جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقلگرایی فلسفی و نقلگرایی دو رویکرد مورد توجه در فهم و تبیین روایات هستند. یکی از راه‌های آشنایی با این دو رویکرد و نقاط اشتراک و تمایزشان بررسی مقایسه‌ای آنها از جهت میزان توجه و بهره-مندی آنها نسبت به اصول فهم و تبیین روایات است. ازاین‌رو این مطالعه بر آن است تا با بررسی مقایسه‌ای شروح ملاصدرا، فیلسوف عقلگرا و مجلسی، دانشمند نقلگرا، بر کافی از جهت مذکور، به آشنایی بیشتر با این رویکردها یاری رساند. برخی از نتایج این مطالعه از این قرار است: هر دو رویکرد پذیرفته‌اند که معصومین علیهم السلام با توجه به سطح فهم مخاطب با وی سخن می‌گویند. همچنین به اینکه برخی از سخنان معصومین علیهم السلام می‌تواند از باب جدل یا اقناع باشد باور دارند اما گاه در مصادیق میان آنها اختلاف به چشم می‌خورد. هر دو به اصل وقوع تقیه در برخی روایات باور دارند اما در کاربست آن اختلاف دارند. هر دو اصل نقل به معنا را قبول دارند اما اهتمام خاصی در بررسی روایات نقل به معنا و کشف متن اصلی روایت ندارند. هر دو به اصل تصحیف نیز توجه داشته‌اند اما اهتمام مجلسی بیشتر است. هر دو به اصل تأویل توجه داشته‌اند اما گاه رویکردشان به تأویلشان جهت بخشیده است.

فضل بن شاذان(م260ق) کتابی به نام اثبات الرجعه نگاشته که به مرور زمان از بین رفته است. این کتاب احتمالاً ماهیت کلامی و نه حدیثی داشته است. تا قرن 11ق، در منابع حدیثی، روایتی از این کتاب _ با تصریح به نامش _ دیده نمی‌شود؛ اما در قرن 11ق سیدمحمد میرلوحی سبزواری و شیخ حرّ عاملی(م1104ق) احادیث زیادی از این کتاب روایت کرده‌اند. توضیحات شیخ حرّ درباره نحوه دسترسی به این روایات، تاریخ دسترسی او، ترتیب روایات و چگونگی اسناد در نسخه مورد استفاده شیخ حرّ، نشان می‌دهد که این نسخه برگرفته از کفایة المهتدی است. بنابراین تنها کسی که ادعای دسترسی به اثبات الرجعه فضل بن شاذان را مطرح کرده، میرلوحی است. زمان‌پریشی روایات منسوب به اثبات الرجعة، اشکالات زبانی، و مقایسه آنها با منابع دیگر، ساختگی بودن آنها را نشان می‌دهد. میرلوحی در ادعای دسترسی به منابعِ کهنِ دیگری نیز منفرد بوده است. نمود دغدغه‌های میرلوحی در متن این روایات نشان می‌دهد که مسئولیت پردازش آنها بر عهده میرلوحی است و این کار بیشتر با هدف اعتراض به محمدباقر مجلسی، انجام شده است.

