مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب« عصمت امام در تاریخ تفکر امامیه تا آخر قرن پنجم» که در صدد بررسی شبهه عصمت امام‌ می باشد به قلم محمد حسین فاریاب به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده این اثر با طرح مقدمه و با پرداختن به مباحثی همچون تاریخچه پیدایش بحث عصمت و بازتاب آن در جامعه شیعی، مفهوم عصمت، تعریف عصمت و ویژگی های آن، بررسی قلمرو عصمت از گناهان پیش از تصدی و پس از تصدی منصب امامت، عصمت از گناه سهوی، عصمت امام از اشتباه در امور عادی، عصمت امام از اشتباه در تبیین دین و در نهایت برهان عصمت به بحث و بررسی پرداخته است.

متکلّمان امامیّه ی در دو مدرسه کوفه و بغداد پیرامون مسائل مختلف، دارای دیدگاه های متفاوتی بوده اند و از جمله مهمترین اختلاف آنها در تعریف امامت و شؤون آن یعنی علم و عصمت امام بوده است. امامت در دیدگاه متکلّمان اسلامی یعنی خلافت رسول خدا در امور دین و دنیا. طبق این تعریف گستره ی زعامت امام بر مسائل مربوط به حوزه دین و همچنین مسائل سیاسی و حکومت داری و تمامی امور مربوط به دنیا تسری و تعمیم می یابد. این تعریف مورد اتفاق بزرگان متکلّمین شیعه و سنّی است. متکلّمین امامیّه، مقام مفترض الطّاعة را برای امام قائل بوده اند. متکلّمان امامیّه در مدرسه ی کوفه پیرامون مسأله ی امامت و علم و عصمت امام دارای دیدگاه ویژه ای بوده و در این باب به نظریه پرداز ی های دقیقی پرداخته اند. آنان بر گستره حکومت امامت به امور دین و دنیا و زعامت امور سیاسی اعتقاد داشته و امام را اعلم زمان خویش می دانسته اند. از دیگر اندیشه های دفاعی متکلّمین کوفه، عصمت امام است که در روایات رسیده از آنان و همچنین مناظرات بزرگانی چون هشام بن حکم ، به خوبی تبلور یافته است. امام را معصوم علی الاطلاق و برخوردار از عصمت الهی در هر زمان و از هر گناهی، می دانسته اند. امامت، در مدرسه بغداد بر جانشینی رسول اکرم در امور مربوط به شرع و سیاستِ دنیا تعبیر می شود. متکلّمین مدرسه بغداد، مرجعیّت دینی و سیاسی را برای امام قائل هستند. افضلیت و اعلمیت را شرط لازم تصدی مقام امامت می دانند. ایشان شرط عصمت را برای امام لازم و منشأ آن را لطف خداوند دانسته، عصمت از ترک واجب و مستحب و عصمت از ارتکاب هر قسم گناهی و عصمت در تمام عمر را بر امام لازم دانسته اند. برخی از متکلّمان بغداد دلیل عصمت امام را امامت امام می دانند. مسأله سهوالنّبی و به دنبال آن سهوالامام در دو مدرسه کوفه و بغداد جایگاهی نزدیک به یکدیگر دارند؛ عده ای معتقد به سهوالامام و بعضی منکر آن و برخی قائل به اسهاء بوده اند. در بررسی و تطبیق دو مکتب کوفه و بغداد، اختلاف چندانی در نظرات و دیدگاههای ایشان به چشم نمی خورد و تنها اختلاف موجود در روش آنها می باشد. چرا که متکلّمان کوفه بر روایات تکیه بیشتری داشته اند و در مقابل متکلّمان مدرسه بغداد، به عقل و استدلالات عقلی در مسائل کلامی توجه ویژه ای داشته اند.

