جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرح و توضیحی اجمالی بر روایات مختلف مندرج در کتاب «بحارالانوار» است. در این نوشتار که دومین مجلد از یک مجموعه روایی است، به شرح و توضیحی اجمالی در مورد مباحث مندرج در احادیث کتاب بحارالانوار در موضوعاتی مانند مباحث اخلاقی، اعتقادی، عبادی، فقهی و اجتماعی ارایه شده است. شرح روایاتی در زمینه نفی ظلم، قضا و قدر الهی، سعادت و شقاوت، طینت و میثاق، توبه، احوال انسان‌ها در برزخ و قیامت، احتجاجات معصومین در مباحث اعتقادی، داستان‌های انبیای الهی در قرآن کریم، فضایل و رذایل اخلاقی، مواعظ و حکمت‌های اخلاقی، سیره اخلاقی و عبادی اهل‌بیت، تاریخ زندگانی معصومین روایات مهدویت و علایم ظهور، رجعت و اوضاع دوران غیبت امام مهدی(ع) از مباحث مهم مندرج در این مجلد است.

پژوهش حاضر، تحت عنوان "اسرائیلیات داستان حضرت مریم وعیسی(ع)در تفاسیر فریقین، با تاکید بر بحارالانوار"، با هدف استخراج روایات اسرائیلی بحارالانوار در نقل قصص مربوط به آنان نگارش یافته است. هدف عمده این بوده که با بررسی متن بحار در این بخش ها، و سایر آثار علامه مجلسی و تطبیق آن با تفاسیر فریقین، احادیث اسرائیلی داستان آن دو بزرگوار ونحوه برخورد علامه با این روایات و راویان آن ها استخراج شود. برخی بزرگان (از جمله علامه طباطبایی و علامه عسکری) معتقدند، علامه در انتخاب روایات معتبر و بازشناسی آنها از احادیث ضعیف، تلاشی نداشته و هر غث و سمینی را در بحارالانوار کنار هم گردآورده و به صحت و سقم محتوایی و درستی یا نادرستی نسبت آنها به معصومین، توجهی نداشته است؛ حال آن که بر اساس تامل صورت گرفته در "بیان"ها و توضیحات علامه، ذیل روایات این بخش های بحار، و تطبیق آن با تفاسیر دیگر می توان به تطابق نداشتن پندار عمومی با واقعیت درباره چگونگی مواجهه مولف بحارالانوار با روایات پی برد. به عبارت دیگر باید گفت از میان انبوه احادیث این بخش های بحار، تعداد بسیار اندکی روایت اسرائیلی را می توان یافت؛ در این موارد هم علامه یا صریحا رأی به نادرستی آن ها داده، و یا با توجه به دیگر ملاک های ایشان در سایر موارد می توان بی اعتباری آن را در نظر علامه به اثبات رساند، چرا که اظهار نظر صریح و قاطع علامه در بطلان اسرائیلیات و راویان آن ها در سراسر بحار به چشم می خورد. بنابراین، باید گفت علامه مجلسی، در انتخاب روایات بحار دقت لازم را داشته و آن ها را بر اساس ملاک ها و معیارهای خاص خود گزینش کرده است و بدین ترتیب از نفوذ شمار زیادی روایت اسرائیلی به جامع حدیثی بحارالانوار، جلوگیری نموده اند. پس توجه به اسرائیلیات و راویان آن ها و اظهار نظر صریح و قاطع در بطلان آن ها، از موضع گیری های مهم علامه مجلسی در گزینش روایات بحاراست.

