جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث ولايت پيوند ناگسستنی با نظريه انسان كامل در عرفان دارد، چه اين كه نـزد عارفـان، انسان، جامع همه مراتب هستی بوده و آينده تمام نمای أسماء و صفات الهی اسـت، البتـه ايـن حقيقت در تمامی افراد انسان به گونه ای نهفته و ناشكفته نهاده شده است و هر انسـانی بـالقوه تمام كمالات اين جلوه الهی را داراست و از اين ميان تنها اهل معرفـت و ولايـت هسـتند كـه بالفعل واجد همه اين كمالات می شوند. بزرگان اهل عرفان معتقدند كه ولايت، باطن نبوت و نبوت، ظاهر ولايت را تشكيل می دهد و به بيان ديگر با تجلی ولايت در بعضی مشاهد هستی و نشئت وجود است كه نبـوت شـكل می گيرد، هم چنان كه خلافت از ثمرات ولايت اسـت. و نيـز يكـی از مهـم تـرين مباحـث در ولايت، به خصوص از ديدگاه عرفانی آن، بحث «ختم ولايت» است كه هنوز هـم معركـه آراء اهل ذوق و صاحب نظران در عرفان می باشد. نگارنده سعی دارد ضمن اشاره ای مجمل به رويكرد گروهی عارف نمايان در باب ولايـت، در تبيين و تشريح حقيقت ولايت در عرفان و رابطه آن با نبوت و رسالت، با تمسك جستن به برخی آيات و روايات دينی، به بررسی ديدگاه های اهل معرفت، به ويژه امام خمينی (ره) و ابن عربی كه به قله رفيع مكاشفه و مجاهده دل و روحانيـت درون نائـل گرديـده انـد بپـردازد و از انديشه های عرفانی آنان به قدر ميسور نتايجی حاصل نمايد.

قطعاً انسان در عالم آفرينش واجد جايگاه ممتازی است. در حـوزه عرفـان اسـلامی شـاهد يكی از جامعترين تعاريف از انسان و جايگاه او در نظام هـستی هـستيم. عرفـای مـسلمان بـه خصوص ابن عربی با ارائه ظريف ترين و زيباترين تصوير از كامل ترين مرتبـه رشـد انـسان در غالب «انسان كامل»، بر اين نظر متفق اند كه انسان كامل، نه تنها علت غايی برپايی و قوام عـالم هستی، بلكه وجودش مايه بقا و تعادل نظام هستی است. او عقل مستفاد و قلـب عـالم وجـود است، در او معرفت و عبوديت حق به حد كمال خود رسيده است. او بـه عنـوان كـون جـامع بهترين دليل و حجت بر حق تعالی است و در مقام قطب و روح عالم صاحب ولايـت بـوده و قدرت تصرف در عالم را داراست. او حلقه پيوند عالم ملك و ملكوت و واسـطه فـيض الهـی است. در اين مقاله پس از ترسيم تصويری كلی (اگرچه مجمل) از جايگاه وجودی انسان و انسان كامل در نظام عالم، از منظر عرفان اسلامی، آراء عارف بزرگ محی الدين ابن عربی در اين باب ارائه شده است و در آخر به نقد و بررسی انسان كامل متصوفه پرداخته شده است.

«نامه تاریخی استاد مطهری به امام خمینی» نوشته مرتضی مطهری است. نامه در سال 1356 هجری شمسی یعنی حدود یک سال قبل از انقلاب اسلامی و زمانی که امام خمینی (ره) در نجف اشرف اقامت داشته اند از سوی استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری برای ایشان ارسال شده و در آن به مهمترین مسائل نهضت اسلامی از جمله مکتب ایرانی؛ انحرافات گروه های مبارز همچون پدید آمدن جریاناتی که مبلغ اسلام منهای روحانیت هستند و همچنین برخی تفکرات انحرافی افرادی همچون دکتر شریعتی اشاره شده است.

