جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه سیاسی متکفل پاسخگویی به این پرسش‌هاست: دلیل نیاز جوامع به حکومت و سیاست چیست؟ چه کسانی حق حکومت دارند؟ چرا باید از حاکمان اطاعت کرد؟ حکومت باید به دنبال چه هدف‌هایی باشد؟ حاکمان چه وظایفی در قبال مردم دارند؟ عدالت اجتماعی چه جایگاهی در تصمیم‌گیری و اداره جامعه دارد؟ رابطه دین و سیاست چیست؟ و... در این مقاله ضمن تبیین دیدگاه شیخ اشراق در مورد نیاز انسان به زندگی اجتماعی و ضرورت سیاست و تدبیر و اهمیت وضع قوانین و اجرای آنها، نوع نگاه شیخ اشراق به بافت نظام سیاسی و رابطه دین و سیاست، و ضرورت وجود حاکم عادل و شرایط حاکمان در نظام سیاسی بررسی می‌شود. پژوهش حاضر که با استفاده از روش تحلیلی و استنتاجی انجام گرفته است دو نتیجه را در پی دارد؛ یکی اینکه نشان می‌دهد فلسفه سیاسی اشراقی با فلسفه سیاسی نظام شیعی تا حدودی نزدیک است و دیگر اینکه حکمت اشراق که یکی از سه مکتب مهم فلسفه اسلامی است رابطه دین و سیاست را وثیق و عمیق دانسته، و این دو را به منزلۀ دو بال در پی‌ریزی سعادت انسان به حساب آورده است.

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی-اسلامی، می تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر های سنتی باشد. شان وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه های تاملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات فرمی و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می-شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مفاهیم زیبایی شناسی حکمت اشراق سهروردی چیستند و چگونه در نگارگری ایرانی نمود پیدا می کنند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه‌ای به‌دست آمد. نتایج نشان می دهد فلسفۀ اشراق سهروردی که با نقد اندیشۀ مشائیان آغاز می شود، مفاهیم جدید و ابداعاتی را در تبیین و صورت بندی سلسله مراتبی حیث وجودی و شناختی جهان به کار می بندد. ابتنای این فلسفه بر نورانیت و ظهور وجود، مشروط نمودن حیات و هستی و ادراک آن، بر ظهور و نور، کارکرد خیال به مثابه امر واســـط و خلق صور معلقۀ مبتنی بر محاکات نقوش ثابتۀ عالم ملکوت، لذت و ابتهاج حاصل از ادراک صور در عالم مثال و مکاشفات عوالم ملکوت و اندراج آن در خاطر سالک، محتوایی زیباشناختی و فرمی هنری به اندیشۀ اشراقی بخشیده است. مفاهیم حکمت اشراق به عنوان محتوا در نگارگری ایرانی نمود یافته و این هنر در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. این ارتباط دوسویه بیان‌گر این است که مفاهیم دقیق و مشخص در پس صور هنری وجود دارد که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل گیری ساختار و مصادیق در حوزۀ نگارگری هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می گردند.

اعتبار و درستی‌‌‌‌ ‌برهان وجودی، که از ابداعات "آنسلم" است، فراز و فرودهایی در فلسفه غرب داشته و دارد. این برهان و روش آن در میان فیلسوفان اسلامی چندان مرسوم نبوده است، با این حال روش برهان وجودی را می‌‌‌‌‌توان براساس شواهد در فلسفه اسلامی اعتبار سنجی کرد و درستی یا نادرستی آن را نشان داد. در این مقال براساس حکمت سهروردی و حکمت متعالیۀ صدرایی، درستی یا نادرستی روش برهانِ وجودی را صرف ‌نظر از تقریر خاصی بررسی ‌‌‌‌‌کرد و بر اساس حکمت اشراقی سهروردی نشان میدهیم که به هیچ‌وجه نمی‌‌‌‌‌توان برهان وجودی را در این مکتب تأیید کرد. ولی داده‌‌‌‌‌ها در حکمت متعالیه به‌گونه‌‌‌‌‌ای است که ادله حکمت اشراقی در بی‌‌‌‌‌اعتباری روش برهان وجودی جای مناقشۀ جدّی دارد. البته هر چند با نفی ادله مزبور نمی‌‌‌‌‌توان نادرستی مدعای حکمت اشراقی را در بی‌‌‌‌‌اعتبار بودن روش برهان وجودی نتیجه گرفت، ولی با شواهدی در حکمت متعالیه می‌‌‌‌‌توان درستی این روش برهانی را نشان داد. ازاین‌‌‌‌‌رو شواهد متعددی مانند اوّلی التصدیق بودن موجودیت وجود، یا ضروری بودن ثبوت الشیء لنفسه و نیز علت نداشتن وجود و همچنین تکیه داشتن برهان ابن‌سینا در اثبات وجود خدا، بر مفهوم گواهانیاند که عقل میتواند روش برهان وجودی را تأیید کند؛ هرچند ملاصدرا با این روشی وجود خدای متعال را اثبات نکرده است.

