. بنابراین لباس الحاد را از تن هیوم درمی‌آوریم و او را به نوع خاصی از ایمان‌گراییِ قریب به رازوارگی ملبس می‌کنیم.