در منابع حدیثی شیعه، روایاتی وجود دارد که بر اساس آن ها، دو نوع طینت به نام «علّیّین» و «سجّین» یا «جنّت» و «نار» وجود دارد: مومنان و پیروان اهل بیت از طینت علّیّین یا جنّت آفریده شده اند و کفّار و دشمنان اهل بیت از طینت سجّین یا نار. بر این اساس، گروه نخست بواسطۀ طینت خوبشان، صالح و نیکوکار خواهند بود و نهایتا وارد بهشت خواهند شد و گروه دوّم بواسطۀ طینت ناپاکشان، بدکار و جهنّمی خواهند شد. این روایات که شمار آن ها معتنابه است شبهاتی را در پی داشته از جمله تضادّ آن ها با مسالۀ اختیار و عدل و لطف الهی. محدّثان و متکلّمان شیعه، برای رفع این تضادّ، دیدگاه های مطرح کرده اند. در مقالۀ حاضر، پس از نقل بعضی از این روایات، اجمالا به دیدگاه های متقدّمین اشاره خواهد شد و از میان متاخّرین، دیدگاه امام خمینی (ره) به تفصیل، تبیین، نقد و بررسی خواهد شد.

یکی از مباحث علم اصول در باب الفاظ مبحث مطلق و عام است که ثمرات فقهیه زیادی بر آن مترتب است. درخصوص هر یک از «عام و خاص» و «مطلق و مقید» مباحث گسترده ای در فقه مطرح شده است. این مقاله در مقایسه این دو مبحث صرفاً به بیان تفاوتهای عمده بین آنها می پردازد و دلایلی را از منظر حضرت امام خمینی مبنی بر استقلال و مجزا بودن هر یک از آنها مطرح می کند. این در حالی است که بسیاری از بزرگان علم اصول از جمله مرحوم آخوند قائل به نوعی ارتباط میان آن دو شده اند و همین تفاوت دیدگاه، مجالی را برای تقابل آرای اصولی در این مبحث ایجاد کرده است. شایان ذکر است که بخش عمده مطالب این مقاله مبتنی بر نظریات این دو بزرگوار می باشد.

موضوع مجبور بودن انسان در اعمال خود، یا برخورداری او از اختیار و اراده، در میان متکلمان مسلمان سه رویکرد اساسی را پدید آورده است؛ برخی با استناد به علم و قدرت الهی، انسان را موجودی مجبور و فاقد اختیار دانسته‌اند؛ جمع دیگری رویکرد تفویض را برگزیده و از آزادی کامل انسان دفاع نموده‌اند؛ اما شیعیان به تبعیت از امامان معصوم‌( هر دو باور را موهوم دانسته و "امر بین الامرین" را مطرح نموده‌اند. پژوهش حاضر با بررسی دیدگاه متکلمان برجسته امامیه در عصر غیبت، به‌ویژه علامه طباطبایی و امام خمینی( به این نتیجه رسیده که آن‌چه معتزله و اشاعره، با اتخاذ رویکرد تفویض با جبر، به آن معتقد هستند نیمی از حقیقت را تشکیل می‌دهد؛ و درک تمام حقیقت در گرو فهم امر بین الامرین می‌باشد، که براساس آن، انسان موجودی مختار بوده و هیچ جبری در کار نیست. قرائت و تفسیر پذیرفته شده از این مسأله در پژوهش حاضر آن است که عمل خارجی، امیال و آرزوهای انسان به اراده انسان تعلق دارد، و با تحقق اراده، تحقق عمل خارجی حتمی خواهد بود. البته این مسأله بعد از فراغ از قضا و قدر الهی می‌باشد؛ زیرا هر پدیده‌ای در آسمان و زمین، پس از مجموعه‌ای از مراحل هفت‌گانه رخ می‌دهد، و إعمال تقدیر الهی نیز گونه‌های مختلفی دارد. بنابر این، اصل قدرت و آزادی اراده را خدا به انسان می‌دهد، و این سرمایه انسانی در طول مالکیت خدا قرار می‌گیرد. همچنین محدوده اراده انسان و تأثیر آن به‌صورت‌های مختلف، محدود و مقید بوده، و این محدودیت از ناحیه گرایش‌ها، معرفت‌ها، توانایی‌های جسمی و شرایط خارجی ایجاد می‌شود، و پس از این تقدیرات و تحقق مرجحات و بستر عمل، انسان با آزادی کامل، فعل اختیاری خود را اراده می‌کند. بدین ترتیب، مسئولیت عمل نیز تنها به‌عهده انسان بوده و ستایش و سرزنش، و کیفر و پاداش آن را دریافت می‌کند و جبر و تفویض مصطلح با تمام شبهات خود، باطل می شود.