مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش در باب فقه امامیه و کلام شیعه، از دیرباز در میان اهل سنت طرفدارانی داشته است، چنان که متکلم معتزلی؛ قاضی عبدالجبار در کتب خود از جمله المغنی، به نقد آرای امامیه پرداخته است. از همان دوران، شیعه با استقبال از این متون، ضمن احترام به نویسنده، به نقد آنها اقدام کرده؛ شرح یا ردیه نوشته است. چنانکه سیدمرتضی در آثار خویش، به این شبهات پاسخ گفته است. در عصر کنونی که تقریب مذاهب در کشورهای اسلامی به عنوان اصلی اخلاقی و دینی پذیرفته شده است، این جدل¬های مذهبی جای خود را به یافتن موارد مشترک در اصول عقاید و تأکید بر آن‌ها داده است. در عربستان سعودی، جریانات فکری وهابی، که اعتقادی به تقریب مذاهب ندارند، با حمایت جدی حاکمیت، ناجوانمردانه‌ترین اتهامات را به مذهب شیعه وارد می کنند و شبهاتی مطرح می نمایند که از اساس، رنگ و بوی سفسطی دارد. کتاب اصول مذهب الشیعه الامامیه اثنی عشریه، رساله دکتری تخصصی ناصر القفاری از علمای وهابی سعودی، همچنان که از نام کتاب پیداست، به بررسی بنیادهای فکری و فرهنگی و دینی شیعه پرداخته است. نگارنده، با توجه به شبهه مطرح شده در باب «عصمت» در کتاب مذکور، کوشیده است با آرای دو تن از متکلمان شیعه مذهب؛ سیدمرتضی و جرجانی به این شبهه، پاسخ دهد. با توجه به اینکه آرای جرجانی در کتاب قفاری ذکر نشده است و گویا از وجود وی بی خبر بوده، این مقاله، نخستین مقاله‌ای است که بر اساس آرای مطرح شده در باب عقائد شیعه در کتب فارسی کهن را به عنوان اساس پاسخ گویی به شبهات علمای وهابی در کنار کتب عربی برگزیده است. در این مقاله علاوه بر آرای این دو بزرگوار شیعه، از آرای سایر فقها و متکلمان شیعه نیز ذکر شده است.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.

واژه اخــلاص از نظــر قــرآن کاربردهــای گوناگونــی دارد و مــی تــوان آن را از منظــر فقهــی، اخلاقــی، عرفانــی و کلامــی مــورد بررســی قــرار داد. از نظــر کلامــی ارتبــاط بیــن اخــلاص و مســاله عصمــت بســیار حائــز اهمیــت بــوده و کمتــر مــورد توجــه قــرار گرفتــه اســت. بــر اســاس اعتقــادات شــیعه، پیامبــران و امامــان شــیعه (ع)، عصمــت مطلــق دارنــد و در تمــام عمــر هیــچ صیــن»، رابطــه َ گنــاه، اشــتباه و ســهوي مرتکــب نمي شــوند و باریافتــن آنــان بــه «مقــام مخل وثیقــی بــا مقــام عصمــت آنــان دارد. صیــن (بــه فتــح َ هــدف ایــن پژوهــش، بررســی رابطــه میــان مقــام عصمــت و مقــام مخل صیــن و َلام) بــا محوریــت تفســیر المیــزان اســت. در ایــن راســتا بعــد از مفهــوم شناســی مخل ــص (حضــرت یوســف، َکاربــرد آن در قــرآن روشــن شــد کــه در قــرآن بــه شــش شــخصیت مخل حضــرت موســی، حضــرت ابراهیــم، حضــرت یعقــوب، حضــرت اســحاق و حضــرت محمــد ص ) صیــن عبــارت اســت َتصریــح شــده اســت. بررســی هــا نشــان داد کــه چهــار ویژگــی اصلــی مخل از: نجــات از عــذاب دنیایــی و آخرتــی، ایمنــی از اغــوای ابلیــس، ســتایش شایســته، برخــورداری صیــن محــور دیگــر ایــن َاز رزق معلــوم.راه هــای تحصیــل عصمــت و وصــول بــه مقــام مخل پژوهــش اســت کــه در ایــن عرصــه نیــز چهــار عامــل تاثیرگــذار در رســیدن بــه مقــام عصمــت ــص پرداختــه َمــورد بررســی قــرار گرفــت. در بخــش پایانــی بــه دو فلســفه وجــودی انســان مخل شــد کــه عبارتنــد از: الگــو و اســوه قــرار گرفتــن آنــان در جوامــع بشــری؛ و اســتمرار و فراگیــر شــدن آییــن توحیــدی در جهــان.

