جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأکید ویژۀ تشیع بر امامت در کنار منزلت والایی که عقل در منابع اجتهادی شیعه و کسب معرفت دینی تشیع داراست، ذهن هر پژوهشگر شیعه‌شناسی را به سمت این پرسش سوق می‌دهد که امام‌محوری با عقل‌محوری چه نسبتی دارد؟ و چه نسبتی میان این دو منبع و مرجع معرفتی وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش و مناسبات میان امام و عقل، دست‌کم سه دیدگاه کلّی طرح‌شدنی است: تعطیلی و تسلیم عقل در برابر امام، نقش حداقلی برای امام یا عقل‌گرایی حداکثری و مرجعیت عقل و نیازمندی‌اش به امام. روش پژوهشی این تحقیق توصیفی - تحلیلی و روش گردآوری داده‌های تحقیق و ابزار گردآوری آن کتابخانه‌ای است. تعطیلی عقل و تسلیم در برابر امام دیدگاه محدثانی مانند علامه مجلسی است که محور اساسی این پژوهش قرار گرفته است. علامه مجلسی اگرچه از استدلال و عقل در فهم روایات استفاده کرده است و عقل را ابزاری برای فهم و استنباط و ... می‌پذیرد و از آن به «تعقّل الامور الدینیه» تعبیر می‌کند، در اصول دین عقل را بر‌نمی‌تابد و آن را منبع معرفتی دین نمی‌داند. ایشان با استناد و بررسی برخی روایات ثابت می‌کند نمی‌توان در اصول دین بر دلایل عقلی تکیه کرد

وصول و درک حقیقت جز با طی طریقت میسر نمی شود و این مهم تنها با تخلق به شریعت و فهم اسرار آن ممکن می گردد و حالات و مقامات سالک ظهور این واقعیت است. در سیر تألیفات بزرگان علم و اندیشه، آثار به جا مانده در سیر و سلوک نظری و عملی همچون خورشیدی فروزان فراروی تشنگان اندیشه های پاک و طالبان وصول به سرچشمه حقیقت می درخشد. حکما و عالمان ربانی هر یک به بیان گوشه ای از این اسرار پرداخته و کوشیده اند پرتوهایی از انوار الهی را که بر قلوب آن ها تابیده در اختیار مشتاقان قرار دهند. بر این اساس، کتب زیادی از آن بزرگواران در موضوعات اسرار شریعت، اخلاقیات و عرفان نظری و عملی به یادگار مانده است. در میان این بزرگان می توان از نور الدین محمد کاشانی، معروف به نورالدین اخباری از خاندان عارف پرور فیض کاشانی و از شاگردان ملامحسن فیض کاشانی و علامه مجلسی، نام برد. لذا با توجه به اهمیت و ضرورت شناخت این بزرگواران و تصحیح کتب خطی و ارائه آن به جامعه فرهنگی در این مقاله به شرح حال مختصر ایشان و معرفی و تحلیل محتوایی نسخه خطی ارزشمند و کم نظیر کتاب مصفاة الاشباح و مجلاة الارواح موسوم به کتاب تفکر از آثار این عالم ربانی و عارف والامقام که نگارنده آن را تصحیح کرده است، پرداخته می شود.

فلم يكن ھذا الكتاب بحثاً عن الصفات الإلھیة سواء الثبوتیة منھا أو السلبیة فحسب، ولا إحاطة بالألوھیة وما يتعلق بھا وما يشكل علیھا من الدور والتسلسل، لأننا لسنا بصدى تفصیل العقیدة الإسلامیة، ولا بخصوص دين معین، بل ندخل بعمق إلى خواص وماھیة الذات الإلھیة دون التعرض لكنھھا، وفقا لما تصدت له الفلسفة الإسلامیة لأھل بیت النبوة صلواة لله علیھم أجمعین.

