جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از حیث معرفت‌شناسی کشف «خود»، ماهیت «خود» و ارتباط انسان با «خود» در فلسفه اشراق جایگاه ویژه دارد. مسئلۀ اصلی در این مقاله این است که سهروردی چگونه «خود» را کشف می‌‌کند و مکانیسم وی در خودکاوی چیست؟ برای رسیدن به پاسخ سهروردی بین دو نوع مواجهۀ هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه با «خود» تمایز قائل شده‌ایم. در مواجهۀ هستی‌شناسانه، انسان در اثرخودکاوی به حقیقت وجودی دست می‌یابد و این امر وجودی را مبنای کل نظام متافیزیکی خود قرار می‌‌دهد آن طوری که در نظام فلسفی ابن سینا شاهدیم. اما از منظر سهروردی مواجهه انسان در کشف «خود» معرفت‌شناسانه است. در مواجهۀ معرفت‌شناسانه با «خود» اولین یافتۀ انسان، امری است که دائماً برایش ظهور دارد و نظر به این‌همانی ظهور و ادراک، مکشوف آدمی همان آگاهی است و در نتیجه «خود» همان آگاهی و شعور است. شعوری که مبنای کل نظام معرفتی فیلسوف قرار می‌گیرد. با توجه به این نوع مواجهه، در این مقاله بین سه مرحله خودکاوی اشراقی یعنی خودآگاهی اشراقی، خودشناسی اشراقی و خودسازی اشراقی تمایز قائل شده‌ایم. در مرحلۀ خودآگاهی از سه طریق واقعیتی فراتر از بدن مادی کشف می‌شود. در مرحلۀ خودشناسی با فاصله گرفتن از نظر فلاسفۀ مشایی با تکیه بر رویکرد پدیدارشناختی به این امر دست می‌یابیم که این امر غیر مادی دائماً بر انسان ظهور دارد، چنین امری نور محض است و در مرحلۀ خودسازی با برقراری دیالکتیک بین انسان و «خود» این نتیجه حاصل می‌شود که اساساً از خودبیگانگی امری متناقض است. لذا خودکاوی اشراقی سهروردی بنیانی برای معرفت‌شناسی اشراقی هم در فلسفه خود و هم در فلسفه‌های بعد از خود تأسیس می‌کند.

کتاب حاضر شامل گفت وگویی بلند میان فیلیپ نمو و هانری کربن، و یک پی‌نوشت تکمیلی از خود کربن است. در این گفت وگو تاثیر ژرف سهروردی و حکمت اشراق بر هانری کربن آشکار می‌شود؛ ضمن آن که در این گفت و شنود می‌توان از حضور چشم‌گیر معنویت فرهنگ ایرانی بر زندگی و اندیشه‌ی کربن نشان یافت. "افزون بر این، از لا‌به‌لای خاطرات کربن، جریان‌های فکری مهم سده‌ی بیستم و دوستانه‌ی فرزانه‌ی کربن معرفی می‌شوند و خواننده درمی‌یابد که بزرگانی چون دنیس دوروژمون، ژرژواژدا، رودلف اتو، کارل یاسپرس، مارتین هایدگر، کارل بارت، رمون کنو، کارل گوستاویونگ و بسیاری دیگر، همراه سیر و سلوک کربن بودند و با وی تبادل نظر می‌کردند. از هایدگر تا سهروردی را می‌توان نوعی زندگی‌نامه‌ی فلسفی و معنوی کربن دانست که مسیر اندیشه‌های وی را از تفکر هایدگر تا آموزه‌های حکمت سهروردی تشریح می‌کند".