متکلّمان امامیّه‌ی در دو مدرسه کوفه و بغداد پیرامون مسائل مختلف، دارای دیدگاه‌های متفاوتی بوده‌اند و از جمله مهمترین اختلاف آنها در تعریف امامت و شوون آن یعنی علم و عصمت امام بوده است. امامت در دیدگاه متکلّمان اسلامی یعنی خلافت رسول خدا9 در امور دین و دنیا.طبق این تعریف گستره‌ی زعامت امام بر مسائل مربوط به حوزه دین و همچنین مسائل سیاسی و حکومت داری و تمامی امور مربوط به دنیا تسری و تعمیم می‌یابد. این تعریف مورد اتفاق بزرگان متکلّمین شیعه و سنّی است. متکلّمین امامیّه، مقام مفترض‌‌الطّاعه را برای امام قائل بوده‌اند.متکلّمان امامیّه در مدرسه‌ی کوفه پیرامون مسأله‌ی امامت و علم و عصمت امام دارای دیدگاه ویژه‌ای بوده و در این باب به نظریه پرداز‌ی‌های دقیقی پرداخته‌اند. آنان بر گستره حکومت امامت به امور دین و دنیا و زعامت امور سیاسی اعتقاد داشته و امام را اعلم زمان خویش می‌دانسته‌‌‌اند. از دیگر اندیشه‌های دفاعی متکلّمین‌کوفه، عصمت امام است که در روایات رسیده از آنان و همچنین مناظرات بزرگانی چون هشام بن‌حکم ، به خوبی تبلور یافته است. امام رامعصوم علی الاطلاقو برخوردار از عصمت الهی در هر زمان و از هر گناهی، می‌دانسته‌اند.امامت، در مدرسه بغداد بر جانشینی رسول اکرم در امور مربوط به شرع و سیاستِ دنیا تعبیر می‌شود. متکلّمین مدرسه بغداد، مرجعیّت دینی و سیاسی را برای امام قائل هستند. افضلیت و اعلمیت را شرط لازم تصدی مقام امامت می‌دانند. ایشان شرط عصمت را برای امام لازم و منشأ آن را لطف خداوند دانسته، عصمت از ترک واجب و مستحب و عصمت از ارتکاب هر قسم گناهی و عصمت در تمام عمر را بر امام لازم دانسته‌اند. برخی از متکلّمان بغداد دلیل عصمت امام را امامت امام می‌دانند.مسأله سهوالنّبی و به دنبال آن سهوالامام در دو مدرسه کوفه و بغداد جایگاهی نزدیک به یکدیگر دارند؛ عده‌ای معتقد به سهوالامامو بعضی منکر آن و برخی قائل به اسهاء بوده‌اند.در بررسی و تطبیق دو مکتب کوفه و بغداد،اختلاف چندانی در نظرات و دیدگاههایایشان به چشم نمی‌خورد و تنها اختلاف موجود در روش آنها می‌باشد. چرا که متکلّمان کوفه بر روایات تکیه بیشتری داشته‌اند و در مقابل متکلّمان مدرسه بغداد، به عقل و استدلالات عقلی در مسائل کلامی توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

مطالعات دين پژوهانه از عرصه های پراهميت تحقيق در حيات فكری و فلسفی بشر است. يكـى از مباحث مهم در اين عرصه بازپژوهى فهم و معرفت دينی، زيرساختها و مبـانی نظـری و نتـايج و بروندادهای آن است. آنچه ما را به تحقيق در اين عرصه وامی دارد حد اقل دونكته است: 1 .بازشناسی و تنقيح مبانی هر دانشی در كاربست درست و آگاهانه آنها و اصلاح و تكميـل روششناسی آن دانش مؤثر است. بنـابراين، معرفـت دينـی بهينـه، تـابعی از شـناخت و كاربسـت درست مبانی آن می باشد؛ 2 .امروزه بخش قابل تـوجهى از پرسـش هـا و شـبهات فهـم و معرفـت دينی را هدف گرفته است. جريان تهاجم فرهنگی و جنـگ نـرم نيـز نشـانه رفـتن معرفـت دينـی و مبانی آن را آوردگاه مناسبی برای تحقق اهداف دين ستيزانه خود يافته اسـت. بنـابراين، شناسـايی مبانی حقيقی فهم دين و تمييز آن از مبناسازی های نادرست، همچنـين بازكـاوی تـأثيرات واقعـی آنها از پنـداره هـای ناصـواب معارضـان، بـرای دفـاع از معرفـت دينـی و در نهايـت دفـاع از ديـن ضروری و اجتناب ناپذير است. بدين روی، تحقيق حاضر در پی تبيين اصول و مبـانى فهـم ديـن و بيان نتايج و برون دادهای آن است. مبانى مورد بحث در اين تحقيق به هفت گونه تقسيم و در ذيـل هرگونه اصولی چند بررسی شده اند. اين اصول برآيندهای مشترك و همسويی در فهم و معرفـت دينى دارند. مبانی يادشده در هفت گفتار به شرح زير بررسی شده است: مبـانی معرفـت شـناختی، مبانى خداشناختى، مبان انسان شناختی، مبانی دين شـناختی، مبـانی وحـی شـناختی، مبـانى قـرآن- شناختى و مبانى راهنماشناختى.

