جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آنجا که جریان اسلام شناسی و یا به عبارت صحیح تر اسلام پژوهی در غرب، شیعه و منابع شیعی را کمتر مورد توجه قرار داده است؛ در این گفتار مختصر تلاش می کنیم تا ضمن ارایه برخی گواهی ها و نمونه ها از این کم توجهی حتی المقدور به بررسی علل آن پرداخته، آنگاه مراحل گوناگون شیعه پژوهی در غرب از آغاز تاکنون و عوامل مؤثر بر این مراحل را بازگوییم. بدیهی است که بررسی آراء شیعه پژوهان غربی ضرورتاً به منزله رد یا تأیید اولیه و شتابزده آنها نیست، بلکه مراد این است که با دانستن نگاه غربیها نسبت به اسلام و شیعه، بتوانیم به نوعی غرب شناسی انتقادی دست یابیم والّا نه ردّ و تکذیب شیعه توسط غربیها باید ما را از درون تهی کند و نه تأیید بی جهت ایشان از اسلام به یک معنا امر مهمی است.

موضوع معرفت و فهم متون دینی در سالهای اخیر موجب بروز اشکالاتی شده مبنی بر این که نمی توان تفسیر ثابتی ارایه داد. تحلیل محتوای تفاسیر قرآنی گواه صادقی بر تفاوت فهم بشر از دین است؛ اما این اصل را به انحراف کشانده اند تا جایی که می گویند اصلا هیچ فهمی نمی تواند دینی باشد و تمامی معارف دین را بشری تلقی می کنند. مولف کتاب قبض و بسط شریعت سخن از بشری بودن دین می راند و در کتاب بسط تجربه نبوی از بشریت خود دین و تجربه دینی سخن می گوید. وی اعتقاد به وحی و تفسیر قرآن و متون دینی داشته و ایراداتی به مفسرانی چون علامه طباطبایی در رابطه با فهم نوین تفسیر قرآن و هماهنگی این فهم با معارف جدید بشری و عصری کردن دین و تحول پذیری آن حتی در احکام فطری و سستی قضاوت بر مبنای فطرت و نسبت حقیقت و عدم وجود مقدسات و تطهیر انسان غربی بیان کرده و با استشهادی که از تفسیر آیت الله طالقانی آورده هماهنگی فهم نوین با فرهنگ و علوم روز را نتیجه گرفته است. ایشان برای اثبات نظریه خویش فرضیه تکامل، توفان نوح و ازدواج فرزندان آدم را که در تفسیر المیزان آمده به گونه ای دیگر تبیین نموده که در این مقال به بررسی و نقد آن پرداخته ایم.

نوشتار حاضر به بررسی مفاهیم بنیادین اسطوره های مربوط به آفرینش عالم در یکی از دوره های مهم تفکر حکمای هند، یعنی دوره اوپنیشدی می پردازد، و در آن مهم ترین متن این دوره، یعنی اوپنیشدها (800 تا 500 ق.م) مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به پیشینه مباحث کیهان زایی در دوره های قبل، یعنی از دوره وداها تا براهمنه ها، می توان گفت بن مایه مطالب اوپنیشدها در این زمینه قبلاً در خود وداها وجود داشته است. اما در متون اوپنیشدی اندیشه هایی چون توحید، وحدت وجود و صدور کثرت از وحدت به صراحت آمده است و از برهمن و آتمن سخن گفته شده که هم علت خلق کیهان اند و هم با آن یکی هستند. از طرف دیگر، برهمن و آتمن نیز با یکدیگر یکسان انگاشته شده اند که در این صورت نیز علت خلقت اند.

نگارنده مقاله حاضر با بررسی آثار شیعه‏ شناسان غربی درصدد است تا از میزان و نحوه شناخت آن‌ها در مورد آموزه‏های عقلانی ‌ـ اعتقادی شیعه امامیه (عدل و امامت) مطلع شود. شیعه‏ شناسان مورد مطالعه در این مقاله عبارت‌اند از: ویلفرد مادلونگ، مایر بارآشر، اتان کوهلبرگ، ونزبرو، رون بوکلی، هانری کربن، مونتگمری وات، هاینس هالم و آندرو نیومن. نویسنده در پایان مقاله با توجه به وجوه مثبت و منفی آثار شیعه‏ شناسان غربی پیشنهادهایی جهت بازنگری درون‌دینی در جنبه‏ های نظری و عملی به صاحب‌نظران شیعه دوازده‌ امامی ارائه می‌کند.