جهان اسلام از دیرباز دارای مذاهب فکری و اعتقادی با گرایش‌های خاص ازجمله شیعه، معتزله و اشاعره بود. این مذاهب در برخی از مسائل و اعتقادها همچون «امامت و رهبری» دارای اختلاف‌های ریشه‌دار و عمیقی بودند. افرادی با توجه به مبانی فکری و عقیدتی خویش، امامت و به تبع آن، عصمت و اعلم بودن را در غیر پیامبر(ص) نمی‌پذیرند و با توجه به شبهه‌هایی همچون نبودن نصی بر امامت ائمه‌(ع)، خطاکار بودن همة افراد جامعه به غیر از پیامبر‌(ص)، سعی بر انکار این امر می‌کنند. ولی عالمان امامیه با توجه به مبانی فکری، عقیدتی و نصوص وارده از ناحیة ائمه‌(ع)، امامت را مختص امامان معصوم‌(ع) بعد از پیامبر‌(ص) می‌دانند. یکی از این نصوص وارده، حدیثی جامع از امام رضا‌(ع) در رابطه با «صفات امام معصوم» است. در این نوشتار سعی بر آن است که به دو صفت ضروری امام معصوم «عصمت و علم» پرداخته و از نظر عالمان امامیه بررسی و تبیین شود. نتیجه اینکه 1. این حدیث دارای سندی حسن است و در کتاب‌های زیادی نقل شده است. در بررسی محتوایی نیز به ویژگی‌هایی برای امام پرداخته است که یا با آیات قرآنی همخوانی دارند یا از امور عقلی هستند که انکارناپذیرند. امام‌(ع)، امامت را کمال دین معرفی کرده‌اند، چراکه امام، معدن علم خداست و به جهت اینکه وارث علم و فهم پیامبر(ص) بوده و عالم‌تر از همه است، می‌تواند جامعة دینی را به کمال برساند 2. از جهتی دیگر، امامان، منزه و مصون از خطا و گمراهی‌اند و توفیق و تأیید الهی، آنها را در رسیدن به اهدافشان استوار ساخته است. آنها بندگان مطهر و مخلص خدا هستند که همة اینها بیانگر مقام عصمت برای آنهاست و این مقام، موهبتی الهی بوده که به امامان عطا شده است و کسی‌که علم و طهارت حداکثری در جامعة اسلامی را داشته باشد که دوست و دشمن به آن معترفند، صلاحیت رهبری جامعه را دارد.

