مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

جان هیک (فیلسوف دین انگلیسی) نخستین نظریه پردازی است که عقیده انحصارگرایی را باطل دانست و معتقد به تکثر در حقانیت و نجات همه ادیان شد. از طرف دیگر صدرالدین شیرازی گرچه در زمره کثرت گرایان نیست، اما بر این باور است که اکثر مردم اهل نجاتند و تنها منکران معاند و جاهلان مقصر-که شمار اندکی از مردم را در برمی گیرد- از نجات برخوردار نیستند. در این پژوهش ربط و نسبت حقانیت در نجات از دیدگاه این دو دانشمند مورد تبیین و بررسی قرار گرفته است.

یکی از زیربناهای اساسی حکومت اسلامی که به‌نوعی در حیطۀ مدیریت اسلامی قرار دارد، اصل عدالت است. به‌گونه‌ای که هر حکومتی، برای سندیت‌یافتن و مشروعیت خویش، ناگزیر از اجرای عدالت است. به همین دلیل، این مسئله در اندیشۀ سیاسی امام علی (ع) جایگاه ویژه‌ای دارد و بارزترین جلوۀ آن در کتاب نهج‌البلاغه نمود پیدا می‌کند. در حقیقت، عدالتی که در این کتاب، اساس دیدگاه امیرمؤمنان (ع) قرار گرفته، با عدالتی که مدّ نظر لغت‌شناسان و اندیشمندان سایر مکاتب است، متفاوت است و با مفاهیم دیگری عجین شده است. در مقالۀ حاضر، برآنیم تا ضمن بیان این تفاوت‌ها، جایگاه عدالت و مفهوم آن را در جهان‌بینی سیاسی و اجتماعی و دینی این بزرگوار، تحلیل و بررسی کنیم.

چکیده: این رساله مسئله¬ی نجات و حقانیت را از منظر علّامه طباطبائی و امام محمّد غزالی به عنوان دو تن از برجسته ترین شخصیت های شیعه و اشاعره، مورد تحلیل و مقایسه قرار می¬دهد. از نظر غزالی، دین حق فقط و فقط دین اسلام است و در دین اسلام نیز مذهب سلف، مذهب حق می¬باشد. علاوه بر آن، روش تصوّف از دیدگاه او بهترین راه برای رسیدن به کمال انسان است. وی معتقد است هر کس حضرت محّمد صلّی الله علیه و آله را تکذیب کند کافر است.مبانی جناب غزالی برای اثبات حق عبارتند از عقل، منطق، نصّ قرآن، خبر متواتر و اجماع. وی همچنین میان حق و باطل، قائل به مراتبی است. او اگرچه همه¬ی غیر مسلمانان را کافر می¬داند، امّا پیروان مذاهب مختلف در دایره¬ی اسلام را تکفیر نمی¬کند و امامیه را دچار بدعت و معتزله را گرفتار خطای در تأویل می¬داند. وی بر اساس مبانی خود از قبیل رحمت واسعه¬ی الهی و شفاعت، معتقد به نجات اکثریت می¬باشد. مشرکین و کفاری که عناد دارند و یا جاهل مقصّر محسوب می¬شوند را هالک می¬داند و معتقد است پیروان سایر ادیان در صورتی که جاهل قاصر باشند، مشمول رحمت الهی گشته و عذاب نخواهند شد. علاّمه طباطبائی در باب حقانیت، حق را منحصر در دین اسلام و مذهب تشیّع دانسته و معتقد است حق، صراط مستقیم است و همه¬ی ادیان و مذاهب دیگر به میزانی که به این صراط راه یافته باشند از حق بهره¬مند می¬باشند. ایشان برای اثبات حق از اصول عقلیه، منطق، نصّ قرآن و خبر متواتر استفاده کرده¬ و بر اساس برخی مبانی مانند توحید، رحمت خدا، شفاعت و توبه، قائل به نجات اکثریت است. وی معتقد است اکثر مردم گناهکار حتّی اگر مدّتی کوتاه هم وارد جهنّم شوند، سرانجام از آن رهایی یافته و وارد بهشت می¬شوند و شرط اصلی نجات را داشتن ایمان می¬داند. از نظر ایشان پیروان دیگر ادیان به کافر قاصر و مقصّر تقسیم می شوند که گروه اول مشمول رحمت واسعه ی الهی واقع شده و از مرتبه¬ای از نجات برخوردارند اما گروه دوم به واسطه ی عناد با حقیقت سرنوشتی جز عذاب الهی ندارند. تفاوت دیدگاه این دو متکلّم در بحث حقانیت تنها در باب امامت قابل مشاهده است. علاّمه طباطبائی معتقد است حضرت علی و اولاد ایشان جانشین پیغمبر بوده و آن¬ها را در اعتقاد و علم و عمل معصوم می¬داند. بر خلاف غزالی که اساساً عصمت امام را لازم نمی¬داند. در مسأله¬ی نجات نیز غزالی فلاسفه را به شدّت تکفیر کرده است در صورتی که جناب علاّمه فلسفه را روش مورد قبول کسب علم و معرفت می¬داند. واژگان کلیدی: نجات، حقانیت، علاّمه طباطبائی، غزالی