شناخت چیستی و هویت دین در دین پژوهی معاصر اهمیتی شگرف دارد زیرا بسیاری از نزاع های پژوهشگران این عرصه با نوع تعریف آنها از دین پیوندی وثیق دارد و بدون ابهام زدایی از هویت دین ورود به بسیاری از چالش های دین شناسی نزاعی بی حاصل و عقیم است . این امر در جای جای عناوین دین پژوهی معاصر چون زبان دین ، عقل و دین ، کثرت گرایی دینی ، رابطه دین و آزادی ، دین و هنر ، دین و توسعه و سایر مباحث چالش زای موجود... اثرگذار و تعیین کننده است . مقاله ی حاضر کاوشی در شناخت هویت دین است. در این رابطه ابتدا از مباحثی چون هدف از هویت شناسی دین ، مشکلات پژوهش در این موضوع و معانی لغوی دین سخن به میان آمده است . پس از طی گفتار مقدماتی ، فصولی به دیدگاه متفکران غربی ، سپس اندیشوران اسلامی و سرانجام نظر برگزیده اختصاص یافته است . دین پژوهان و متکلمان غربی تعاریف فراوانی برای دین ارایه داده اند که به رغم کثرت و تنوع، آنها را درسه دسته جای داده ایم : تعاریفی با محوریت خدا،حقیقت یا ارزش غایی،تعاریف کارکردی،و تعاریف شهودگرایانه،تعاریف متکلمان اسلامی را نیز به دو نوع عام و خاص تقسیم کرده و در تعاریف عام ، نظرات علامه طباطبایی و آیات جلیل القدر سبحانی،جوادی آملی و مصباح بیان و ارزیابی شده است . سپس تعریف دین از منظر قرآن و روایات آمده است . در نهایت ، نتیجه گیری و بیان تعریفی عام،شامل ادیان الهی و غیرالهی ، و سپس خاص ادیان الهی عرضه شده است .

مطالعات اجتماعی دین، قدمتی به اندازه تاریخ اندیشه‌ورزی بشر در اوضاع و احوال اجتماعی خویش دارد و در سه دسته متفاوت از هم قابل تشخیص است: 1. اندیشه‌های اجتماعی دین؛ 2. جامعه‌شناسی دین قبل از جامعه‌شناسی دین؛ 3. جامعه‌شناسی دین. دین، از جمله موضوعاتی بوده که همواره در مرکز توجهات متفکرین اجتماعی قرار داشته است و این علاوه بر دلمشغولی و تعلق خاطر شخصی آنان، ناشی از اهمیتی است که در حیات اجتماعی مردمان اعصار گذشته داشته است. همین وضع، با اندک تغییراتی در عصر منتهی به ظهور جامعه‌شناسی نیز جاری بود و لذا جامعه‌شناسان کلاسیک را هم با تمام تمایلات ملحدانه ولاادریگرانه‌شان نسبت به دین، ناگزیر ساخت تا در تأملات خویش در احوال جوامع جدید و در بررسی فرایندهای گذار از سنت به مدرن، همچنان به این موضوع، به عنوان یکی از سرفصل‌های مهم کار خویش اهتمام ورزند. این قبیل کوشش‌های نظری در ادوار پیش از شکل‌گیری، موجد انباشت ذخایر گرانسنگی برای «جامعه‌شناسی دین» گردید که امروزه از پشتوانه‌های نظری و تاریخی این رشته، به عنوان یکی از غنی‌ترین رشته‌های جامعه‌شناسی، محسوب می‌شود؛ البته جامعه‌شناسی به طور کلی و جامعه‌شناسی دین به طور خاص، از آغاز نگاه مثبتی به این پیشینه نظری نداشت؛ ولی به مرور زمان و با به راه افتادن نقد و تردیدهای درون رشته‌ای و تقویت همکاری‌های برون حوزه‌ای در برخی موضوعات، به ارزش‌های نهفته و قابلیت‌های مغفول مانده آن پی‌برد و می‌رود تا با پشت‌سر گذاردن افراط و تفریط‌های پوزیتیویستی و هرمنوتیکی، راه خویش را به سوی دانشی عمیق و در عین حال منعطف در مطالعه عالمانه مناسبات دین و جامعه، باز یابد. فراموش نباید کرد که نائل شدن جامعه‌شناسی دین به این موقعیت تحسین برانگیز، با عبور از مسیری میسر شده است که با نگاه «پدیده»ای به دین و ملاحظه آن در مقام «تحقق» و استفاده از روش‌های «عینی و تجربی» و تلاش برای رعایت حداکثر «بی‌طرفی» توأم بوده است. امروز که جامعه‌شناسی دین به مثابه یک رشته علمی معتبر و مورد اعتنا، به تناوری رسیده و مداخله‌گری‌های بعضا ناگزیر اوان شکل‌گیری را پشت سر گذارده است، می‌توان با چشم تأمل در ماحصل کار آن نظر کرد و انواع لغزش‌های نظری و روش‌شناختی آن را به منظور افزایش قابلیت‌های معرفتی و کاربردی، مورد نقد و بازبینی قرار داد. آینده جامعه‌شناسی دین که نیاز به آن روز به روز افزون‌تر هم می‌شود، در آن است که با تصحیح نگرش آن نسبت به موضوع مطالعه خویش و اصلاح تلقی‌های شایع از حیطه عمل جامعه‌شناسی و رشته‌های دین‌پژوهی، از سطح مرزبندی‌های کاذب و محدودیت‌های مضر به حال معرفت، عبور کرده و دانش و روش خویش را بیش از گذشته، تابع صورت عینی و واقعی پدیده‌های پر معنایی مثل دین سازد