شیخ مفید از فقهاء و مجتهدان، متکلمان و محدثان بزرگ امامیه در قرن سوم و چهارم هجری است که در آثار ارزشمندی که از وی بجامانده عقل‏گرایى و شکوفایی اجتهاد در عرصه‏‏‏های گوناگون علمی موج مى‏زند. در این میان دیدگاه‏‏‏های اجتهادی وی در حوزه تفسیر قرآن همچون عرصه‏‏‏های دیگر به خوبی گویای اجتهاد وی در تفسیر قرآن است که استنباط کلامی وی از قصص قرآن در باب امامت از بارزترین زمینه‏‏‏های ابتکار و نوآوری او در تبیین مباحث کلامی امامت و پاسخگویی به شبهات آن است. لذا این نوشتار در صدد است تا بن‌‏مایه‏‏‏های تفسیری - کلامی امامت در قصص قرآن در کلام شیخ مفید مورد بررسی و تبیین قرار دهد. بررسى‌ها در میراث علمی شیخ مفید نشان مى‏دهد اعلم بودن، صدور معجزه، عصمت، محدَّث بودن از مهمترین بن‌‏مایه‏‏‏های کلامی در حوزه شرائط و لوازم امامت در قصص قرآن است و از سوی دیگر پنهانى‌بودن ولادت امام عصر (علیه السلام)، تصدی مقام امامت در کودکی، غیرعادی نبودن غیبت، طول عمر امام عصر (ع)، عدم تعارض حدیث «من مات و هو لایعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیة» با غیبت امام، استمرار نیاز به امام در حال غیبت نیز از مهمترین بن‌‏مایه‏‏‏های کلامی در حوزه مسائل تخصصی مهدویت در قصص قرآن در کلام شیخ مفید است. بررسی شبهه انحصار معجزه به انبیاء نیز از دیگر مباحث این نوشتار می ‏باشد.

چکیده در این رساله نظر اشاعره به نمایندگی فضل بن روزبهان و امامیه به نمایندگی علامه حلی و قاضی شوشتری و علامه طباطبایی در مورد «اثبات نبوت خاصه» و «عصمت انبیاء از معاصی» با توجه به کتاب احقاق و تفسیر المیزان مطرح و در پایان هر گفتار به تحلیل نظرات شوشتری و مرحوم علامه طباطبایی پرداخته‌شده است. قاضی شوشتری عادت الله اشاعره را از طریق حسن و قبح عقلی و وجود اغراض در افعال الهی رد می‌نماید، علامه طباطبایی علاوه بر پذیرش حسن وقیح عقلی و وجود اغراض در افعال الهی، از طریق ذات و ماهیت معجزه و دخالت نفس شریف نبی در صدور معجزه که همراه با اذن الهی و مبتنی بر اسباب و مسببات است، به ابطال عادت الله پرداخت و به رابطه نفس در صدور یا عدم صدور معجزه عقیده دارد، لذا ازنظر ایشان صدور معجزه به دست کاذب ذاتاً منتفی است. شوشتری فعل الهی را دارای اغراض دانسته که این اغراض یا به‌نظام موجود یا به بندگان برمی‌گردد. علامه طباطبایی افعال خداوند را عین مصلحت و حکمت دانسته است، نه این‌که مصلحتی خارج از افعال الهی وجود داشته باشد تا افعال الهی با آن قیاس گردد بلکه ایجاد فعل همان مصلحت است ولی مصلحت در ذات او تأثیر ندارد و مصلحت افعال خداوند عاید خلقش