درباره­ علامه مجلسی و تألیفات او، مطالعات گوناگونی صورت­گرفته­است، اما این پژوهش تلاش می­کند ضمن مراجعه به آثار ایشان و با تأکید بر بحار الانوار، نگاه کلامی علامه را به مباحث ادیان و فرق با ملاحظه روایات، فهم و منعکس کند. از آنجا که عواملی چون مقام شیخ الاسلامی، کرسی علمی، کثرت اصحاب و ملازمان درسی، پیشینه خانوادگی­‌مذهبی و نیز زمینه و زمانه­ای که وی در آن زیسته است جملگی مجلسی را احاطه کرده و احتمالاً در اندیشه کلامی او تأثیراتی برجای نهاده است. جستار پیش­رو شواهدی از حضور موارد مذکور را در مطالعات او جویا شده و کوشیده است تا با استفاده از روش اسنادی و بهره­مندی از شیوه­ی توصیفی­‌تحلیلی، ضمن دستیابی به نوع عملکرد مجلسی در فرق و ادیان، به بررسی تأثیرات عوامل پیش­گفته بر رویکرد کلامی وی بپردازد. نتیجه‌ای که از پژوهش پیش­رو حاصل آمده این است که این عوامل در نوع خوانشی که مجلسی در روایات مربوطه برگزیده، تأثیر نهاده است و ظهور آن را می­توان در مواضع گوناگون از کتاب مزبور مشاهده کرد.

عقلگرایی فلسفی و نقلگرایی دو رویکرد مورد توجه در فهم و تبیین روایات هستند. یکی از راه‌های آشنایی با این دو رویکرد و نقاط اشتراک و تمایزشان بررسی مقایسه‌ای آنها از جهت میزان توجه و بهره-مندی آنها نسبت به اصول فهم و تبیین روایات است. ازاین‌رو این مطالعه بر آن است تا با بررسی مقایسه‌ای شروح ملاصدرا، فیلسوف عقلگرا و مجلسی، دانشمند نقلگرا، بر کافی از جهت مذکور، به آشنایی بیشتر با این رویکردها یاری رساند. برخی از نتایج این مطالعه از این قرار است: هر دو رویکرد پذیرفته‌اند که معصومین علیهم السلام با توجه به سطح فهم مخاطب با وی سخن می‌گویند. همچنین به اینکه برخی از سخنان معصومین علیهم السلام می‌تواند از باب جدل یا اقناع باشد باور دارند اما گاه در مصادیق میان آنها اختلاف به چشم می‌خورد. هر دو به اصل وقوع تقیه در برخی روایات باور دارند اما در کاربست آن اختلاف دارند. هر دو اصل نقل به معنا را قبول دارند اما اهتمام خاصی در بررسی روایات نقل به معنا و کشف متن اصلی روایت ندارند. هر دو به اصل تصحیف نیز توجه داشته‌اند اما اهتمام مجلسی بیشتر است. هر دو به اصل تأویل توجه داشته‌اند اما گاه رویکردشان به تأویلشان جهت بخشیده است.

فضل بن شاذان(م260ق) کتابی به نام اثبات الرجعه نگاشته که به مرور زمان از بین رفته است. این کتاب احتمالاً ماهیت کلامی و نه حدیثی داشته است. تا قرن 11ق، در منابع حدیثی، روایتی از این کتاب _ با تصریح به نامش _ دیده نمی‌شود؛ اما در قرن 11ق سیدمحمد میرلوحی سبزواری و شیخ حرّ عاملی(م1104ق) احادیث زیادی از این کتاب روایت کرده‌اند. توضیحات شیخ حرّ درباره نحوه دسترسی به این روایات، تاریخ دسترسی او، ترتیب روایات و چگونگی اسناد در نسخه مورد استفاده شیخ حرّ، نشان می‌دهد که این نسخه برگرفته از کفایة المهتدی است. بنابراین تنها کسی که ادعای دسترسی به اثبات الرجعه فضل بن شاذان را مطرح کرده، میرلوحی است. زمان‌پریشی روایات منسوب به اثبات الرجعة، اشکالات زبانی، و مقایسه آنها با منابع دیگر، ساختگی بودن آنها را نشان می‌دهد. میرلوحی در ادعای دسترسی به منابعِ کهنِ دیگری نیز منفرد بوده است. نمود دغدغه‌های میرلوحی در متن این روایات نشان می‌دهد که مسئولیت پردازش آنها بر عهده میرلوحی است و این کار بیشتر با هدف اعتراض به محمدباقر مجلسی، انجام شده است.

