مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫با توجه به جايگاه خلافت و وصايتي که امام علي عليه السلام نسبت به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم داشتند، مخالفان همواره در طول تاريخ اسلام، شبهاتي را نسبت به شأن و منزلت حضرت وارد کردهاند. پژوهش حاضر شبهاتي مربوط به عصمت آن حضرت را بررسي و نقد کرده است. نويسنده پس از کليات و مفاهيم، به شبهات مربوط به عصمت اعتقادي حضرت پرداخته است که از جمله آنها، نفي برتري حضرت بر انبيا( و مخالفت با دستور پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در صلح حديبيه است. از شبهات مربوط به نحوه تعامل حضرت با شريعت، ميتوان به تعلل حضرت در اخذ بيعت براي خود پس از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، نسبت خطا دادن به حضرت عليه السلام از سوي امام حسن عليه السلام و منافات داشتن تقيه حضرت با تبليغ دين اشاره کرد. از شبهات مربوط به عصمت در امور شخصي حضرت، ميتوان به نداشتن حضور قلب در نماز به هنگام خاتم بخشي به سائل، اعتراف به ظلم و خطا، طلب مغفرت، خواستگاري از دختر ابوجهل و فراهم شدن موجبات خشم پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و حضرت زهرا?، سکوت در برابر توهين به حضرت زهرا?، ازدواج عمر با دختر علي عليه السلام ام کلثوم، بيعدالتي در تقسيم غنايم، بيعت با شيخين، پذيرش حکميت، و عدم تغيير سنت شيخين اشاره نمود. نويسنده با طرح هر يک از شبهات، به نقد و بررسي شبهه و پاسخ آن پرداخته است. امام علي عليه السلام، بر اساس ادله خدشه ناپذير، از مقام عصمت برخوردار بودند. در فهم و استنباط در تمام مسائل ديني، اجتماعي، سياسي و ... مانند پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بودند. در حوزه عمل به شريعت، به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم تأسي ميکردند. در امور شخصي نيز با اندک تأمل در شبهات، بي ارزش بودن آنها روشن ميشود. با بررسي و دقت در شبهات، انگيزه دشمنان از القاي شبهات را ميتوان تنزّل مقام بي بديل حضرت پس از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، سرپوش گذاشتن بر بدعتها و انحرافات رقبا، منحرف ساختن اذهان از وقايع مسلّم تاريخي چون واقعه غدير، و آرام ساختن کاذب روان خود دانست.

‫در ميان علماي فريقين، در باره عصمت به طور عام و معصوم بودن خاندان پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و انبيا عليه السلام اختلافاتي وجود دارد. شخصيت حضرت زهرا? در ميان هر دو فرقه شيعه و سني از جايگاه ويژهاي برخوردار است و اعتقاد اکثر مردم اين است که جايگاه والاي ايشان صرفاّ بدين جهت نيست که فرزند رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم است. البته اين مسئله در جاي خود ارزشمند است؛ امّا تنها يکي از ويزگيهاي برتري آن حضرت است؛ زيرا عمده جايگاه والاي ايشان، به جهت دارا بودن شخصيت معنوي خود آن حضرت است. بنابراين، تبيين جايگاه واقعي ايشان، مسئله بسيار مهمي است که شايسته بحث و بررسي است. بر اين اساس، تحقيق حاضر در سه فصل به بررسي ديدگاه علماي شيعه و سني در باره عصمت حضرت زهرا? پرداخته است. اثبات عصمت حضرت زهرا? با استفاده از دلايل عقلي و نقلي فراوان امکان پذير است. طبق نظر مشهور شيعه، از بررسي آيات و روايات به دست ميآيد که حضرت زهرا? داراي عصمت مطلق بوده است. به تعبير ديگر، آن حضرت به لحاظ حقيقت عصمت، هم معصوم از گناه هستند و هم معصوم از سهو و نسيان، و به لحاظ مرتبه و درجه، کاملترين مرتب? عصمت را دارا ميباشند؛ يعني همان عصمتي که شيعه براي پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و امام علي عليه السلام معتقد است. البته ذکر اين گونه روايات در کتب روايي معتبر اهل سنت و تأکيد بزرگان ايشان بر صحت اين روايات، خود نوعي اعتراف ضمني به صحت نظريه شيعه است. افزون بر آن، اکثر مفسران اهل سنت، شأن نزول آيات عصمت را اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم دانستهاند. از جمله آيات بررسي شده در باب عصمت، آيه تطهير است که به صراحت و روشني، عصمت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و اهل بيت ايشان را بيان ميکند. دلايل قرآني و روايي ديگر نيز به لحاظ مفهومي و دلالت التزامي، مؤيد و ثابت کننده ادعاي نويسنده است.