"3با وجود این کوشش‌ها هنوز بسیاری از نکات حیات شیخ اشراق و افکار او مجهول مانده و حتی اکثر آثار او و شروح زیادی که در طی قرون بر آن نگاشته شده‌ است در گوشه و کنار کتابخانه‌های ایران و ترکیه و هند و اروپا باقی‌ مانده و استفاده از آنها بآسانی میسور نیست‌4الحق وظیفه‌ محققان ایرانیست که این آثار را احیا کرده و فکر این شخصیت‌ بزرگ حکمت و عرفان را به جهانیان بشناسانند. و بالاخره باید اعتراف کرد،که ممکن است هنوز از کنج و کنار کتابخانه‌های هند و ایران و ترکیه رسائل دیگری از او بدست‌ آید8آنچه باید اکنون انجام گیرد بررسی دقیق این رسائل‌ مشکوک است مخصوصا ادعیه و اورادی که بنام الولادات و التقدیسات‌ معروف است و مطالب مهمی دربارهء مکتب،هرمسی و افکار صابئینی‌ و نفوذ آن در مکتب اشراقی دربر دارد،پس از تعیین صحت و یا سقم نسبت این رسائل و ادعیه به او سپس می‌توان به تنظیم آثار او از لحاظ تقدم و تأخر تاریخ تألیف و روابط فکری بین آنها پرداخت و سیر تفکر این حکیم بزرگ را که در بهار عمر جهان را ترک گفت و با وجود این،شاهکارهای بزرگ فلسفی و عرفانی از خود بجا گذاشت روشن ساخت. بیش از پنجاه اثر بدیع بعربی و فارسی از او باقی مانده که اکثر از لحاظ ادبی شاهکاری در نوع خود میباشد مخصوصا رسائل فارسی که از بهترین نمونه‌های نثر ساده و روان فلسفی بزبان‌ فارسی است‌10 با وجود این سجایا هنوز بسیاری از نکات اساسی مربوط به‌ حیات و آثار و افکارر و مکتب این حکیم کم‌نظیر که برخی از آنها در بالا اشاره شده در بوته فراموشی مانده و چنانکه درخور شان و مقام او است درباره آن تحقیق نشده است."

هویت تفکر یونانی همواره مورد توجه متفکران عالم اسلام بوده است و آنان عملکرد واحدی نسبت به آن نداشتند. اشراقیان مسلمان ندای دوگانگی تفکر ایمانی با یونانی را سر دادند و نسبت به نفوذ فلسفه عقلانی در دنیای اسلام هشدار دادند ولی برخی دیگر با بحث‌های نظری سعی کردند غیرحقیقی و ابتر بودن نگاه عقل مستقل بشر را اثبات کنند. سهروردی بعنوان مؤسس حکمت اشراق با تفکیک تفکر یونانی ارسطوییِ مبتنی بر قیاس برهانی از حکمای ماقبل ارسطو، مدعی است که حکمای یونان باستان شاخه‌ای از خمیره ازلی حکمت اشراقی است که به افلاطون الهی ختم شده است. از دیدگاه وی خمیره ازلیِ حکمت راستین که شامل مشاهده قلبی انوار قاهره عالم غیب از راه تهذیب نفس است، در آثار بزرگان یونان باستان (بخصوص افلاطون) به زبان رمز ارائه‌شده است. به نظر سهروردی حکمت بحثی ارسطو تاریک است و نمی‌تواند علم راستین را در اختیار بشر قرار دهد. البته وی علیرغم انکار حقیقی بودن راه برهانی ارسطو، آن را برای تعلیم حکمت اشراقی به مبتدیان مفید می‌داند و سعی می‌کند روش و برخی اصول آ ن را نقد کند.نوشتار حاضر با روش تحلیلی سعی دارد جایگاه عقل خوداتکای ارسطوئی را در دیدگاه شیخ اشراق جست‌و‌جو کند و از این طریق به شناسایی هویت حکمت اشراق کمک نماید.