کتاب حاضر مشتمل بر یازده مقاله درباره شیخ اشراق((سهروردی)) ( 549 587) است. موضوع و نویسنده مقالات بدین قرارند :((نظری به آثار و شیوه شیخ اشراق/ منوچهر مرتضوی))، ((نقدی بر مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق/ رضا داوری))، ((ترجمه رسائل عرفانی سهروردی/ بهاء‌الدین خرمشاهی))، ((کتاب‌شناسی توصیفی فلسفه اشراق/ محسن کدیور))، ((سهروردی، شیخ اشراق/ سید جواد طباطبایی)) و ((سهروردی و سیاست/ حسن ضیایی))، ((مفسر عالم غربت و شهید طریق معرفت/ سید حسین نصر))، ((هورخش سهروردی/ محمد معین))، ((خودآگاهی محصول صور ادراکی نیست/ غلامحسین دینانی))، ((توسعه حکمت اشراق توسط صدرالدین شیرازی و اخلاقش/ غلامعلی حدادعادل)) و ((شیخ مقتول، شهاب‌الدین سهروردی و حکمت اشراق/ غلامحسین رضانژاد)) .

نویسنده در این کتاب پس از بحث اجمالی درباره تاریخ فلسفه (از سقراط تا سهروردی)، زندگی و آثار شیخ شهاب‌الدین سهروردی را معرفی می‌کند، سپس با توجه به آثار فارسی و غیر رمزی سهروردی اصطلاحات فلسفی عرفانی آثار وی را به صورت الفبایی ذکر می‌کند .برخی از اصطلاحات مطرح شده در کتاب عبارت‌اند از :ابداع، برزخ، تقابل، جسم، جوهر، حادث، ظل، عقل اول، ماهیت، و نورالانوار . وی ذیل اصطلاح "جوهر "آورده است" :و هر چه او را محل نیست از ممکنات، او را جوهر خوانیم و بر آن اختصار و اقتصار کنیم که گوییم :جوهر آن است که محل ندارد ."

در تفکر شهاب‌الدین سهروردی و لیندا زگزبسکی، دو فیلسوف نام‌دار از دو دورۀ زمانی و حوزۀ تمدنی متفاوت، به مؤلفه‌هایی برمی‌خوریم که نوعی رهیافت مشترک در رویکرد آنها پدید آورده است. هر دو فیلسوف، با نگاه کانونی به عامل معرفتی، ارزش معرفت را محصول ارزش فرایندهایی می‌دانند که در نبود آن فلسفه محکوم به فروپاشی است. سه ضرورت مشترک در فلسفۀ سهروردی و زگزبسکی عبارت‌اند از (1) ضرورتِ تعالی درونی، که با تلاش برای تقویت ارادۀ آدمی، قائل به سیری کیفی و درونی برای معرفت است؛ (2) ضرورت حکمتِ وحدت‌بخش، که با اعتماد به خود و دیگر سنت‌های فکری، به وحدت نظر و تجربۀ انسانی می‌اندیشد و افزون بر پرورش نفس، فهم حکمت و اعتلای آن را نیازمند شهود و خلاقیت‌های شخصی در هر دوره می‌داند؛ (3) ضرورت روایت، که لازمۀ بسط نیات فلسفی را با نوعی نبوغ در اندیشیدن، در ایجاد ذوق و انگیزش و رجوع به الگوهای فکری و اخلاقی می‌جوید. این پژوهش با درنگی تازه در عوامل ارتقای معرفت، به گستره‌هایی پرداخته است که هرچند اهمیت معرفتی آنها نادیده گرفته شده ولی حیات معنوی و معرفتی فلسفه برای اثربخشی بیشتر به آن محتاج است.

«هورقلیا» (در پارسی باستانی به معنای «جسم خورشیدی») یکی از نام‌های عالم مثال است و شیخ اشراق نخستین حکیمی شناخته می‌شود که این واژه را وارد حکمت اسلامی کرده است. «هورقلیا» مورد استقبال حکمای اشراقی و پیروان حکمت متعالیه واقع شده و شیخ احمد احسایی در آثارش به تکرار از این واژه بهره برده است، به گونه‌ای که کسانی وی را مبدع آن تصور کرده‌اند. از سوی دیگر، کسانی پیشینه آن را در آثار شیخ اشراق یافته و آن را به اطلاع پژوهشگران رسانده‌اند، ولی کم‌تر کسی به وجود آن در آثار صدرالمتألهین و جمعی از پیروان مکتب او پی برده است. در این مقاله، فارغ از بحث‌های فلسفی و کلامی در باره قبول یا رد وجود عالم مثال، به حضور اصطلاح «هورقلیا» در حکمت متعالیه می‌پردازیم.