---

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫هدف اصلي اين نوشتار، بررسي و تبيين عصمت امامان( از نگاه قرآن و روايات است، که البته روايات اهل سنت نيز در اين تحقيق مورد بررسي و استفاده قرار گرفته است. عصمت به‌معناي بينش و آگاهي گسترده در انسان معصوم است که او را از ارتکاب معصيت و وقوع در خطا بازمي‌دارد. همان‌گونه که متکلمين گفته‌اند، انبيا و امامان از اين مصونيت خاص برخوردار بوده، و با وجود آن هيچ‌گاه مغلوب هواي نفس و شهوات نمي‌شوند. از ديدگاه شيعه يکي از شرايط امام، برخورداري از عصمت است، اما علماي اهل سنت آن را از شرايط امامت نمي‌دانند. البته اين ويژگي منحصر در انبيا و امامان( نبوده و کسان ديگري همچون حضرت زهرا( و فرشتگان نيز از آن برخوردارند. آن‌چه درباره ضرورت و فلسفه عصمت انبيا مطرح مي‌شود درباره امام نيز مطرح مي‌باشد، زيرا بعد از پيامبران، وظيفه آن‌ها را بر عهده داشته و حافظ دين و شريعت هستند. در قرآن دو دسته از آيات بر عصمت ائمه دلالت دارد؛ يک دسته از آيات به صورت عام حاکي از عصمت هر حجتي است که منصوب از سوي خدا باشد. بر اساس محتواي آيه خلافت، جانشين خدا در زمين بايد داراي خصوصياتي از جمله عدم اتصاف به ظلم باشد و کسي که اين خصوصيات را ندارد نمي‌تواند خليفه خدا باشد. همچنين در آيه امامت از مسأله امامت به عهدي تعبير مي‌شود که به ظالمين نمي‌رسد. آيه مقربين و آيه مخلَصين هم از ديگر آياتي است که به‌شکل عام بر عصمت حجت‌هاي منصوب از طرف خدا دلالت دارد. دسته ديگري از آيات قرآن به‌طور خاص و روشن بر عصمت ائمه دلالت دارند؛ آيات تطهير، صادقين، علم‌الکتاب، اولواالامر، ولايت و تبليغ، از جمله اين آيات هستند. البته روايات زيادي نيز وجود دارد که مؤيد اين مطلب بوده و دلالت آيات عام و خاص را تأييد کرده، و مصداق اين آيات را نيز بيان کرده‌اند.

‫نوشتار حاضر به مقايسه ديدگاه‌هاي علامه حلي، شيخ مفيد و ابن تيميه درباره عصمت ائمه( پرداخته، ادله عقلي و نقلي شيخ مفيد و علامه حلّي در مقوله اثبات و دليل هاي ابن تيميه در انکار عصمت ائمه و شبهه هاي وي را در اين زمينه ارائه مي‌کند. نويسنده در قالب چهار فصل اختلاف نظريات اين سه تن را که ناشي از اختلاف آنان در مباني کلامي است، مطرح کرده و نوع نگرش آن ها را به مقوله امامت و ويژگي‌هاي امام بررسي کرده است. در فصل اول نخست به تشريح مفهوم واژگان کليدي پژوهش، مانند معناي عصمت و امام در لغت و اصطلاح، معناي آن نزد علامه حلي، شيخ مفيد و ابن تيميه، معناي جبر، اختيار، موهبت و اکتساب پرداخته شده، سپس با بررسي حيات فکري، سياسي و اجتماعي شيخ مفيد و علامه حلي، و مروري بر حيات سياسي، اجتماعي و فرهنگي ابن تيميه و جايگاه امامت در مذهب شيعه و اهل سنت صورت مي‌پردازد. نگارنده آن گاه جايگاه امامت از منظر شيخ مفيد، علامه حلي و ابن تيميه را با يکديگر مقايسه کرده و در فصل دوم تلقي و برداشت هر يک از آن ها از مفهوم عصمت، واژگان معادل عصمت، تفاوت عصمت و عدالت، و دروني يا بيروني بودن عصمت را تبيين مي‌سازد. او در فصل سوم به ادله عقلي و نقلي عصمت در آموزه‌هاي اسلامي و ضرورت وجود آن در پيامبران الهي و ائمه معصوم( اشاره کرده و با توجه به نوع نگرش ابن تيميه به نظام سياسي اسلام، ديدگاه‌هاي وي درباره انکار عصمت امامان و حتي پيامبران الهي را نيز منعکس مي‌کند. نويسنده در ادامه به ادله قرآني و روايي عصمت اهل بيت( با استناد به آيه تطهير، حديث ثقلين و حديث سفينه پرداخته و به اثبات عصمت امامان شيعه مي‌پردازد. در فصل چهارم مهم ترين شبهه هاي ابن تيميه و ساير مخالفان عصمت ائمه( نقل و سپس نقد گرديده است. اين شبهه ها در زمينه ناسازگاري عصمت با اختيار و پديدآوردن شبهه جبر، اکتسابي يا موهبتي بودن عصمت، مکانيزم عصمت، منافات داشتن عصمت با استغفار ائمه از سوي ابن تيميه وارد شده و جواب علامه حلي و شيخ مفيد به اين قبيل ايرادها بر اساس ادله قرآني و نقلي، بيان مي‌گردد.