عصر حاضر پرسش های پرشماری فراروی دين پژوهان نهاده كه جمع قابل توجهی از آن ها حول محور فلسفه دين گرد آمده اند. نوشتار پيش روی، چيستی فلسفه دين را می كاود. نيل بدين مقصود بدون رجوع به خاستگاه و مفاهيم مشابه و متقارب ممكن نيست؛ بدين جهت، نگاه به واژه هايی چون الاهيات و كلام فلسفی و طبيعی، دين پژوهی، كلام قديم و جديد ضرورت دارد. در اين ميان واژه ای كه بيش از ديگران به فلسفه دين نزديك و با آن متداخل است و به ويژه در آثار نويسندگان داخلی مشاهده می شود، كلام، به ويژه با وصف جديد است؛ پس اين مقاله در جهت تبيين مفاهيم متقارب به فلسفه دين، توجه بيشتری به تعيين مرز آن با كلام جديد كرده است. كشف اين مرز در گرو پرده برداری از سيمای كلام جديد است. در اين زمينه پس از اشاره مختصر به چيستی كلام قديم، آرای طرح شده در تيين كلام جديد به دو دسته حاميان و نافيان تقسيم و ارزيابی شده است؛ سپس بر مبنای نظر برگزيده، وجوه تمايز فلسفه دين و كلام جديد آمده است. در نهايت، مسائل فلسفه دين و امكان طرح رويكرد اسلامی، محور سخن در اين نوشتار است.

واکاوی اندیشه‌های اندیشمندان ایرانی یکی از مهم‌ترین وظایف دانشگا‌هیان و حوزویان است. در این مقاله به بررسی اندیشه‌های ابوریحان بیرونی در حوزه‌های پدیدارشناسی، روش‌شناسی و انسان‌شناسی پرداخته خواهد شد. ابوریحان دانشمندی با سبک و روش ویژه در علوم بود، به‌نحوی که هر عملی را با روش خاص آن علم دنبال می‌کرد. ایشان با ورود به دیار هندوستان توانست افق جدیدی در علوم انسانی بگشاید و مسئلۀ مردم‌شناسی و انسان‌شناسی را با سبک و شیوۀ امروزی دنبال کند. از نظر بیرونی برای رسیدن به هدف به لوازمی همچون دانش زبان، بازدید میدانی، مشاهدۀ مشارکتی، زندگی در بین مردمان مورد مطالعه و غیره نیاز است. البته در گفته‌ها و کتاب‌های وی چنین بیان نشده، اما شیوه و روش ایشان بر پایۀ همین لوازم و اندیشه‌ها به بار نشسته است. ابوریحان بیرونی از هرگونه پیشداوری و ارزشگذاری در انعکاس آرا، عقاید، دین و رسوم هندوان خودداری کرده و تنها به انعکاس آنچه خود آنها بیان می‌کردند، بسنده کرده و عقایدش را در تحقیق دخالت نداده است. حال این مقاله به بررسی ابعاد روش‌شناسی، پدیدارشناسی و انسان‌شناسی از دیدگاه ابوریحان اختصاص یافته است.

سکولاریسم را اغلب "جدایی دین از سیاست" معنا می کنند در حالیکه سکولاریسم معنایی فراتر از آن دارد. در این مقاله ضمن تعریف جامع سکولاریسم و اشاره به پیشینه تاریخی آن، نسبت اسلام و سکولاریسم نیز مورد تامل قرار گرفته است.

مطالعات اجتماعی دین، علی‏رغم اهمیت فراوان آن در ایران، مورد اهتمام کافی قرار نگرفته است. اغلب مطالعات در این زمینه از دو نقیصه بزرگ رنج می‏برند. اولاً، به وجه تمایز و مختصات امر دینی توجه نمی‏شود و اغلب آن را از سنخ سایر پدیده‏های اجتماعی قلمداد می‏کنند. ثانیا، روش‏شناسی به کار رفته در این مطالعات اغلب ماهیت تجربه‏گرایانه دارد؛ زیرا پارادایم اصلی حاکم بر مطالعات دینی در ایران هنوز پارادایم پوزیتویستی واقعیت اجتماعی دورکیم است. این در حالی است که اغلب پدیده‏های دینی، به ویژه دین‏ورزی از نوع توحیدی آن، از ویژگی‏های منحصر به فردی برخوردار است که آن را با سایر پدیده‏های اجتماعی غیر قابل قیاس می‏کند. این نوشتار به بررسی آرای میرچا الیاده می‏پردازد. مطالعات پدیدارشناختی وی تا حدودی از این امتیاز برخوردار است که با تأکید بر استقلال امر دینی، از پارادایم پوزیتویستی مطالعات دینی فاصله می‏گیرد و همین امر می‏تواند الهام‏بخش ما در جهت تلاش برای دست‏یابی به روش‏شناسی متناسب با ویژگی‏ها و مختصات پدیده‏های دینی باشد. نویسنده با رویکرد نظری به مسئله، تبیین مطالعات دینی از منظر غیرپوزیتویستی در آرای میرچا الیاده را هدف اصلی خویش قرار داده است.