ابزار معرفت ديني، از مباحث محوري علم معرفت‌شناسي است. بررسي ديدگاه‌هاي علامه مجلسي درباره ابزار معرفت مي‌تواند برخي زواياي اين دانش در اعصار گذشته را آشکار سازد. پژوهه فرارو با روش کتابخانه‌اي و گاهي اسنادي به بيانات علامه مجلسي پيرامون روايات توانسته است به بررسي ابزار و راه‌هاي معرفت از ديدگاه او را بپردازد و برخي گزاره‌هاي متناسب با دانش معرفت‌شناسي نزد او را استخراج کند. او در آثارش، حس، عقل، شهود، وحي، الهام، تحديث و مرجعيت ديني را ابزار معرفت ديني مي‌داند. علامه مجلسي حس را ابزاري مهم در شناخت قلمداد مي‌کند و آن را مصون از خطا نمي‌داند. او برخلاف تصور برخي، عقل را معرفت‌بخش مي‌داند. وي شهود را ابزاري براي کسب معرفت به‌شمار مي‌آورد و در برخي موارد، آن را متعلق به آخرت معرفي مي‌کند. در نگاه علامه مجلسي، وحي مهم‌ترين ابزار معرفت است. از ديدگاه وي، الهام و وحي از منابع وثيق معرفت الهي هستند. تحديث نيز ابزاري است که بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم براي ائمه عليه السلام، معرفت‌بخش بوده است. وي يکي از عوامل گمراهي را بهره‌ نگرفتن از ابزاري همچون مرجعيت ائمه عليه السلام در دين دانسته است.

این کتاب فقه استدلالی در بیان اقسام ولایات است که در سنه 1395 قمری منتشر شده و پس از بیش از 40 سال مجدداً چاپ شده است.

بر اساس قرآن کریم و روایات اسلامی، کسی که به زبان شهادتین جاری کند مسلمان است و در پناه اسلام جان، مال و عرضش در امان است و هر گونه تعرضی به او حرام است. علمای آگاه و بزرگ شیعه و سنی، در طول تاریخ کوشیده‌اند تعریف جامع و مانعی از «تکفیر» و علل و عواملش مطرح کنند؛ از جمله این علما مجلسی، محدث بزرگ شیعه، است. او به پیروی از قرآن و سنت بر این مطلب تأکید دارد که ذکر شهادتین برای اسلام ظاهری کفایت می‌کند و گوینده‌اش در احکام ظاهری با دیگر مسلمانان فرقی ندارد. مجلسی مسلمانان را از تکفیر یکدیگر بر حذر می‌دارد و تأکید می‌کند که هر کسی صلاحیت تکفیر دیگران را ندارد، و شخصی که متهم به کفر شده است، باید بر او اتمام حجت شود. پس اگر کفرش آشکار شد تکفیر می‌شود، در غیر این صورت کسی که اسلامش به یقین دانسته شده است، با شک از او زائل نمی‌شود؛ و تکفیرش برخلاف مبانی اسلام است. به نظر می‌رسد این متفکر با اینکه از نظر مفهومی «تکفیر» را دقیق مطرح کرده و معیارهای سختی برای تحققش معرفی کرده ‌است، ولی در مصداق، التزام کاملی به آن معیارها نشان نداده و برخی از مسلمانان، مانند فلاسفه و صوفیه، را تکفیر کرده است.

شفاعت یکی ازاصول پذیرفته شده مذاهب اسلامی است که مستندپذیرش آن محکمات عقلی و نقلی می باشد.اما ابهامات وتعارضات رواییِ این باب منجر به برداشت ها وباورهای ناصحیح عقیدتی شده است. برخی ادله این بحث سبب شده گمان به وصول شفاعت به صرف پذیرش ولایت اهل بیت قطعی فرض شود.درمقابل،دسته دیگر روایات این باب، شرایطی برای نیل به شفاعت نام میبردو حتی دربرخی ورود شیعیان رابه آتش عنوان مینماید.علامه مجلسی شفاعت راپس ازسختیهای دنیا،سکرات مرگ برزخ و یاپس از ورودبه آتش برای شیعیان قطعی دانسته وآن را درپنج مرحله دسته بندی می نماید.علامه طباطبایی برای آن دوشرط ذکر نموده وکاربردآنرا پس از ورود به دوزخ یاعدم ورود به آن معتبرمیداند اما معتقداست بابرخی اعمال ایمان فرد ازبین می رودتادیگردرزمره مشمولین شفاعت قرارنگیرد.اگرچه هردومعتقد به عدم خلود شیعیان درجهنم هستند.دراین پژوهش با بررسی اصل وجودی شفاعت به تحلیل روایات متعارض این باب از منظر علامه طباطبایی و علامه مجلسی پرداخته میشود.