این مقاله به بررسی جایگاه تصور و تصدیق در ادراک خدا از دیدگاه علامه طباطبائی می پردازد. با نگاهی به سیر تطور ادله خداشناسی، به دست می آید اکثر اشکالات در زمینه بحث از خدا، از نرسیدن به مدعا و تصور ناصحیح مسئله نشأت می گیرد و نقد براهین خداشناسی در غرب نیز متأثر از همین موضوع است. علامه طباطبائی ضمن تصریح و تأکید بر این نکته، و ضمن اعتقاد به اینکه وجود خدا و وجوب ازلی او، بدیهی اولی است و از برهان مستغنی است، سعی می کند از همین نقطه با طرح صحیح مسئله، ادراک خدا را با فطرت به هم گره زده و از فطری بودن علم حصولی و حضوری به خدا، سخن گوید. در این پژوهش، تلاش شده است بحث فطرت از زاویه وجودشناختی و معرفت شناختی و از منظر علامه طباطبائی مورد تشریح قرار گیرد و به مدد توجه به فطرت از منظر معرفت شناختی، «حقانیت» و «معقولیت» باور به خدا مورد تحلیل و تبیین واقع گردد. ریشه یابی ادراک ناصواب خدا و طرح بحث فطرت از زاویه وجودشناختی و معرفت شناختی و تفکیک معرفت شناسانه حقانیت و معقولیت باور به خدا، از جمله نکات مورد توجه و مهم این نوشتار است.

انکار ناپذیری وجود ادیان متعدد از طرفی و بطلان حقانیت ادیان در عرض یکدیگر(پلورالیزم دینی از جنبه‏ی نظری) که به واسطه‏ی ادله‏ی برون دینی و درون دینی اثبات می‏شود ، انحصارگرایی در باب حقانیت را نتیجه می‏دهد که با توجه به ملاکهایی چون بنیاد الهی،تحریف ناپذیری، نسخ ناشدگی و خردپذیری می‏توان دین حق را از غیر حق بازشناخت . بنابراین هر دین در دوره‏ی خود حق است و با آمدن دین مبین اسلام ،ادیان پیشین منسوخ شده و ملزم به پیروی از این دین هستیم.نجات اخروی امری ذومراتب است که بالاترین درجه‏ی آن وصول به مقام مقربین و پایین ترین درجه اش رهایی از دوزخ می‏باشد. پیروان دین حق (اسلام)بسته به مرتبه‏ی ایمان و میزان اعمال صالحشان به مرتبه ای از نجات نائل می‏شوند و پیروان دیگر ادیان ، اگرچهاز نظر فقهی در اسلام کافر محسوب می‏شوند، اما به لحاظ کلامی به کافر قاصر و کافر مقصر تقسیم گشته و سرنوشت اخروی گروه اول که کفر آن‏ها نه از روی عمد بلکه در اثر عذر و قصور است با گروه دوم که در عین شناخت حق و حقیت، با آن عناد می‏ورزند، متفاوت است به طوریکه گروه اول ، مشمول رحمت واسعه‏ی خداوند واقع شده و از مرتبه ای از نجات برخوردار می‏شوند اما گروه دوم سرنوشتی جز عذاب الهی ندارند. بنابراین از نظر اسلام حقانیت غیر از نجات بوده و رابطه‏ی لزومی بین آن‏ها برقرار نیست به این معنا که اسلام در باب حقانیت انحصارگرااما در باب نجات شمول گرا می‏باشد و حداقل چیزی که از اصولی چون رحمت واسعه‏ی خداوند، اصل عذر و قصور و ... می‏توان برداشت نمود، امکان نجات اکثریت است.

