جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علوم انسانی علومی هستند که در مرحله‌ی اول به شناخت و توصیف ابعاد مختلف انسان و نهاد اجتماعی او می‌پردازند و در مرحله‌ی بعد با تعیین وضعیت مطلوب در بعد مورد مطالعه‌ی خود، برای وصول به آن وضعیت توصیه هایی ارائه می‌دهند. به همین دلیل می‌توان گفت که علوم انسانی در هدف‌دهی و هدایت فرد و جامعه‌ی انسانی جایگاهی ویژه دارند. یکی از مسائل موثر در ساختار این علوم، مسائل انسان‌شناسی است که به عنوان مبانی انسان‌شناختی در تعیین اصول، اهداف، مسائل و پیکره‌ی آن نقش قابل توجهی را ایفا می‌کند. به همین دلیل بنابر تعریف، ویژگی ها، جایگاه و هدفی که انسان‌شناسی برای انسان ارایه می‌دهد، موضوع، اهداف، مسایل و توصیه های علوم انسانی نیز متفاوت می‌گردد. در این نوشتار نوع نگاه دو متفکر بنام اسلامی، امام خمینی و علامه جعفری، به انسان به عنوان مبانی انسان‌شناختی این علوم مورد بررسی قرار گرفته است. اما باتوجه به گستردگی مباحث انسان‌شناسی و نبود تفاوت اساسی و ساختاری بین نظرات این دو بزرگوار، سعی شده با گزینش مباحث مهم و مرتبط با یکدیگر تصویری اجمالی از دیدگاه این دو بزرگوار ارائه شود. مباحثی چون تعریف و ماهیت انسان، ترکیب انسان از نفس و بدن، جاودانگی، وحدت، دو رویه بودن نفس انسانی، اصالت بعد ماورای طبیعی انسان، فطرت، اختیار و هدف نهایی حیات انسان محوری ترین مسائل مطرح شده در این مبحث است. سپس براساس اصلی ترین فرضیه‌ی این پژوهش یعنی تاثیر مسائل انسان‌شناسی بر طراحی ساختار علوم انسانی چگونگی این تاثیر تبیین شده است. در این راستا ابتدا با توجه به نظام انسان‌شناختی مطرح شده، ماهیت موضوع علوم انسانی تعیین گردیده است و سپس تاثیر آن به طور کلی بر علوم انسانی و به صورت جزیی بر هدف و روش علوم انسانی مشخص شده است.

بحث توحید بى شک از مهم ترین مباحث اعتقادى در اسلام است. حتى مبحث ارزنده و انسان سازى همچون «بحث معاد » نیز در مقام مقایسه با اصل عمیق توحید، ارزشى ثانوى مى یابد، زیرا تا خالق و آفریدگارى، صاحب تمامى کمالات در بین نباشد جایى براى بحث از حساب رسى اعمال و پاداش و کیفر باقى نخواهد ماند. لذا اصل بنیادین دین اسلام و باور محورى مؤمنان و مسلمانان همانا اعتقاد به توحید است.توحید از آموزه هاي اصلی ادیان توحیدي است . و متفکران آن ادیان تلاش کرده اند که این آموزه را به نحو نظام مند تبیین نمایند. چون این آموزه بر کل زندگی انسان از ابتدا تا انتها تاثیر به سزایی دارد. در این رساله بر آنیم تا دیدگاه دو تن از متفکران جهان اسلام , یعنی , حضرت امام خمینی"ره" و مرحوم علامه طباطبایی"ره" را مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم که استدلالات هرکدام از این دو بزرگوار در تبیین مساله مورد نظر به چه شکل است . در این رساله یک پرسش اصلی مطرح است؛ و آن اینکه: هرکدام از این دو متفکر مراتب مختلف توحید را با ا رائه ي چه دلایلی اثبات می کنند؟ و هر کدام از وحدت حق تعالی چه تلقی دارند؟ به منظور یافتن پاسخی مناسب براي این پرسش , سراغ کتاب هایی مانند شرح دعاي سحر امام، رسائل توحیدي علامه، شرح رسالۀ الولایه علامه، شرح نهایۀ الحکمۀ،تقریرات امام و ...رفتم و بهره هاي فراوان بردم. در این رساله این گونه بود که سعی شد در زمینه توحید ذاتی، صفاتی و افعالی ا ز کتب این دو بزرگوار فیش برداري شود و تعاریف مناسبی از این مراتب به همراه استدلالات این دو متفکر ارائه گردد. بدین گونه مشخص می شود که در باب توحید ذاتی، مرحوم امام "ره" به وحدت تشکیکی و مرحوم علامه طباطبایی به وحدت شخصی معتقد است ولی در باب توحید صفاتی و افعالی نظرات شان با هم همسو می باشد.

