أبكار الأفكار في أصول الدين، تأليف ابوالحسن على بن ابى على بن محمد بن سالم، معروف به سيف الدين آمدى(551-631 ق)، متكلم بزرگ اشعرى است. اين اثر دائرةالمعارفى كلا
... امى است، كه با قلمى شيوا، رسا و به دور از اغلاق در بيان مطالب و نقل و نقد اقوال و نظم فصول و ابواب به شكلى روشمند نگارش يافته است. «ابكار الافكار»، مهم‌ترين اثر كلامى آمدى و بلكه از مهم‌ترين آثار كلامى اشعريان و حتى جهان اسلام به شمار مى‌آيد و بر آثار كلامى اشعرى پس از خود تأثير قابل توجهى داشته است.اين كتاب، به يك اثر مرجع و بنيادين براى دورۀ پس از خود بدل گشت كه به دورۀ كلام متأخران شناخته مى‌شود.
آمِدی در ابکار الافکار میکوشد تا دیدگاههای نحلههای کلامیِ مختلف اسلامی و گاهی آرای ادیان آسمانی دیگر را نقل کند که از آنها با عبارت مِلّیّون یاد میکند. در جایی که اجماع میان همه ملل و نحل را گزارش میکند. تعبیر قد اجمع العقلاء را به کار میگیرد. گاهی برای نشاندادن رأی فرق اسلامی در برابر ملل غیراسلامی میگوید رأی اسلامیان چنین است. در برخی موضوعات نام اشخاص را میبرد؛ مثلاً، جبّایی، نظّام، هشام بن حکم، اشعری، باقلانی، جوینی و... ؛ گاهی به جای اشخاص نام یک فرقه را میبرد، برای نمونه، خوارج، امامیّه، معتزله، اشاعره، حشویّه، کرامیّه، واقفیه و... ؛ گاهی دیدگاه فلاسفه را با تعبیر مثلاً ذَهَبتِ الفلاسفة نقل میکند. تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد، دیدگاه معتزله یک سویمهم بحث است. گاهی تمامی متکلّمان در برابر فلاسفه قرار داده میشوند. در بسیاری از موارد برای اشاره به رأی موردپسند خود، که موافق اسلاف اشعری وی است تعبیر مذهب اهل حق را به خدمت میگیرد. همیشه دیدگاهها را به صورت منظم و دستهبندی شده و در چندین مسلک و تقریبا به ترتیب تاریخی گزارش میکند. از دیگر ویژگیهای روش آمدی در این کتاب آن است که پس از نقل آرا و اقوال واردِ نقض و ابرامشده، از جهات متعددی همچون جهت لغوی، معنایی، نصّ و نقل، اجماع و عقل به نقد و بررسی آنها میپردازد. پس از تحریر محل نزاع و نقد و بررسی اقوال یا همه را ردّ میکند و رأی تازهای میآورد یا در آن توقف کرده، فروتنانه اعتراف میکند که این همه آن چیزی است که در بساط و توشهاش یافت میشود و ادامه راه را بر آیندگان میسپارد.ن
نتیجه اینکه کتاب ابکار الافکار به یک اثر پایه و بنیادین برای دوره پس از خود بدل گشت که به دوره کلام متأخران شناخته میشود.
شیوه تحقیق آرا و تقریر مطالب و اخذ موضع آمدی در ابکار الافکار نیز، جالب و خاص اوست. گذشت که وی در خلاف و جدل، منطق و فلسفه دارای تخصص و آثار عدیده است که حاکی از گرایش عقلی و روح نقدیِ او است. نیز، گفته آمد که وی به بررسی پارهای از قواعد مهم فلسفی همت گماشت و با وجود این به جدل و نیز منطق اهتمام ویژه ورزید. این امر یادآور سلف بزرگ او امام محمد غزالی (م504) است که به رغم نقد تند و حتی دشمنی با فلسفه و فیلسوفان توجه فوقالعادهای به منطق معطوف ساخت که آن هم دانشی برآمده از یونان و ابزار کار فیلسوفان بود. امّا ماجرا به همین جا ختم نمیشود. آمدی در مخالفت تند با جریان باطنیّه از یکسو و بهخاطر تمایل به تصوف از سوی دیگر نیز یادآور غزالی است. این امر از یکسو تأثیرپذیری وی را از غزالی و تمسک او را به جدل و منطق برای هماوردی با فلسفه و کلامِ عقلانیِ معتزله نشان میدهد. از دیگر سو، رویکرد عقلی ـ نقلیِ او را به مباحث کلامی مینُمایاند.
كتاب در پنج جلد و هشت قاعده تنظيم شده است.
شایسته ذکر است که مصحح و محقق کتاب پانوشتهای مفید فراوانی اعم از ذکر منابعِ مطالب مذکور در متن و نیز ارائه توضیحاتی جهت روشن شدن برخی ابهامها یا معرفی افراد یا مکاتب و فرق آورده و به این نحو بر کمال اثر افزوده است. همچنین فهرست تمام موضوعات اصلی هر مجلّد در پایان آن ذکر شده است.
بیشتر