جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار و درستی‌‌‌‌ ‌برهان وجودی، که از ابداعات "آنسلم" است، فراز و فرودهایی در فلسفه غرب داشته و دارد. این برهان و روش آن در میان فیلسوفان اسلامی چندان مرسوم نبوده است، با این حال روش برهان وجودی را می‌‌‌‌‌توان براساس شواهد در فلسفه اسلامی اعتبار سنجی کرد و درستی یا نادرستی آن را نشان داد. در این مقال براساس حکمت سهروردی و حکمت متعالیۀ صدرایی، درستی یا نادرستی روش برهانِ وجودی را صرف ‌نظر از تقریر خاصی بررسی ‌‌‌‌‌کرد و بر اساس حکمت اشراقی سهروردی نشان میدهیم که به هیچ‌وجه نمی‌‌‌‌‌توان برهان وجودی را در این مکتب تأیید کرد. ولی داده‌‌‌‌‌ها در حکمت متعالیه به‌گونه‌‌‌‌‌ای است که ادله حکمت اشراقی در بی‌‌‌‌‌اعتباری روش برهان وجودی جای مناقشۀ جدّی دارد. البته هر چند با نفی ادله مزبور نمی‌‌‌‌‌توان نادرستی مدعای حکمت اشراقی را در بی‌‌‌‌‌اعتبار بودن روش برهان وجودی نتیجه گرفت، ولی با شواهدی در حکمت متعالیه می‌‌‌‌‌توان درستی این روش برهانی را نشان داد. ازاین‌‌‌‌‌رو شواهد متعددی مانند اوّلی التصدیق بودن موجودیت وجود، یا ضروری بودن ثبوت الشیء لنفسه و نیز علت نداشتن وجود و همچنین تکیه داشتن برهان ابن‌سینا در اثبات وجود خدا، بر مفهوم گواهانیاند که عقل میتواند روش برهان وجودی را تأیید کند؛ هرچند ملاصدرا با این روشی وجود خدای متعال را اثبات نکرده است.

"3با وجود این کوشش‌ها هنوز بسیاری از نکات حیات شیخ اشراق و افکار او مجهول مانده و حتی اکثر آثار او و شروح زیادی که در طی قرون بر آن نگاشته شده‌ است در گوشه و کنار کتابخانه‌های ایران و ترکیه و هند و اروپا باقی‌ مانده و استفاده از آنها بآسانی میسور نیست‌4الحق وظیفه‌ محققان ایرانیست که این آثار را احیا کرده و فکر این شخصیت‌ بزرگ حکمت و عرفان را به جهانیان بشناسانند. و بالاخره باید اعتراف کرد،که ممکن است هنوز از کنج و کنار کتابخانه‌های هند و ایران و ترکیه رسائل دیگری از او بدست‌ آید8آنچه باید اکنون انجام گیرد بررسی دقیق این رسائل‌ مشکوک است مخصوصا ادعیه و اورادی که بنام الولادات و التقدیسات‌ معروف است و مطالب مهمی دربارهء مکتب،هرمسی و افکار صابئینی‌ و نفوذ آن در مکتب اشراقی دربر دارد،پس از تعیین صحت و یا سقم نسبت این رسائل و ادعیه به او سپس می‌توان به تنظیم آثار او از لحاظ تقدم و تأخر تاریخ تألیف و روابط فکری بین آنها پرداخت و سیر تفکر این حکیم بزرگ را که در بهار عمر جهان را ترک گفت و با وجود این،شاهکارهای بزرگ فلسفی و عرفانی از خود بجا گذاشت روشن ساخت. بیش از پنجاه اثر بدیع بعربی و فارسی از او باقی مانده که اکثر از لحاظ ادبی شاهکاری در نوع خود میباشد مخصوصا رسائل فارسی که از بهترین نمونه‌های نثر ساده و روان فلسفی بزبان‌ فارسی است‌10 با وجود این سجایا هنوز بسیاری از نکات اساسی مربوط به‌ حیات و آثار و افکارر و مکتب این حکیم کم‌نظیر که برخی از آنها در بالا اشاره شده در بوته فراموشی مانده و چنانکه درخور شان و مقام او است درباره آن تحقیق نشده است."