تذکره الائمه عنوان کتابی در تاریخ و مناقب پیامبر اسلام وحضرت فاطمه و امامان معصوم شیعه از زمان ولادت تا شهادت است. این کتاب، یک مقدمه، چهارده باب و یک خاتمه دارد. مقدمه کتاب درباره کیفیت ولادت حضرت رسول (ص) برابر گزارش منابع یهودی و اسلامی است. چهارده باب هم به ترتیب در ذکر احوال چهارده معصوم علیهم السلام است. خاتمه کتاب در اثبات امامت ائمه اثنی عشر است. این خاتمه دارای دو مقصد است: مقصد اول: اثبات امامت ائمه شیعه به دلایل عقلی و قطع نظر از اقتضای قوانین حکمت و طریقه متکلمان (ادله روایی منسوب در منابع امامیه مدّ نظر مؤلف است). مقصد دوّم : در دلایل نقلی مأخوذ از صحاح ستّه اهل سنت. علی رغم آنکه مسلم است این رساله در سده یازدهم هجری، در شهر مشهد و توسط محمدباقر بن محمدتقی نوشته شده است، کتابشناسان و نسخه پژوهان در تعیین دقیق مؤلف این رساله و زمان تألیف آن (۱۰۷۵ یا ۱۰۸۵ هجری) با یکدیگر اختلاف دارند. برخی آن را به علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی نسبت داده اند و شماری هم آن را به محمدباقر بن محمد تقی لاهیجی. رساله حاضر محصول شناسایی ۱۲۳ نسخه خطی و پنج چاپ سنگی و سربی و تهیه پانزده نسخه خطی و چهار چاپ سنگی و سربی و تصحیح و مقابله آنها با یکدیگر است. مقدمه تصحیح افزون بر طرح مباحث ضروری مرتبط با تصحیح رساله تذکره الأئمه، با التفات به شواهد درون متنی و برون متنی موجود در کتب تراجم و کتابشناسی نشان خواهد داد که ما با دو اثر مواجهیم. یک اثر اصل رساله تذکره الأئمّه است که توسط علامه مجلسی تالیف شده و اثر دیگر تلخیصی است از آن که توسط کسی که او را لاهیجی خوانده اند؛ نوشته شده است. درباره زمان دقیق تالیف این رساله هم باید گفت علی رغم این احتمال که رساله در ۱۰۷۵ هجری نوشته شده، شواهدی در اختیار است که رساله باید در ۱۰۸۵ هجری نوشته شده باشد. تصحیح رساله تذکره الأئمه نیز بعد از مقایسه وجوه ترجیح میان نسخه های خطی و به روش انتقادی صورت گرفته است.

کتاب مرآه‌العقول فی شرح أخبار آل الرسول  تألیف علامه محمدباقر مجلسی شرحی بر روایات الکافی اثر کلینی است. علامه مجلسی با ارزیابی سند، به شرح واژه‌ها و تبیین خود روایات می‌پردازد. در اهمیت واژه های غریب، همین بس که در موارد زیادی شرح واژه‌ها، علامه را از شرح خود روایات بی نیاز کرده است. با توجه به کمبود کتب غریب الحدیث در شیعه، استخراج شرح واژه‌ها از کتب شرح حدیث و تدوین آنها یک ضرورت است. در این پژوهش، بر اساس کلان پروژه دانشگاه قرآن و حدیث، شرحی که علامه مجلسی در جلد نهم مرآه‌العقول بر واژ‌های روایات بخشی از جلد دوم الکافی از ابتدای «باب الاهتمام بامور المسلین» تا انتهای «باب الذنوب» نوشته است، استخراج و بر اساس ریشه کلمات به تریب الفبا تنظیم شده است. شرح 307 کلمه در این پژوهش ثبت و منابع علامه در شرح این واژه‌ها نیز مصدریابی و معرفی شده است. بیشترین استفاده علامه، در جلد نهم مرآه‌العقول، در بین کتب لغت، القاموس المحیط فیروزآبادی، و در بین کتب غریب‌الحدیث، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تألیف ابن‌اثیر بوده است.