تذکره الائمه عنوان کتابی در تاریخ و مناقب پیامبر اسلام وحضرت فاطمه و امامان معصوم شیعه از زمان ولادت تا شهادت است. این کتاب، یک مقدمه، چهارده باب و یک خاتمه دارد. مقدمه کتاب درباره کیفیت ولادت حضرت رسول (ص) برابر گزارش منابع یهودی و اسلامی است. چهارده باب هم به ترتیب در ذکر احوال چهارده معصوم علیهم السلام است. خاتمه کتاب در اثبات امامت ائمه اثنی عشر است. این خاتمه دارای دو مقصد است: مقصد اول: اثبات امامت ائمه شیعه به دلایل عقلی و قطع نظر از اقتضای قوانین حکمت و طریقه متکلمان (ادله روایی منسوب در منابع امامیه مدّ نظر مؤلف است). مقصد دوّم : در دلایل نقلی مأخوذ از صحاح ستّه اهل سنت. علی رغم آنکه مسلم است این رساله در سده یازدهم هجری، در شهر مشهد و توسط محمدباقر بن محمدتقی نوشته شده است، کتابشناسان و نسخه پژوهان در تعیین دقیق مؤلف این رساله و زمان تألیف آن (۱۰۷۵ یا ۱۰۸۵ هجری) با یکدیگر اختلاف دارند. برخی آن را به علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی نسبت داده اند و شماری هم آن را به محمدباقر بن محمد تقی لاهیجی. رساله حاضر محصول شناسایی ۱۲۳ نسخه خطی و پنج چاپ سنگی و سربی و تهیه پانزده نسخه خطی و چهار چاپ سنگی و سربی و تصحیح و مقابله آنها با یکدیگر است. مقدمه تصحیح افزون بر طرح مباحث ضروری مرتبط با تصحیح رساله تذکره الأئمه، با التفات به شواهد درون متنی و برون متنی موجود در کتب تراجم و کتابشناسی نشان خواهد داد که ما با دو اثر مواجهیم. یک اثر اصل رساله تذکره الأئمّه است که توسط علامه مجلسی تالیف شده و اثر دیگر تلخیصی است از آن که توسط کسی که او را لاهیجی خوانده اند؛ نوشته شده است. درباره زمان دقیق تالیف این رساله هم باید گفت علی رغم این احتمال که رساله در ۱۰۷۵ هجری نوشته شده، شواهدی در اختیار است که رساله باید در ۱۰۸۵ هجری نوشته شده باشد. تصحیح رساله تذکره الأئمه نیز بعد از مقایسه وجوه ترجیح میان نسخه های خطی و به روش انتقادی صورت گرفته است.

کتاب مرآه‌العقول فی شرح أخبار آل الرسول  تألیف علامه محمدباقر مجلسی شرحی بر روایات الکافی اثر کلینی است. علامه مجلسی با ارزیابی سند، به شرح واژه‌ها و تبیین خود روایات می‌پردازد. در اهمیت واژه های غریب، همین بس که در موارد زیادی شرح واژه‌ها، علامه را از شرح خود روایات بی نیاز کرده است. با توجه به کمبود کتب غریب الحدیث در شیعه، استخراج شرح واژه‌ها از کتب شرح حدیث و تدوین آنها یک ضرورت است. در این پژوهش، بر اساس کلان پروژه دانشگاه قرآن و حدیث، شرحی که علامه مجلسی در جلد نهم مرآه‌العقول بر واژ‌های روایات بخشی از جلد دوم الکافی از ابتدای «باب الاهتمام بامور المسلین» تا انتهای «باب الذنوب» نوشته است، استخراج و بر اساس ریشه کلمات به تریب الفبا تنظیم شده است. شرح 307 کلمه در این پژوهش ثبت و منابع علامه در شرح این واژه‌ها نیز مصدریابی و معرفی شده است. بیشترین استفاده علامه، در جلد نهم مرآه‌العقول، در بین کتب لغت، القاموس المحیط فیروزآبادی، و در بین کتب غریب‌الحدیث، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تألیف ابن‌اثیر بوده است.