‌این‌ مقال‌ بر آن‌ است‌ که‌ پلورالیسم‌ را از منظر قرآن‌ مورد بررسی‌ قرار دهد. برخی‌ برآنند که‌ می‌توان‌ بر اساس‌ آیات‌ قرآن‌ به‌ پلورالیسم‌ اعتقاد پیدا کرد. برای‌ مثال‌ به‌ آیه‌ «لکل‌ جعلنا منکم‌ شرعة‌ و منهاجا؛ ما برای‌ هر کدام‌ از شما آیین‌ و طریق‌ روشنی‌ قرار دادیم». آنان‌ اعتقاد دارند که‌ چون‌ اختلاف‌ شرایع‌ ناشی‌ از ارادة‌ الهی است، امر مذمومی‌ نمی‌باشد. مؤ‌لف، این‌ دیدگاه‌ را مورد نقد قرار می‌دهد و بر آن‌ است‌ که‌ این‌ آیه‌ فقط‌ بر تعدد شرایع‌ از دیدگاه‌ قرآن‌ کریم‌ دلالت‌ دارد و نه‌ بر حقانیت‌ فعلی‌ تمام‌ آنها. در حال‌ حاضر شریعت‌ حق، اسلام‌ و کتاب‌ مهیمن‌ قرآن‌ است

عدّه‌ای بر این عقیده‌اند که از نظر عرفِ جامعه، رابط? خویشاوندی با انبیا و اولیای الهی به نوعی برای افراد حقانیت به همراه دارد چرا که اگر فلان فرد حق نبود و مورد تأیید پیامبر و امامان: که در نهایت کمال بشری می‌باشند نمی‌بود، ایشان با آنان وصلت و روابط خویشاوندی بر قرار نمی‌کردند. پس می‌توان این نتیجه را گرفت که هر‌‌کس با اینان رابط? خویشاوندی (به ویژه از طریق ازدواج) داشته باشد مورد تأیید آنان است و هرکس مورد تأیید اولیا و انبیای الهی باشد، می‌تواند ادعای حقانیت نماید.پاسخ این سوال که آیا رابط? خویشاوندی می‌تواند برای افراد حقانیت به همراه داشته باشد را باید در دو منبع الهی یعنی؛ قرآن کریم و روایات که مفسِّر و مبیِّنِ قرآن می‌باشند و عقل که مهمترین عطی? الهی به انسان است مورد بررسی قرار دهیم. دراین رساله در بررسی دیدگاه قرآن و سنت، به این نتیجه رسیده‌ایم که خداوند رابط? خویشاوندی با افرادی همچون اولیا و انبیای خود را، عاملی برای حقانیت افراد نمی‌داند و این موضوع را به گونه‌های مختلف در قرآن رد و نفی نموده است. در عوض عوامل دیگری همچون تقوا، ایمان، قلب سلیم و از همه مهمتر تبعیت از ولی‌ای که از سوی خداوند بر مردم آمده است را عاملی برای حقانیت آنان می‌داند. به گونه‌ای که برخی همچون فرزند نوح به علّت پیروی نکردن از پیامبر خداوند از اهلیّت با این ولی خدا ساقط می‌شود و خداوند میان او و دیگر سرکشان فرقی قائل نشده و او را با دیگران عذاب می‌نماید.و همچنین أهل‌بیت: نیز در روایات خود، رابط? خویشاوندی با ایشان را در حقانیت افراد موثر نمی‌دانند بلکه علاوه بر تشویق و ترغیب مردم به ایمان، عمل صالح و تقوا، ولایت و تبعیت از ایشان که شرط پذیرش و قبولی طاعات الهی است، را عامل حقانیت ذکر می‌کنند، به گونه‌ای که فردی همچون فرزند نوح، همان‌گونه که قبل‌تر به آن اشاره شد به خاطر سرکشی‌اش از ولیّ خدا، از اهلیت ساقط می‌شود امّا فردی که نه تنها با أهل‌بیت: رابط? خویشاوندی ندارد، بلکه حتّی هم نژاد با ایشان نیز نمی‌باشد، حقانیت پیدا می‌کند و به مقامی‌ می‌رسد که أهل‌بیت: در حق او می‌فرمایند: «منّا اهل البیت».و همچنین در این رساله بعد از بررسی معنای لغوی حقانیت و این‌که چه کسانی حق و معیار تشخیص آن می‌باشند, به این نتیجه رسیدیم که هر کس با حق مخالفت نماید باطل است، و این مطلب را به عنوان یک قانون کلّی و همیشگی بیان کرده‌ایم که اگر فردی هر چند از خویشاوندان بسیار نزدیک أهل بیت: باشد، امّا در صورتی‌که با ایشان مخالفت و دشمنی کند نه تنها نمی‌تواند ادعای حقانیت داشته باشد بلکه او فردی است باطل.

1)