‫اين تحقيق کوشيده است تا موضوع عصمت اهل بيت( را در تفاسير معروف اهل سنت، و در محدوده آيات اولي‌الامر، امامت و تطهير، بررسي نمايد. ذيل آيه اولي‌الامر در موضوع اطاعت از خدا و رسول، اختلافي ميان فريقين نيست، اما درباره اطاعت از اولي‌الامر، عده‌اي از مفسران قرآن به اطاعت مطلق، و برخي از آن‌ها به اطاعت مقيد قايل هستند. اما به نظر مي‌رسد که اطاعت مقيد با مقصود آيه سازگار نيست زيرا در آن صورت، دخول شرط در آيه لازم مي‌آيد، در حالي که اطاعت در اين آيه، مطلق ذکر شده است. همچنين مفسران معروف اهل سنت در تعيين مصداق و مقصود از اولي‌الامر، يا به حاکمان اشاره کرده‌اند، و يا به جماعت حل و عقد؛ اما دلايل متقن و متعددي از سوي شيعه ارايه گرديده که مقصود از اولي‌الامر را منحصر در ائمه معصومين( مي‌داند، و اين ديدگاه با روايات نيز سازگار است. مفسران اهل سنت، آيه امامت را هم ناظر به نبوت مي‌دانند. در حالي که آيات ديگر نشان مي‌دهد که حضرت ابراهيم( در جواني به مقام نبوت برگزيده شده بود، و اين آيه درباره زماني است که آن حضرت در کهولت سن به‌سر مي‌برد، و بديهي است که جعل مکرر مقام نبوت براي ايشان محال است. همچنين از ادامه اين آيه که امامت را يک عهد الهي ناميده که به ستم‌کاران و گناه‌کاران نمي‌رسد، مي‌توان عصمت اهل بيت( را هم اثبات نمود. از سوي ديگر، مفسران اهل سنت آيه تطهير را شامل زنان پيامبر، و يا زنان و اولاد پيامبر، حسن، حسين و علي( دانسته‌اند؛ اما اين ديدگاه نيز نمي‌تواند صحيح باشد، زيرا علاوه بر انکار اين نظر از سوي برخي از اهل سنت، خود زنان پيامبر اسلام( نيز چنين ادعايي نکرده‌اند، و روايات زيادي وجود دارد که بر اساس آن، پيامبر بارها مصداق اين آيه را فاطمه، علي و فرزندان ايشان( اعلام کرده است.

«شیعه پاسخ می دهد»، تالیف سیدرضا حسینی نسب زیر نظر آیت‌ الله جعفر سبحانی به زبان فارسی که در سال ۱۳۸۶ برای نوزدهمین بار توسط انتشارات مشعر و چاپ دار الحدیث به بازار کتاب عرضه شده است. کتاب، در راستای رد بعضی شبهاتی است که از دیرباز توسط طائفه اهل سنت پیرامون مسئله خلافت، عصمت امام، رجعت، شفاعت، سجده بر تربت، توسل، تقیه و... به شیعه ایراد شده است. شبهات و پاسخ آنها به صورت مختصر ذکر شده و در عین اختصار مشتمل بر ادله قطعی است که ذهن خواننده را از هر ابهامی خالی می‌ کند که با یک سیر منطقی و استدلالی با استناد به احادیث منقول در کتب معروف و مورد استناد اهل سنت جواب هایش شرح و بسط داده شده است. سپس اشاره‌ ای به منشا پیدایش شبهات و سخن علماء اهل سنت پیرامون شبهات می‌ شود، در این پاسخ‌ ها نکات زیر به چشم می‌ خورد: بحث رجالی و دقت در سند و متن احادیث، بررسی مفاهیم روایات از جهت لغوی، ادبی و اصطلاحی و توضیح کافی راجع به آنها، تبین و غبارزدایی از بعضی وقایع تاریخی، ارجاع کسانی که طالب مباحث بیشتری هستند، جهت اطلاع بیشتر به سایر کتب کلامی، فقهی، فلسفی، تاریخی و... که به صورت مبسوط بحث کرده‌ اند. استمداد از مباحث عقلی و نقلی، فقهی، فلسفی، کلامی، تاریخی به صورت مختصر، جامع و نافع با بررسی تمام احتمالات موجود در مباحث و ارائه جواب‌ های حلی و نقضی در ضمن مقدمات و نتیجه گیری از بحث، اعراض از اطاله کلام و سعی در پاکسازی شیعه از شبهاتی که از روی جهل به شیعه نسبت داده شده است.