جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معماری همواره در هر دوره تاریخی‌ تجلی‌ اندیشه‌ها و روحیه‌ والای معماران، هنرمندان، عرفا و اندیشمندان و فلاسفه‌ بوده است‌ و در این‌ میان اندیشه‌های شیخ‌ اشراق سهروردی در باب ” نور” و تجلی‌ آن از اهمیت‌ ویژه ای برخوردار است‌. وی با نگاهی‌ عارفانه‌ به‌ توحید، مکتب‌ فلسفی‌ جهان شمولی‌ را بر اساس نور و ظهور و اصالت‌ ماهیت‌ آن، پایه‌ریزی می‌کند. نور با ابعاد گسترده معنویت‌ و عرفانی‌ که‌ در خود مستتر دارد، در همه‌جا بر کیفیت‌ فضا تاثیرگذار بوده و مسجد به‌عنوان یکی‌ از شاخص‌ترین‌ بناها در سرزمین‌های اسلامی‌، عرصه‌ ظهور و بروز نمایش‌ شکوه و تعالی‌ روح انسان و حرکت‌ به‌سوی نور مطلق‌، به‌ بهترین‌ و زیباترین‌ اشکال ممکن‌ بوده است‌. در این‌ پژوهش‌ به‌ بررسی‌ دیدگاه شیخ‌ شهاب الدین‌ سهروردی ( که‌ فلسفه‌ خود را حکمت‌ اشراق به‌ معنای درخشندگی‌ و برآمدن آفتاب نام نهاده و بنیانگذار حکمت‌ نوریه‌ است‌) در مورد نور و جایگاه آن در معماری سنتی‌ مساجد می‌پردازیم‌. پژوهش‌ حاضر در پی‌ آن است‌ تا در ابتدا ضمن‌ بررسی‌ نگاه خاص سهروردی به‌ موضوع نور بر مبنای آن تعریفی‌ از هنر و زیبایی‌شناسی‌ ارائه‌ دهد و عوامل‌ موثر در ذهن‌ و زبان و ناخودآگاه هنرمندان را رهگیری نماید و از آنجا که‌ نور همواره به‌عنوان یکی‌ از عوامل‌ موثر بر ارزش فضایی‌ اماکن‌ مقدس مطرح بوده و اهمیت‌ و جایگاه ویژه و تاثیرگذاری داشته‌ است‌، معماری مساجد را به‌ طور خاص به‌عنوان یکی‌ از جلوه گاه های ارزشمند معماری، مورد بررسی‌ قرار دهد. بنای مسجد به‌عنوان محل‌ عبادت خدا، جایگاه انسان را در ابعاد معنوی و الوهیت‌ تشدید نموده و نمود گاه وجوه وجودی اوست‌ . به‌ همین‌ منظور پارامتر نور به‌عنوان اساس وجود خدا و انسان که‌ بر پایه‌ دیدگاه اشراقی‌ استوار است‌ به‌عنوان کلید این‌ پژوهش‌ قرار گرفته‌ است‌. تحلیل‌ و بررسی‌ عناصر معماری، نقوش و رنگ‌های به‌کاررفته‌ در مساجد و حضور و نقش‌ نور در غنا بخشیدن به‌ آنها منشا زیبایی‌ درآمیخته‌ با عرفان و الوهیت‌ در هنر اسلامی‌ است‌ که‌ در این‌ فرآیند با بهرهگیری از منابع‌ و اسناد کتابخانه‌ای مطالعات صورت گرفته‌ به‌عنوان یک‌ پژوهش‌ بنیادی نظری با ماهیت‌ توصیفی‌ به‌ بررسی‌ آن می‌پردازیم‌.

ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﻠﻢ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﺑﻪ روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ای، ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣ ﺿﻮﻋﯽ وا ﮐﺎوﯾﺪ. ﻃﯽ آن ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﭼﯿﺴﺘﯽ ﺗﺼﺪﯾﻖ از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق و ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪ. در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق، ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻠﻪ ﺣﺼﻮﻟﯽ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﯾﻖ، ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ای ﻣﯽ داﻧﺪ ﺻﺮف ﺑﺮای اﻣﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪی اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ در ﺗﺼﻮرات ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد. ﻣﻼﺻﺪرا رﺳﺎﻟﻪ ای ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﺘﺼﻮر و اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ را ﺑ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در ﻣﯽ آورد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻣﻼﺻﺪرا ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ را اﻣﺮی ﺑﺴﯿﻂ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻏﯿﺮ از ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻼﺻﺪرا در رﺳﺎﻟﻪ اﻟﺘﺼﻮر و اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﻓﺨﺮ رازی و ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق را درﺑﺎب ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ.

سهروردی خود را زنده کننده حکمت ایرانیان و مسلمانان می داند که می توان از آن دو چیز فهمید: یکی آن که پیشینه حکمت او ایرانی، اسلامی است و دیگر آن که او خود مبدع حکمت اشراق است ولی وجهی از این حکمت در ایران بوده و در روزگار او به فراموشی سپرده شده و او آن را زنده کرده است. در این مقاله به مقایسه تطبیقی نمایشنامه هنگامه ای که آسمان شکافت و حکمت سهروردی پرداخته شده است که بر این مسئله که نمایشنامه یادشده، حکمتی اشراقی بوده، مهر تایید می زند.