هدف از این پژوهش بررسی کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران از منظر سازوکارهای فقه سیاسی امامیه است. کارآمدی از مسائل حیاتی این نظام بوده و تحقق همه جانبه اهداف والای انقلاب اسلامی، ارتباط کارآمدی با مشروعیت، وجود مشکلات عینی در عرصه های مدیریتی کشور و مطرح شدن الگوی حکومت دینی در سطح بین المللی، بیانگر اهمیت آن می باشد. با توجه به ابتنای نظام جمهوری اسلامی بر مبانی دینی، پژوهش حاضر در پاسخ به این پرسش که «کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران چگونه است و فقه سیاسی امامیه چه سازوکارهایی برای تحقق آن دارد؟»، می کوشد با روش توصیفی- تحلیلی و تجویزی، این فرضیه را مورد بررسی قرار دهد که؛ «کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران نیازمند رویکردی جامع به عوامل ایده ای، ساختاری، کارگزاری و رفتاری در فرایندهای داخلی و محیط پیرامونی آن است و فقه سیاسی امامیه در این زمینه از دو دسته سازوکارهای بینشی- ارزشی مانند فلسفه، کلام و اخلاق سیاسی و سازوکارهای احکامی- رفتاری همانند اجتهاد، حجیت عقل و مقتضیات زمان و مکان، برخوردار می باشد.» نگارنده ضمن تبیین ماهیت عملکردی نظام های سیاسی و شناسایی ابعاد، عوامل وشاخصه های کارآمدی نظام جمهوری اسلامی با استفاده از رهیافت سیستمی جامع نگر، از منظر تئوریک به تحلیل سازوکارهای فقه سیاسی امامیه بر اساس منابع فقه سیاسی، نظرات فقهای شیعه، بویژه امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه ای پرداخته، ظرفیت و نحوه تاثیر گذاری این سازوکارها را در تحقق کارآمدی نظام اسلامی بررسی می نماید. نتایج این پژوهش نشان می دهد: ماهیت نظام مند نظام سیاسی و فقه سیاسی، نیازمند مدلی علمی، مبتنی بر شاخصه های بومی است تا با رویکردی جامع به همه عناصر ایده ای، ساختاری، کارگزاری، رفتاری و نظام های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بین المللی پیرامون نظام سیاسی، پاسخگوی همه ابعاد کارآمدی نظام جمهوری اسلامی باشد. کاربست رهیافت سیستمی جامع نگر در فقه سیاسی نیز به معنای در نظر گرفتن همه ابعاد معرفتی، بینشی و ارزشی اسلام، و تمامی سازوکارهای احکامی رفتاری، با نگرش حکومتی به همه شئون و مسائل داخلی و پیرامونی نظام اسلامی در استنباط احکام الهی و در راستای وصول به مقاصد عالیه شریعت و تحقق حیات طیبه می باشد. در چنین شرایطی فقه سیاسی امامیه از توانایی پاسخگویی به نیازهای مدیریتی معاصر برخوردار و کاربردهای مهم در راستای کارآمدی نظام جمهوری اسلامی دارد. میزان کارآمدی سیاسی نیز تابعی از میزان شناخت و پایبندی اعتقادی و عملی به این سازوکارهاست.

یکی از اساسی ترین پرسشها درباره نظریه سیاسی امام خمینی (ره) این است که بر بنیاد این نظریه، کدام تکلیف الهی در چنان درجه ای از اهمیت قرار دارد که هیچ واجب الهی دیگری در مقام تزاحم با آن، اولویت و اهمیت بیشتری پیدا نمی کند؟ بررسی آثار قلم و زبان امام خمینی (ره) نشان می دهد که ایشان به وحدت و عینیت اسلام و حکومت باورمندند و اساساً اسلام را همان حکومت می دانند. از سوی دیگر ایشان نظام جمهوری اسلامی را که به استناد بسیاری از اصول قانون اساسی آن، از جمله اصول 4 و 5 و 57 ، نظامی مبتنی بر ولایت فقیه بوده و تمام قوانین آن در چارچوب اصول و قواعد اسلامی است، مصداق تام و تمام حکومت اسلامی می دانند. بر این اساس این طور به نظر می رسد که از نظر ایشان حفظ نظام جمهوری اسلامی یعنی حفظ حکومت اسلامی و حفظ حکومت اسلامی عین حفظ اسلام است، نه مقدمه‌ی آن. در این دیدگاه بیرون از اسلام و حکومت اسلامی ارزش مهمتری وجود ندارد که حکومت اسلامی مقدمه‌ی تحقق آن باشد و در صورت تعارض بر حفظ حکومت اسلامی مقدم شود.