سنت از گسترده ترین اسناد دین شناسی و معتبر ترین منابع اسلامی پس از قرآن کریم است. حدیث نیز به جهت ایفای نقش فعال و محوری در فهم مسلمانان از دین و شریعت و آگاهی بخشی پیرامون سنت معصومان (علیهم السلام) اهمیت و جایگاه والایی را در عرصه تبیین معارف و آموزه های دینی به خود اختصاص داده است. از مهم ترین نتایج این اهمیت، پدیداری دانش های حدیثی مختلفی همچون رجال، تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث، فقه الحدیث و.. با هدف حفظ، نشر، تبیین و فهم این میراث ارزنده است. البته که در این میان دانش فقه الحدیث به جهت پیوند مستقیم و ناگسستنی با مقصود اصلی روایت، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ تا آنجا که راوی حدیث بدون فراگیری آن و کاربست روش های مبتنی بر مبانی صحیح، قادر به شناخت و درک روایات نخواهد بود؛ به ویژه آن روایاتی که از باب تقیه و یا کنایه از سوی معصوم (علیه السلام) صادر شده باشد. اشتراک و تعامل دانش فقه الحدیث با تئوری عام فهم متن در برخی ابعاد و نقش انکار ناپذیر هرمنوتیک در سیر فهم حدیث، بهره گیری توأمان از نظریات هرمنوتیکی و مباحث مرتبط با دلالت ها و ساختارهای زبانی را بر عموم دانشمندان فقه الحدیثی واجب و لازم نموده است. یکی از مهم ترین عوامل در برقراری این پیوند، اهتمام هر دو دانش به مقوله «فهم متن» است. گرچه وجود مبانی و پیش فرض های مختلف در هریک از این علوم ممکن است نوع نگرش آنها را در برخی ابعاد با یک دیگر متفاوت سازد؛ اما این عامل هیچ گاه نباید منجر به بی توجهی و کنار نهادن جمیع آموزه های هرمنوتیکی گردد؛ برای نمونه می توان به تمایل دگر اندیشان مسلمان نسبت به «هرمنوتیک فلسفی» و پیروی آنان از برخی آموزه های این نحله؛ مانند امکان وجود قرائت های مختلف از متن و عدم امکان فهم مطابق با واقع، اشاره کرد. گرچه این اقدام از سوی آنان منجر به ایجاد پیامد های ناگواری از جمله بدبینی برخی محدثان به مقوله هرمنوتیک و خلق پنداری ناصحیح در اذهان آنان پیرامون عموم دستاوردهای این نظریه گشت؛ اما شاید با واکاوی دقیق در ادوار و نحله های گوناگون این دانش و عطف توجه به نقش مؤثر «هرمنوتیک کلاسیک» در فرآیند فهم حدیث تا حدود زیادی بتوان مانع از بروز چنین آسیب هایی شد. مقصود از «هرمنوتیک کلاسیک»، دوره سوم از ادوار تاریخی دانش مذبور است؛ دوره ای که با شکل گیری نهضت اصلاح دینی و ظهور و شیوع نوع جدیدی از عقل گرایی، در اواسط قرن هفدهم پدیدار گشت و تا آستانه قرن بیستم ادامه یافت. این نحله از دانش هرمنوتیک که از آن به «هرمنوتیک متن» نیز تعبیر می شود، توانست با تقویت دو شاخصه عینیت گرایی و روش گرایی در خود، به ارائه قواعدی عام جهت دستیابی به مراد واقعی مؤلف بپردازد. گفتنی است، مراد از عینیت گرایی، ثبوت معنای متن و یا به اصطلاح تعیّنی بودن معناست و این یعنی شارح و مفسر تعیین کننده معنا نبوده و صرفاً کشف معنای از پیش تعیین شده توسط مؤلف را بر عهده دارد. و اما مقصود از روش گرایی، کاربست معیارهای صحیح و منقّح در فرآیند فهم معنای متن است. در دانش فقه الحدیث نیز این دو شاخصه به نحوی پر رنگ تر است؛ چراکه غایت نهایی آن کشف مراد واقعی معصوم(علیه السلام) به صورت روشمند بوده، بی آنکه حق هیچ گونه تصرف در معنا از سوی محدث وجود داشته باشد. بنابراین وجود اشتراک و همسویی نسبی میان مبانی هرمنوتیک کلاسیک و پیش فهم های موجود در دانش فهم حدیث از یک سو و نقش مؤثر این نحله در اصلاح و بهبود روش های فهم حدیث و به دنبال آن افزایش بنیه و قوام مباحث فقه الحدیثی از دیگر سو، به بررسی مبانی این دو حوزه اهمیت و ضرورت ویژه ای بخشیده است. در میان طیف گسترده ای از هرمنوتیست های کلاسیک «فریدریش دانیل ارنست شلایر ماخر» نخستین پژوهشگری بود که با طرح «تئوری عام فهم متن» و رویکرد عالمانه و هنرمندانه به این مقوله موجب شد تا از آن پس، از هرمنوتیک به فن فهم هر گونه متنی تعبیر گردد. به حق که مساعی شلایر ماخر در تبدیل هرمنوتیک به علمی نظام مند و سازگار با هر متن نوشتاری و گفتاری، غیر قابل چشم پوشی است. ماخر به جهت توجه ویژه به مسأله ماهیت فهم و تفسیر و باور قلبی به اصالت سوء فهم، نیاز به این دانش را هماره برای مفسّر ضروری و در نتیجه هدف آن را ارائه روش هایی جهت رفع هر گونه بد فهمی و نیل به معنای اصیل و جوهری متن می دانست. با نظر به آنچه تاکنون بیان گردید، هدف اصلی در این نوشتار، مطالعه تطبیقی مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی(ره) ناظر به «مرآه العقول» (با تأکید بر اصول کافی) و مبانی فهم متن شلایر ماخر می باشد. کشف نقاط مشترک و هم سو در این مطالعه، زمینه های کاربست قواعد فهم متن این هرمنوتیست کلاسیک را در راستای تقویت هرچه بیشتر روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی(ره) امکان پذیر می سازد.