امروزه نظرورزی ضروری ترین وجهِ مباحث هنر محسوب می شود، اما، این مهم در فرهنگ ما سابقه ای درخور ندارد. هنر ما از اواخر صفویه رو به افول نهاده است، این افول دلایل متعددی دارد که قسمی از آن ها با هنر مناسبت درونی دارند و قسمی بیرونی، و عدم خلاقیت مهم ترین دلیل درونی است. پس، نظرورزی در خصوص خلاقیت نه تنها شایسته بلکه حتی بایسته می نماید. این نوشتار که در پی همین بود، اسطوره کاوی ژیلبر دوران را روش خود برگزید و آثار سهروردی را پیکره ی خود. و از اسطوره کاوی در رساله های رمزی سهروردی، بدین نتیجه رسید که منشاء خلاقیت حقیقت است؛ هنرمند در مراتب ادراکی چندان فراز می گیرد که به ادراک عقلی و فهم حقیقت امور نائل می شود و به لطف این قادر به خلاقیت، و زیبایی شکوه حقیقت است، چه به زعم سهروردی جمال و کمال اصلاً یکی است، و خلاقیت که ماحصل کمال است اگر آن گونه که باید به فعلیت رسد ثمره ی آن ذاتاً زیبا خواهد بود.

شرح حال سهروردی : شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهروردی ، مشهور به شیخ اشراق در سال 549 ه در قریه سهرورد نزدیک زنجان متولد شد . تحصیلا ت اولیه خود را نزد مجد الدین جیلی در مراغه و مراتب عالی تر علمی را ، نزد ظاهر الدین قاری ، در اصفهان فراگرفت و در مراغه با فخر رازی ، که بعدها از متکلمان مشهور گردید همدرس بود. شمس الدین شهرزوری در « نزهة الارواح » می گوید : « او قلندری مسلک بود و ریاضت ها داشت و گوید زاهد تر و با فضیلت تر از او در میان طبقات حکماء نبود . به دنیا توجهی نداشت ، به لباس و غذا و مقام و ریاست اعتنایی نمی کرد . گاهی کساء میپوشید و کلاه بلند قرمز بر سر می نهاد و گاهی درزی صوفیه بود. اکثر عبادات او جزع و بیداری و تفکر و صمت بود.... بسیار سفر میکرد و شتیاق داشت که همفکری پیدا کند اما نیافت ( چنانکه در آخر « مطارحات » بدین امر اشاره کرده است)...» سرانجام به سال 587 ه در حلب به دستور صلاح الدین ایوبی ، دشمن فاطمیان ، کشته شد . علت قتل او ، ظاهرا همان است که کمال صلیبی در کتاب « تاریخ لبنان » اشاره کرده است . بنابر نظر صلیبی ، شهر حلب در ناحیه شمال سوریه ، پیش از جنگهای صلیبی ، مرکز بزرگ شیعه بوده است و شکست خوردن فاطمیان از فرنگی ها ، موجب گرایش مسلمانان به فاتح بعدی ، یعنی صلاح الدین ایوبی و در نتیجه مذهب تسنن گردید . سهروردی درست در هنگامی وارد حلب شد ، که این تحول عمیق مذهبی ، در شمال شام در شرف تکوین بود و افشای مطالبی که بی شک جنبه باطنی داشت و در آثارش به مسأله ولایت تکیه داشت ، باعث قتل او شده است ، زیرا احتمال تجدید حیات باطنیان و فاطمیان ، که از صلاح الدین شکست خورده بودند ، بسیار بود ، مطرح میشود که ظاهرا اشاره دارد به دائره ولایت که در اثار سهروردی مکرر آمده است.

سهروردی در این فکر است که دانش حقیقیی، و همچنین مبنای علم، امری هستی شناختی ( یعنی، حضور)، در مقابل امری معرفت شناختی است. دانش مساله ای است مستقیما مربوط به مساله ی وجود و هستی و نه یک مساله انتزاعی معرفت شناختی. به علاوه، از بحث سهروردی بر می آید که حصول یقین بستگی دارد به طبیعت مستقیم رابطه ی شناختی میان شناسنده و شناخته [ مدرک و مدرک]. عرفان به طور کلی، بدان گونه که در سنت دیرین،" حکمت خالده"، و مخصوصا در سنت صوفیه منعکس است، به سبب مستقیم بودن تجربه ی شناسنده از شناخته، به نظر سهروردی با دیگر سنتهای مربوط به کسب معرفت تفاوت دارد. به بیانی هستی شناختی، هر چه مقامات شناسنده بالاتر باشد، تجربه ی او قوی تر و مستقیم تر خواهد بود. سهروردی برای اثبات اینکه فقط ذات انسانی می تواند خود را از طریق حضور خود، که یک واقعیت است، بشناسد، سه گونه استدلال را بیان می کند.