دیدگاه‌های عرفانی عارف برجسته معاصر در آثار برجامانده از ایشان همچون تعلیقیه بر شرح فصوص الحکم، مصباح الهدایه، جنود عقل و عشق، اسرار الصلوه...، معرف طریق سلوکی ایشان، در تأسی از نبی اکرم و ائمه اطهار (ع) می‌باشد، وی بر کرّات و با قاطعیت اعلام می‌کنند که ظاهر و باطن شریعت پیوند ناگسستنی باهم دارند به‌طوری‌که ظاهر حقیقت را شریعت می‌دانند که بدون انجام تکالیف شرعی به باطن نمی‌توان دست پیداکرد و عارف محقق باید به‌ظاهر و باطن قیام کند «بدون افراط‌وتفریط» و ترک ظاهر «شریعت» باطل-شدن ظاهر و باطن شرایع است و این از تلبیسات جن و انس می‌باشد. از نگاه امام خمینی (ره) اگر کسی با انجام تکالیف الهی، باطن و هدایتی که در سوره حمد به آن پرداخته برایش حاصل نشده باشد، باید بداند که ظاهر را درست انجام نداده است. از وحدت انسان و جهان درمی‌یابیم که درونی سازی «سفر انفسی» تنها راه شناخت حقیقت هستی است، ایشان وحدت و یگانگی را شرط تحقق شهود و ادراک مستقیم «تجربه دینی» می‌دانند؛ زیرا که مراتب پنج‌گانه عالم در عین تکثر، هویت مستقل از یکدیگر ندارند و جملگی تجلی یک حقیقت هستند، ایشان سفرهای چهارگانه «اسفار اربعه» را شرح می‌دهند، سیر سلوکی سالک و حجاب‌های سلوک الی الله را محبت و دل‌بستگی دنیا بیان می‌کنند که رعایت موازین شریعت را برطرف‌کننده و خرق حجاب‌های بین حق و قلب انسان می‌دانند و به‌واسطه آداب شریعت است که سیر انفسی رخ می‌دهد و تجربه دینی برای سالک حاصل-می‌شود.

انسان برتر از همه موجودات و ملائکه و خلیفه و جانشین خدا در زمین است. او علت غایی عالم آفرینش است. هرچند به صورت ظاهر در مرحله آخر آفرینش قراردارد ولی به حسب معنی نخستین موجود خلقت است. در بحث از هویت انسان بهترین تعریف ابتدا در سخن خدواند تجلی پیداکرده که می‌فرماید:« إِنِّي جَاعِل فِي ٱلأَرضِ خَلِيفَة » به این معنا که خداوند هویتی جدا از دیگر مخلوقات به انسان بخشیده است. در این مقاله که با روش تحلیلی- توصیفی انجام گرفته است. برآنیم ضمن تعریف انسان و هویت وی به تصویری روشن از کمال انسان از دیدگاه امام خمینی(ره) بپردازیم و به این نتیجه خواهیم رسید که شناخت استعداد و توانایی‌ها، تنها در پرتو شناخت ابعادی وجودی‌اش ممکن است و اگر انسان بتواند هویت و ابعاد وجودیش را بشناسد و به شناخت خود برسد می‌تواند خداوند را نیز بشناسد و به مقصد نهایی کمال خود دست یابد.

«فصوص الحکم» کتابی عربی نوشتۀ محی‌الدین ابن عربی و شامل اصول عرفان و تعالیم او در وحدت وجود است. این کتاب حاوی 27 فصل و هر فصل منسوب به یکی از پیامبران الهی است. ابن عربی در هر فصل، داستان پیامبری را مطابق آیات و اخبار ذکر و حکمت رسالت وجود او را بیان می‌کند؛ ضمن آن که با استناد به قرآن، حدیث، کلام، حکمت مشایی و اشراقی به وحدت وجود می‌پردازد. طرز بیان ابن عربی در این اثر تا حد بسیاری دشوار و همواره برای درک و استباط آن نیاز به شرح و تفسیر بوده است. از این اثر ترجمه و تفاسیر فارسی، ترکی و انگلیسی وجود دارد. کتاب حاضر شرح تعلیقۀ امام خمینی (ره) بر این اثر است. در این تعلیقه 19 فصل اول کتاب عرضه شده و مشخص نیست چرا هشت فصل آن باقی مانده است. امام خمینی (ره) گاهی در بخشی از کتاب که نظر ابن عربی و قیصری یکی از تعلیقه‌نویسان را اشتباه می‌دانست، با استناد به حدیث یا دعاهای ائمۀ معصومین (ع)، نظر خود را بیان نموده است. ایشان حتی در حدود چهل تعلیقه نظر استاد خود، شاه‌آبادی، را نیز به چالش کشیده و نظر خویش را بازگو نموده است.