علم کلام در گذر زمان، شاهد تحولات زیادی بوده است. این امر باعث شده است تا متکلمین در تبیین مسائل کلامی، روش ها و ساختار کلامی خاصی را استفاده نمایند. فضای حاکم بر عصر متکلّم و شرایط جامعه و همچنین شوق اکثریت مردم در فهم صحیح از مباحث دین، در پیدایش مکاتب کلام اسلامی مؤثر بوده است. نبود آثاری مدون پیرامون بررسی مسائل، روش و ساختار کلامی در مقایسه میان متکلمین عقل گرا و نقل گرا در کلام اسلامی منجر به بررسی گزینش کتب کلامی شیخ مفید، فاضل مقداد و علامه مجلسی در فصل اول و توصیف و تحلیل روش و مسائل و ساختار کلامی آن ها در فصول دیگر شده است. گزینش روش متناسب با موضوع، تصویر عقلائی از صفات الهی، تقسیمات موضوعی و ... از موارد اتفاق و غلبه کاربرد استدلالات عقلی در تجزیه مسائل، کیفیت و کمّیت آن، میزان پردازش و ... از اختلافات شیخ مفید و فاضل مقداد با علامه مجلسی، از جمله نتایج حاصل از این نوشتار است.

یکی از مهم‌ترین مباحث بزرخ و قیامت مسئله تجسم اعمال است که مورد بحث فلاسفه، متکلمین و مفسران قرار گرفته است. مساله تحقیق این است که آیا تجسم اعمال به معنای این است که تمام پاداش‌ها و کیفرهای برزخی و اخروی همان اعمال دنیوی انسان است که در آخرت به صورت‌های مختلف برای وی متمثل و متجسم می‌شود یا اینکه بین جزای عمل و خود عمل سنخیتی وجود ندارد بلکه انسان به ازای عملی که در دنیا انجام می‌دهد در آخرت مستحق پاداش یا عذاب می‌شود؟ شیخ بهایی و علامه دو دیدگاه متفاوت و متضاد در مورد تجسم اعمال دارند. در این مقاله با بررسی و تبیین دید گاه این دو عالم برجسته در مورد آیات، روایات و استدلال‌های عقلی مربوط به تجسم اعمال به نتایج ذیل دست یافتیم: شیخ بهایی به عینیت میان اعمال دنیوی و جزای اخروی معتقد است در مقابل، علامه مجلسی نه تنها قائلان به تجسم اعمال را خارج از دین و دایره اسلام می‌داند، بلکه با ارائه دلایل متعددی وقوع آن را مستلزم محال می‌داند.