ساده‌ترین ادراک انسان، ادراک حسی است. انسان شیء خارج از خودش را به وسیلۀ حواس پنج‌گانه تحت تسلط خویش درآورده و به آن علم پیدا می‌کند اما اینکه این علم چه فرآیندی را طی می‌کند و چگونه حاصل می‌شود، امری است که دیدگاه‌های متعددی حول آن شکل گرفته است. این نوشتار به روش توصیفی‌ـ تحلیلی ضمن بیان دیدگاه سه فیلسوف بزرگ اسلامی؛ یعنی ابن‌سینا، شیخ‌اشراق و ملاصدرا، به بررسی این موضوع می‌پردازد. ابن‌سینا در مسئلۀ ابصار، نظریۀ انطباع را مطرح و از آن دفاع می‌کند و سپس آن را به همۀ ادراکات حسی تعمیم می‌دهد. اما شیخ‌اشراق می‌گوید؛ نفس با اقتدار نورانی خودش پس از ارتباط با شیء محسوس توسط اندام حسی، در موطن اندام حسی حضور یافته آنگاه به طور مستقیم و شهودی به ادراک می‌پردازد. ملاصدرا، برخورد با شیء محسوس را تنها معد می‌داند؛ نفس پس از اینکه از طریق حس با شیء خارجی برخورد کرده و متأثر می‌شود، استعداد می‌یابد تا صورتی مطابق آن شیء در خودش ایجاد کند. اما به نظر میرسد بیان سهروردی، اگر چه نیازمند به تبیین و تعمیم است، به حق نزدیکتر است و بیان صدرا در عین صحت، بیانگر ادراک خیالی است.

هدف تحقیق: سعی می شود تا جایگاه و اهمیت عالم مثال و تاثیر و نتیجه‌ای که پذیرفتن این عالم در سیستم فکری فیلسوف و عارف بزرگی چون سهروردی و ابن عربی داشته بررسی شود و همچنین تاثیر پذیری ابن عربی از سهروردی در باب مساله عالم مثال نیز بررسی می شود. پرسشهای تحقیق: آیا عالم مثال مطرح در اندیشه سهروردی همان عالم مثال افلاطونی است‭ ؟‬پذیرفتن عالم مثال در اندیشه سهروردی چه نتایجی را بدنبال داشته است‭ ؟‬آیا ابن عربی در مساله عالم خیال از سهروردی تاثیر پذیرفته است‭ ؟‬روش تحقیق: توصیفی. یافته‌های تحقیق: در میان حکماء شیخ اشراق در زمره کسانی است که شدیدا به وجود عالم مثال اعتقاد دارد او با اثبات مثل معلقه اقدام نموده مهمترین برهان فلسفی که در جهت اثبات عالم مثال قاعده امکان اشراف می باشد. سهروردی تنها بر وجود مثال نزولی اقامه برهان نموده و از مثال صعودی چندان بحث نکرده است. اصطلاح خیال در عرفان نظری ابن عربی کاربرد وسیع دارد او برای خیال سه مرتبه اساسی در نظر گرفته است : خود عالم یا کل ماسوی ا...، عالم مثال با عالم واسط کبیر، عالم واسط صغیر باقوه خیال در انسان، ابن عربی عالم مثال را وسیع ترین عوالم دانسته یعنی نه تنها او اعتقاد به وجود چنین عالمی دارد بلکه آن را اوسع عوالم می داند.

هدف تحقیق: بررسی تطبیقی آراء فلسفی ابوالبر کات بغدادی و سهروردی می باشد. پریسش های تحقیق: آیا ابوالبرکات و سهروردی هیولی را قوه محض می دانند‭ ؟‬آیا ابوالبرکات و سهروردی تعدد قوای نفسانی را می پذیرند‭ ؟‬روش تحقیق: کتابخانه‌ای. یافته های تحقیق: سهروردی در تعداد قابل توجهی از آراء فلسفی خود با ابوالبرکات هم صدا است و خواسته یا ناخواسته تحت تاثیر بغدادی بوده است.