عارف و حکیم و فقیهی شیعی ـ مانند امام خمینی ـ صرفاً قرائتی یا خوانشی شیعی از مکتب ابن عربی دارد، نه عرفانی مستقل و با صفتی شیعی. به عبارت دیگر، امام، مبانی و اصول عرفانی مکتب ابن عربی را پذیرفته، و تنها در برخی از مسائل فرعی و جزئی ـ از منظری شیعی ـ به تبیین یا نقد نظرات ابن عربی پرداخته است. استشهاد امام به ادعیه و احادیثی که شیعیان از طریق اهل بیت(ع) روایت می‌کنند، و تمسّک او به کلام شیعی برای اثبات عصمت علمیِ انبیاء، و توسّل او به نظریه امامت در شیعه برای تبیین مصادیق خلافت ظاهری پس از رسول خدا(ص)، عرفانِ مورد نظر امام خمینی ـ و عارفانی چون او ـ را به صفت شیعی مزیّن نمی‌کند، بلکه تنها می‌تواند قرائت و خوانشی از یکی از مهم‌ترین مکاتب عرفانی در عالم اسلام باشد. بدین‌سان راقم این سطور در پژوهش حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است؛ تمسّک به ادعیه و احادیث شیعی، پای‌بندی کامل به شریعت در ردای فقاهت، حصر مصادیق انسان کامل در معصومین(ع) و ایراد منازعات کلامی، را از شاخصه‌هایی می‌داند که در باب معنای قرائت شیعیِ امام خمینی از سنّت عرفانی ابن عربی احصا کرده است. امام معتقد است که طریقت و حقیقت جز از راه شریعت حاصل نخواهند شد، زیرا ظاهر راه باطن است بلکه ظاهر از باطن انفکاک‌ناپذیر است. اساساً عارفان شیعی ـ مانند امام خمینی ـ مصادیق اتمّ و اکمل مفهوم انسان کامل را رسول خدا(ص) و ـ به تبع او ـ معصومین(ع) قلمداد می‌کنند. امام خمینی در دفاع از مکتب تشیع و آموزه‌های کلیدی آن ـ خصوصاً امامت ـ همچون دیگر متکلّمان نیز از علم کلام ـ البته به اندازه ضرورت ـ بهره می‌برد، و در اثنای مباحث عرفانی، استدلالاتی کلامی طرح کرده و به نقد عارفانی چون ابن عربی می‌پردازد.

توحید عرفانی در مکتب ابن‌عربی، گرچه بر اساس وحدت شخصی وجود بنا نهاده شده، اما در عین حال، در لسان عارفی شیعی، همچون امام خمینی(ره)، با استشهاد به احادیث ائمه اهل بیت(علیهم‌السلام) عجین شده است. در واقع امام درصدد است با استفاده از نظام فکری ابن‌عربی، به تفسیر و تبیین کلمات معصومین(علیهم‌السلام) بپردازد. بدین‌معنا، تبیین معنای اسم الهی، وحدت حقۀ حقیقیه، سریان اسم اعظم الله، تشبیه و تنزیه حق، موطن قضا و قدر و منشأ بداء، قرائت شیعیِ امام از فصوص‌الحکم ابن‌عربی ـ‌در مبحث توحیدـ را شکل میدهند. بدین لحاظ، از نظر امام، اگر اسم الهی از دیدگاه کثرت‌انگارانه در نظر گرفته شود، جلوه‌گاه است و تفاضل در آن واقع میشود، اما اگر از دیدگاه وحدت‌انگارانه ملاحظه شود، صورت است و تفاضلی نیز در آن واقع نمیشود. امام، مراد ابن‌عربی از یگانه‌گویی را وحدت حقّۀ حقیقیه صرف میداند، نه وحدت و توحید و تفریدی که همان ارجاع کثرات به وحدت است. امام معتقد است ـ‌بر اساس حدیث امام معصوم(ع)‌ـ در هر اسمی، بدلیل وجود ذات، اسم الله نیز حضور دارد؛ درنتیجه، اسم الله قبل از هر چیز، بعد از هر چیز و با هر چیز، حضور دارد. همچنین از نظر امام، این صاحبان قلوبند که حق‌تعالی را با هر دو تجلّی تنزیه و تشبیه میپذیرند. امام حضرت اعیان ثابته را نیز حضرت قضای الهی و قدر ربوبی و منشأ بداء میداند.