مسئله عصمت انبیاء و امامان از مباحث بحث بر انگیز میان فرق اسلامی است. با توجّه به شبهاتی که امروزه در باب عصمت امامان مطرح می شود و بنیاد باورهای دینی را هدف قرار می دهد، ضرورت پاسخگویی و تحقیق و پژوهش در این موضوع رخ می نمایاند. بررسی و نقد آراء روشنفکران معاصر درباره عصمت انبیاء وامامان بر اساس حکمت متعالیه موضوعی است کهدر این رساله به آن پرداختهشده است. در این تحقیق، عصمت، مصونیت خاص یا توفیقی الهی تعریف شده که شخص را از هرگونه خطا و لغزش باز می دارد تا قول، فعل و تقریر شخص معصوم حجت باشد. مصادیق این خصیصه فرشتگان، انبیاء و امامان هستند؛ ولی برخی روشنفکران، عصمت پس از نبی را در تنافی با خاتمیت می دانند و گروهی نیز عصمت نبی را محدود می کنند. وما پس از نقل نقض و ابرام متکلمان شیعه و جستجو در پیشینه مسئله به این نتیجه رسیدیم که شبهات مطرح شده از ناحیه روشنفکران در عصر حاضر درباب عصمت مسائل جدیدی نیست و همان آراء و نظریات اشاعره و گروهی از اهل سنت در قرن های پیشین است که با رنگ و لعابی تازه عرضه می شود.

چکیده مقاله: عصمت اهل‌بیت] از مسائلی است که با نگاهی مختصر به متون اسلامی قابل پذیرش و اثبات می‌باشد. در آیه 33 سوره مبارکه احزاب و روایات موجود در منابع روایی شیعه و اهل سنت به صراحت بر این مطلب که خداوند خواسته، هرگونه رجس و آلایش را از اهل‌بیت نبوت] زدوده و ایشان را از هرعیب پاک و منزه نماید اشاره شده است. باوجود این برخی از گروه‌های کلامی چنان که باید حقیقت این مسئله را درک نکرده و سطحی‌نگری و تعصب آنان سبب شده است که عصمت اهل‌بیت رسول خدا, را برنتابند یا کسان دیگری را بدون دلیل، در عصمت با اهل‌بیت] شریک پندارند. از کسانی که این مسئله مهم و اساسی را مورد تحقیق قرار داده است، عارف پر آوازۀ جهان اسلام، محی‌الدین ابن عربی است. در تحقیق حاضر افزون بر تحلیل عرفانی حقیقت عصمت، با بررسی عبارات شیخ، نشان داده شده که او نه تنها قائل به عصمت مطلقه اهل‌بیت] است، بلکه ایشان را عین طهارت می‌داند و مراد او از اهل‌بیت همان پنج‌تن آل کساء] است. همچنین به این اشکال که شیخ، عصمت را مانع از گناه نمی‌داند، پاسخ داده شده است.

چکیدهبررسی شبهات عصمت امامان یکی از ابحاث مهم کلام بوده است، شبه استدلالی است که از مقدمات فاسدی تشکیل می‌شود که حقی را باطل یاباطل را حق جلوه می‌دهد و عصمت لطف الهی و ملکه نفسانی است که باوجود آن مکلف از ترک واجب در فعل حرام اختیارا جلوگیری می‌کند. و امام کسی است که دارای رهبری عمومی در اموردین و دنیابه صورت نیابت از پیامبر می‌کند.در این نوشتار شبهات عصمت امام رضا (ع) و امام جواد (ع) بررسی می‌شود که از طرف بعضی مخالفین ارائه شده است. وآنها را براساس شواهد تاریخی، کلامی پاسخ داده می‌شود، مانند این که شبهه معروفی درباره امام رضا (ع) شده که چرا ولیعهدی ظالمین را قبول کرده در حالیکه در قرآن کریم از رکون و میلان پیدا کردن به ظالمین نهی شده است، پاسخ این شبه این است که به صورت اکراهی که از طرف مامون صورت گرفته بود و شواهد آن در تاریخ ثبت شده امام به خاطر مصلحت و صلاح دید آن وقت این ولی عهدی را پذیرفته و از آن موقعیت برای خدمت به اسلام و مسلمین بسیار بهره برده است. و شبه معروف در باره امام جواد (ع) این که چرا بادختر قاتل پدرش که دختر مامون می‌باشد ازدواج کرد در حالیکه خود آن زن هم دست پرورده دستگاه خلافت عباسی بوده و امام از این ازدواج امتناع نکرده است، و بناء بر قانون اسلام در ازدواج کفو بودن همسر لازم بود، و آن زن کفو امام نبود است.پاسخ این شبه این است که این ازدواج با اصرار مامون و کاملا جنبه سیاسی داشت و امام در این امر مجبور بوده است، و در سیرت بعضی پیامبران و امامان دیگر در این گونه حالات اتباع کرده، یکی از شبهات معروف اینکه چرا این دو امامان (ع) بر اقامه حکومت عباسی قیام نکرده و از موقعیت سیاسی و اجتماعی خودشان استفاده نکرده اند؟جوابش این است که وضعیت سیاسی آن زمان برای تشکیل حکومت سازگار نبوده بلکه گاهی جاسوسان دست به کمک می‌آمدند، تا این سلسله امامت را متهم کرده و از بین ببرند، و درآن زمان دو قسم از قیامها مذهبی و غیر مذهبی صورت گرفت، و امامان (ع) قیامهای مذهبی را تایید می‌کردند، ولی آنها هم در تشکیل حکومت موفق نشدند، و امامان (ع) برای ترتیب نفوس و هدایت امت کوشیده و انقلاب فرهنگی و اجتماعی مسلمانان در زمینه علم و دانش برپا کردند.