هویت تفکر یونانی همواره مورد توجه متفکران عالم اسلام بوده است و آنان عملکرد واحدی نسبت به آن نداشتند. اشراقیان مسلمان ندای دوگانگی تفکر ایمانی با یونانی را سر دادند و نسبت به نفوذ فلسفه عقلانی در دنیای اسلام هشدار دادند ولی برخی دیگر با بحث‌های نظری سعی کردند غیرحقیقی و ابتر بودن نگاه عقل مستقل بشر را اثبات کنند. سهروردی بعنوان مؤسس حکمت اشراق با تفکیک تفکر یونانی ارسطوییِ مبتنی بر قیاس برهانی از حکمای ماقبل ارسطو، مدعی است که حکمای یونان باستان شاخه‌ای از خمیره ازلی حکمت اشراقی است که به افلاطون الهی ختم شده است. از دیدگاه وی خمیره ازلیِ حکمت راستین که شامل مشاهده قلبی انوار قاهره عالم غیب از راه تهذیب نفس است، در آثار بزرگان یونان باستان (بخصوص افلاطون) به زبان رمز ارائه‌شده است. به نظر سهروردی حکمت بحثی ارسطو تاریک است و نمی‌تواند علم راستین را در اختیار بشر قرار دهد. البته وی علیرغم انکار حقیقی بودن راه برهانی ارسطو، آن را برای تعلیم حکمت اشراقی به مبتدیان مفید می‌داند و سعی می‌کند روش و برخی اصول آ ن را نقد کند.نوشتار حاضر با روش تحلیلی سعی دارد جایگاه عقل خوداتکای ارسطوئی را در دیدگاه شیخ اشراق جست‌و‌جو کند و از این طریق به شناسایی هویت حکمت اشراق کمک نماید.

ساده‌ترین ادراک انسان، ادراک حسی است. انسان شیء خارج از خودش را به وسیلۀ حواس پنج‌گانه تحت تسلط خویش درآورده و به آن علم پیدا می‌کند اما اینکه این علم چه فرآیندی را طی می‌کند و چگونه حاصل می‌شود، امری است که دیدگاه‌های متعددی حول آن شکل گرفته است. این نوشتار به روش توصیفی‌ـ تحلیلی ضمن بیان دیدگاه سه فیلسوف بزرگ اسلامی؛ یعنی ابن‌سینا، شیخ‌اشراق و ملاصدرا، به بررسی این موضوع می‌پردازد. ابن‌سینا در مسئلۀ ابصار، نظریۀ انطباع را مطرح و از آن دفاع می‌کند و سپس آن را به همۀ ادراکات حسی تعمیم می‌دهد. اما شیخ‌اشراق می‌گوید؛ نفس با اقتدار نورانی خودش پس از ارتباط با شیء محسوس توسط اندام حسی، در موطن اندام حسی حضور یافته آنگاه به طور مستقیم و شهودی به ادراک می‌پردازد. ملاصدرا، برخورد با شیء محسوس را تنها معد می‌داند؛ نفس پس از اینکه از طریق حس با شیء خارجی برخورد کرده و متأثر می‌شود، استعداد می‌یابد تا صورتی مطابق آن شیء در خودش ایجاد کند. اما به نظر میرسد بیان سهروردی، اگر چه نیازمند به تبیین و تعمیم است، به حق نزدیکتر است و بیان صدرا در عین صحت، بیانگر ادراک خیالی است.

نفس از پیچیده ترین و شگفتی آورترین موجودات هستی و همچنین از مهم ترین مسائل فلسفی است و تجرد مهم ترین ویژگی نفس است که آراء فلاسفه درباره آن موضوع رساله را تشکیل می دهد. نتیجه‌گیری و پیشنهادات: بحث از نفس در فلسفه ابن سینا در مبحث طیعیات آمده چرا که نزد وی نفس به صرف اضافه و تعلقی که به ماده دارد نفس نامیده می شود و لاجرم از آن همراه با ماده بحث می شود بدین طریق که نفس جوهری است که در مقام ذات مجرد و در مقام فعل محتاج به ماده است و اصولا کمال اول برای طبیعی عالی است. بعدها توسط شیخ اشراق و مخصوصا ملاصدرا را بحث از نفس وارد الهیات می شود. از نظر صدر المتالهین میان ذات نفس و نفسیت نفس تفاوتی نیست و حقیقت نفس چیزی جدا از سرپرستی و تدبیر نیست. بنابراین نفس در مقام حدوث مادی و در مقام بقا مجرد است. مساله تجرد نفس مساله‌ای است که همه حکما بدان پرداخته اند اما ملاصدرا تجرد نفس را هم در مرتبه برزخی اثبات می کند، هم در مرتبه عقلانی. وی همچنین تجرد نفوس حیوانی را مدلل می سازد، حال آنکه نزد ابن سینا نفوس حیوانی مادی و منطبع در جسم می باشد.