می‌شود نه عاید خداوند. وی با توجه به آیات شریفه قرآن غرض متوسط از خلقت انسان را عبودیت و غرض اقصی را معرفت بالله می‌داند. شوشتری حُسن و قبح را ذاتی فعل دانسته و معتقد است امرونهی شارع بر حسن و قبح آن می‌افزاید. علامه طباطبایی معتقد است فعل از حیث فعل بودن، فاقد حسن و قبح است و آن را اعتباری و منطبق بر مصالح و مفاسد می‌داند. وی به عقل نظری اشاعره اشکال وارد می‌کند که آنان از احکام عقل نظری جهت اثبات وجود خدا کمک گرفته و از همین احکام عقل جهت اثبات صفات فعل خدا عدول نموده و قائل شدند کارهای خداوند، معلل به اغراض نیست و عقل را که درصدد است از طریق اوامر و نواهی الهی، به مصالح فعل خدا و مصالح و مفاسد کارهای خود پی ببرد، از تشخیص چنین امور مهمی ناتوان و معزول دانستند. شوشتری در مورد عصمت، به طرح ماهیت عصمت نپرداخته بلکه به رفع شبهات آیه‌ای و روایی اشاعره اقدام نموده و از این طریق به اثبات نبوت مبادرت ورزیده است و از طریق رد و نفی تک‌تک شبهات مطرح‌شده در کتاب احقاق، به اثبات اصل عصمت از معاصی پرداخته است و در این زمینه بعضاً از نظرات سایر اشاعره که مخالف با نظرات فضل بوده است، استفاده کرده است و روش استقرایی را در اثبات عصمت به‌کاربرده است. علامه طباطبایی نظر اشاعره را در مورد چگونگی اعتقاد آنان به عصمت انبیا ازجمله، عدم عصمت مطلق حضرت محمد (ص) و اعتقاد بعضی از آنان به صدور کبایر عمدی قبل از نبوت و اعتقاد همه‌ی آنان به کبایر سهوی، صغایر سهوی و عمدی، خطا و نسیان توسط انبیاء، رخنه افکار یهودی در مسلمانان و عدم درک صحیح از حقیقت عصمت و مقام نبوت و غفلت آنان به قرائنِ لفظی و مقامیِ آیات دانسته، ایشان حقیقت عصمت را از سنخ علم، اما مغایر با علوم دیگر دانسته که منافی با اختیار نیست. عصمت را از «مقام علم» و اختیار را از «شئون عمل» می‌داند که تأثیر متقابل بر همدیگر دارند. عصمت و مقام نبوت را هم مبتنی بر ویژگی‌های خاص روحی پیامبران و هم مبتنی بر اراده و خواست الهی دانسته که در راستای هم و منطبق باهم است. چون ظرف و مظروف هم‌سنخ باید باشد. عصمت در دریافت و حفظ و ابلاغ وحی ایجاب می‌کند نبی از ویژگی‌های خاص معنوی و عنایات خاص حق‌تعالی برخوردار باشد. لذا نبی باید دارای عصمت مطلق باشد. وی نه‌تنها شبهات آیه‌ای اشاعره را به‌طور مستدل و بر اساس مبانی فلسفی رد نموده بلکه از آن آیات شریفه، جهت اثبات عصمت بهره گرفته است. مبانی علامه در اثبات عصمت، مبانی فلسفی و بعضاً عرفانی و روش وی قیاسی برهانی است. کلیدواژه‌ها‌:شوشتری، فضل‌‌بن‌روزبهان، علامه‌حلی، طباطبایی، احقاق‌الحق، ابطال‌الباطل، عصمت، نبوت، معجزه