پژوهش حاضر با عنوان «تحلیل عقلانی مدبرات امر در قرآن کریم و روایات با تاکید بر آراء علامه طباطبائی و علامه مجلسی» ، رویکردی تحلیلی است جهت تحصیل معرفت برهانی نسبت به ملائکه واسطه فیض الهی. در ابتدا، به بیان اختلاف تعاریف علامه مجلسی و علامه طباطبائی در باب ملائکه مدبر امر پرداخته شده که البته این نقطه آغاز تقابل مبناییِ آن دو اندیشمند در تحقیق حاضر و گام نخست برای ورود به مباحث عمیق تر بوده است. در گام بعدی به تحلیل روش و مبنای علّامتین در حوزه اجتهاد در معارف رسیدگی شده و علاوه بر نگاه جریانی به موضوع، بررسی مقولات موثر در تفاوت نظام اجتهادی جناب مجلسی و علامه طباطبائی در چارچوب منابع اربعه استنباط مدبرات امر، به نحو تطبیقی انجام گرفته و به نمونه هایی از ترجیحات برهانیِ روش علامه طباطبائی نسبت به شیوه مرحوم مجلسی اشاره گردیده است. در ادامه، در تحلیل صفات مدبرات، نخست به ویژگی های وجود شناختی و سپس به شناسه های به دست آمده از کتاب و سنت پرداخته شده است. در جریان این مباحث، اوصافی از قبیل: تجرد عقلی، تمثل، عصمت، غلبه، کثرت و تشکیک و وساطت در فیض به عنوان خصوصیات ماهوی ملائکه، به برهان عقلی یا نقلی به اثبات رسیده و روشن گشته که انواع منحصر به فردی از سنخ وظیفه بر علم، رزق، حیات و ممات در یک نظام طولی بر وساطت فیض الهی صف بسته اند. نگاه کارکردی و تطبیقی راقم، افزون بر اینکه در لابلای مطالب این نگارش به کرّات قابل مشاهده بوده، در واپسین مطالب آن نیز در سه ساحت الهیات، فلسفه و عرفان اسلامی به بررسی رهاوردهای مباحث انجامیده است که از آن جمله می توان به تحلیل مقوله شناخت، مرگ، حرکت، عالَم هستی و ارتباط خداوند با نظام امکانی، بر اساس یافته های مکتسبه از حقیقت تدبیرگران امور اشاره کرد.

کتاب مرآه‌العقول فی شرح أخبار آل الرسول تألیف علامه محمدباقر مجلسی شرحی بر روایات الکافی اثر کلینی است. علامه مجلسی با ارزیابی سند، به شرح واژه‌ها و تبیین خود روایات می‌پردازد. در اهمیت واژه های غریب، همین بس که در موارد زیادی شرح واژه‌ها، علامه را از شرح خود روایات بی نیاز کرده است. با توجه به کمبود کتب غریب الحدیث در شیعه، استخراج شرح واژه‌ها از کتب شرح حدیث و تدوین آنها یک ضرورت است. در این پژوهش، بر اساس کلان پروژه دانشگاه قرآن و حدیث، شرحی که علامه مجلسی در جلد یازدهممرآه‌العقول بر واژ‌های روایات بخشی از جلد دوم الکافی تتمه باب الایمان ولکفر از ابتدای « باب الروایه على المؤمن» تا انتهای « باب أن الإیمان لا یضر معه سیئه و الکفر لا ینفع معه حسنه ...» نوشته است، استخراج و بر اساس ریشه کلمات به ترتیب الفبا تنظیم شدهاست. شرح 214کلمه در این پژوهش ثبت و منابع علامه در شرح این واژه‌ها نیز مصدریابی و معرفی شده است. بیشترین استفاده علامه، در جلد یازدهممرآه‌العقول، در بین کتب لغت از القاموس المحیط فیروزآبادی و در بین کتب غریب‌الحدیث از النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تألیف ابن‌اثیر بوده است.

معجزه هر کار خارق العاده ای است که به اتکای قدرت خداوند و برای اثبات نبوت یا امامت انجام گیرد. این پژوهش با عنوان «تحلیل معجزات پیامبرﷺ از دیدگاه علامه مجلسی در بحارالانوار»، اقوال علامه مجلسی را ذیل روایات مربوط به معجزات پیامبرﷺ مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. ایشان ذیل روایات مربوط به مشخص شدن زمان برخی قصص قرآنی که از منابع عامه انتخاب و نقل کرده است، با اینکه عدم اعتماد خود را نسبت به وثاقت این قبیل روایات نشان می‌دهد، اما دقت نظر دارد که انتخاب این روایات با عقل سازگار باشد. وی ذیل روایات مربوط به قیودات زمانی، ملاک و معیار برای شناخت دقیق زمان قصص قرار داده است. به اعتقاد ایشان علت استفاده از روایات عامه که دارای قیودات زمانی است، به عنوان مؤید در جاهای دیگر قابل استفاده است؛ چرا که ابهام برخی تاریخ ها را برطرف می‌کند. علاوه بر این علماء شیعه هم به نقل این روایات پرداخته‌اند و نکات موجود در این روایات متضاد با قوانین مربوط به معجزه نیست. همچنین استفاده از این ملاک و معیارها برای تعیین زمان قصص در باقی قصص موجود در بحارالانوار برای رفع نکات مبهم قابل استفاده است. شیوه‌ی جمع آوری مطالب در این پژوهش به صورت کتابخانه ای مورد توجه قرار گرفته است روش جمع آوری این پژوهش توصیفی- تحلیلی است