از دیدگاه شیعه، «عصمت» برای ائمه اطهار(علیه السلام) همانند انبیا(علیه السلام) ضرورت دارد. عصمت، لطفی است که از جانب خداوند به انسان های برگزیده عنایت می شود. واژه هایی که می توان تلازم عصمت را در قرآن و حدیث از آن ها فهمید عبارت اند از: امام، ولایت، اهل بیت، عترت و واژه های معادل عصمت همچون: تنزیه، مخلَص، مقربین و اخیار. این رساله به صورت تحلیلی، استنباطی و اجتهادی با محوریت قرآن به قرآن تدوین شده است. «عصمت» بینش و آگاهی گسترده ای است که در انسان معصوم وجود دارد و آن ها با داشتن این ویژگی، هیچ خطا و اشتباهی مرتکب نمی شوند. بیشتر علمای اهل سنت، عصمت را از شرایط امام نمی دانند؛ ولی علمای شیعه بر لزوم عصمت امام، اتفاق نظر دارند. آیاتی که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته اند عبارت اند از: آیه خلافت، آیه امامت، آیه مقرّبین و آیه مخلصین. آیاتی که عصمت ائمه اطهار(علیه السلام) از آن ها فهمیده می شود عبارت اند از: آیه تطهیر، آیه صادقین، آیه مباهله، آیه علم الکتاب، آیه اولی الامر، آیه ولایت و آیه تبلیغ.

این رساله مشتمل بر پنج فصل، یک خاتمه و یک جمع بندی است: فصل اول شامل بیان مسئله، سؤال ها، پیشینه، اهداف و روش تحقیق است. فصل دوم به بررسی عصمت در لغت، عصمت در اصطلاح و ماهیت عصمت از دیدگاه های مختلف کلامی و فلسفی پرداخته است. در فصل سوم منشأ عصمت؛ یعنی مصونیت معصومین(علیه السلام) از گناه و خطا بحث شده است. فصل چهارم به تفسیر و تحقیق مهم ترین مفردات آیه شریفه تطهیر، اثبات این آیه شریفه در واقعه کسا، عدم ارتباط مفهوم و معنای این آیه با آیات پیش و پس از خود، روایات مربوط به شأن نزول و حکمت های قرار گرفتن آیه شریفه تطهیر بین آیات مربوط به همسران پیامبر| پرداخته است. در فصل پنجم که محور پایان نامه به شمار می رود مطالب زیر بررسی شده است: تقسیم اراده (تکوینی و تشریعی) و اثبات تکوینی بودن آن در آیه شریفه تطهیر، مقصود از اهل بیت(علیه السلام) هنگام نزول آیه، منظور از رجس و تطهیر و اثبات عصمت.