هدف تحقیق: سعی می شود تا جایگاه و اهمیت عالم مثال و تاثیر و نتیجه‌ای که پذیرفتن این عالم در سیستم فکری فیلسوف و عارف بزرگی چون سهروردی و ابن عربی داشته بررسی شود و همچنین تاثیر پذیری ابن عربی از سهروردی در باب مساله عالم مثال نیز بررسی می شود. پرسشهای تحقیق: آیا عالم مثال مطرح در اندیشه سهروردی همان عالم مثال افلاطونی است‭ ؟‬پذیرفتن عالم مثال در اندیشه سهروردی چه نتایجی را بدنبال داشته است‭ ؟‬آیا ابن عربی در مساله عالم خیال از سهروردی تاثیر پذیرفته است‭ ؟‬روش تحقیق: توصیفی. یافته‌های تحقیق: در میان حکماء شیخ اشراق در زمره کسانی است که شدیدا به وجود عالم مثال اعتقاد دارد او با اثبات مثل معلقه اقدام نموده مهمترین برهان فلسفی که در جهت اثبات عالم مثال قاعده امکان اشراف می باشد. سهروردی تنها بر وجود مثال نزولی اقامه برهان نموده و از مثال صعودی چندان بحث نکرده است. اصطلاح خیال در عرفان نظری ابن عربی کاربرد وسیع دارد او برای خیال سه مرتبه اساسی در نظر گرفته است : خود عالم یا کل ماسوی ا...، عالم مثال با عالم واسط کبیر، عالم واسط صغیر باقوه خیال در انسان، ابن عربی عالم مثال را وسیع ترین عوالم دانسته یعنی نه تنها او اعتقاد به وجود چنین عالمی دارد بلکه آن را اوسع عوالم می داند.

هدف تحقیق: بررسی تطبیقی آراء فلسفی ابوالبر کات بغدادی و سهروردی می باشد. پریسش های تحقیق: آیا ابوالبرکات و سهروردی هیولی را قوه محض می دانند‭ ؟‬آیا ابوالبرکات و سهروردی تعدد قوای نفسانی را می پذیرند‭ ؟‬روش تحقیق: کتابخانه‌ای. یافته های تحقیق: سهروردی در تعداد قابل توجهی از آراء فلسفی خود با ابوالبرکات هم صدا است و خواسته یا ناخواسته تحت تاثیر بغدادی بوده است.

شهاب‌الدین سهروردی فیلسوف شهیر قرن ششم و بنیان‌گذار مکتب اشراقی در فلسفه اسلامی است. اقوال و آرای کثیری پیرامون فلسفۀ او مطرح شده است. بسیاری او را احیاگر حکمت ایران باستان می‌دانند. در این میان کسانی هم هستند که چنین نظری را نمی‌پذیرند. از جمله جان والبریج، سهروردی پژوه معاصر که سه تک‌نگاری در باب فلسفۀ او دارد. پژوهش حاضر به ترجمه و بررسی سومین کتاب جان والبریج با عنوان «حکمت شرق عرفانی» پرداخته است. در این پژوهش، نسبت میان فلسفۀ سهروردی و سنت شرق‌گرایی فلسفی از نگاه جان والبریج بررسی شده است. از منظر والبریج، سهروردی در حلقۀ نو افلاطونیانی است که تصوری آرمانی از شرق داشته‌اند. در حقیقت والبریج در پنج فصل کتاب «حکمت شرق عرفانی» از رهگذر سهروردی به سیر شرق‌گرایی افلاطونی پرداخته است. فصل اول کتاب در باب آثار مشکوک‌الاعتبار شرق‌گرایانه در یونان است و در نهایت والبریج نتیجه می‌گیرد که سهروردی یک شرق‌گرای افلاطونی بوده است. او در فصل دوم کتاب از تاریخ اسطوره‌ای حکمت شرقی در آثار سهروردی و پیروان نزدیکش سخن رانده و این تاریخ را مرتبط با هرمس و مصر دانسته است. والبریج در فصل سوم به ارتباط فلسفۀ سهروردی و ایران باستان، به ویژه مفاهیم «نور» و «ظلمت» پرداخته است. او در فصل چهارم به نوتن‌یابی و تناسخ در آثار سهروردی پرداخته و در پی پاسخِ این سوال است که چرا سهروردی این موضوعات را به شخصیتی چون بودا نسبت می‌دهد. والبریج در فصل پایانی، به مرکزیت‌یافتن عناصر ایرانی در تفکر سهروردی و همچنین ربط و نسبت میان سهروردی و ملی گرایی ایرانی پرداخته و علل تاریخی آن را بررسی کرده است.