آیات ولایت در قرآن، همواره از آیات پربحث‏ و چالش‏برانگیز در تفسیر بوده‏اند، که با اعتقادات اسلامی به ویژه امامت نیز ارتباط تنگاتنگی دارند؛ ازاین‌رو، مفسران شیعه و اهل تسنن درباره آنها مباحث مفصل مطرح ساخته و با جدیت در صدد تبیین و تفسیر آنها برآمده‏ و به پاسخگویی از شبهات و اشکالهای وارده نیز پرداخته‏اند. آیات 3، 55 و 67 سوره مائده جزء مهم‏ترین آیات در موضوع ولایت در قرآن هستند که روایات فراوانی از شیعه و اهل تسنن درباره این آیات و ابعاد مختلف آنها وجود دارد. مفسران شیعی معتقدند این آیات دلالت قطعی بر ولایت امام علی (علیه السلام) و امامان معصوم (علیه السلام) دارند؛ اما مفسران اهل تسنن در تعامل با این آیات، معمولاً روش توجیه و انکار را در پیش گرفته و از پذیرش ولایت امیرمؤمنان علی (علیه السلام)، با ارائه دلایل خاصی سر باز زده‏اند در حالی که تمام دلایل و شبهات آنان از سوی مفسران شیعه پاسخ داده شده است. علامه محمدباقر مجلسی و علامه طباطبایی دو تن از بزرگترین عالمان شیعی هستند که در حیطه‏های مختلف دست به تحقیق و نگارش زده‏اند و آثار متعددی از خود بر جای گذاشته‏اند که مباحث تفسیری نیز از آن جمله‏اند. در دو کتاب بحار الانوار مجلسی و المیزان طباطبایی، به شرح و تفسیر آیات سه گانه مذکور پرداخته شده است و البته با توجه به ساختار متفاوت دو کتاب، شیوه‏های تفسیری هر یک از این دو نفر نیز تفاو‏ت‏هایی با دیگری داشته است. علامه مجلسی در بحار الانوار در مورد این آیات در ابواب مختلف روایات فراوانی از منابع مختلف فریقین آورده است. وی معتقد است که این آیات دلالت روشنی بر موضوع ولایت حضرت علی (علیه السلام) و امامان معصوم دیگر دارند و روایات متواتر در شیعه و اهل تسنن بر این مسئله گواهی می‏دهد. شیوه علامه مجلسی در بحار الانوار در این موضوع غالباً نقل روایات و نتیجه‏گیری از آنهاست و توضیحاتی نیز گاهی در میان مباحث، مطرح ساخته است و در صورت لزوم و گاه به گاه اما مختصر، به تفسیر این آیات پرداخته است. علامه طباطبایی در المیزان با اهتمام و دقت خاصی به تأمل در مضمون این آیات پرداخته است و با واژه‏شناسی دقیق، با کمک سیاق و با توجه نقادانه به شأن نزول، شیوه تفسیر قرآن با قرآن به تفسیر و تبیین مقصود از آیات سه گانه پرداخته است و شبهات و اشکالهای مربوط به آنها را نیز پاسخ داده است. مقایسه شیوه تفسیری علامه مجلسی و علامه طباطبایی می‏تواند نقاط اشتراک و افتراق بین آنها را روشن نماید و در شناخت سبک تفسیری این دو عالم شیعی مؤثر باشد و در فهم بهتر آیات ولایت نیز کمک خواهد کرد. بهره‏گیری از روایات شیعه و اهل تسنن، نقد روایات در صورت نیاز، لغت‏شناسی، توجه به شأن نزول آیه و مسائل تاریخی پیرامون آیه، تفسیر قرآن با قرآن از نقاط اشتراک این دو مولف است. در شیوه علامه مجلسی، محوریت روایات جلوه خاصی دارد و معمولاً بر نقل و گزارش روایات تمرکز شده است. در شیوه علامه طباطبایی بهره‏مندی از سیاق آیات و تفسیر قرآن با قرآن جلوه بارزتری دارد.