جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع تکثرگرایی دینی به‌ویژه در اندیشه جان هیک، یکی از مباحث تأثیرگذار در الهیات و فلسفه دین معاصر است. جان هیک با ارائه نظریه تکثر دینی، معتقد بود که تمامی ادیان بزرگ جهانی به گونه‌ای متفاوت به یک حقیقت غایی پاسخ می‌دهند و این تفاوت‌ها نباید به برتری یا حقانیت مطلق یک دین بر دیگری تعبیر شوند. این دیدگاه، در کنار استقبال گسترده، با نقدهای جدی از سوی متفکران و الهی‌دانان، به‌ویژه در جهان اسلام و ایران، روبرو شده است. متفکران ایرانی، با تکیه بر سنت‌های فلسفی و الهیاتی اسلامی، نقدهای متنوعی بر آرای جان هیک مطرح کرده‌اند که مورد بررسی قرار می گیرد. با وجود تعدد و تنوع این نقدها، هنوز بررسی جامعی که به صحت‌سنجی، طبقه‌بندی، و تحلیل انتقادات متفکران ایرانی بپردازد، به چشم نمی‌خورد. این مسئله از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که برخی نقدها ممکن است ناشی از سوءفهم یا تفاوت در چارچوب‌های مفهومی باشد، در حالی که دیگر نقدها می‌توانند چالش‌های عمیق و قابل‌توجهی برای نظریه تکثرگرایی دینی هیک ایجاد کنند. ازاین‌رو، عدم تحلیل و ارزیابی دقیق این نقدها، باعث می‌شود تصویر جامعی از جایگاه این نظریه در مواجهه با انتقادات متفکران ایرانی به‌دست نیاید. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و صحت‌سنجی نقدهای متفکران ایرانی به نظریه تکثر دینی جان هیک انجام می‌شود. این پژوهش به هیچ عنوان بنا ندارد درباره قوت یا ضعف نظریه تکثرگرایی جان هیک بحث کند یا این نظریه را مورد نقادی قرار دهد.بلکه فقط بررسی وفهم نظریه جان هیک و برداشت متفکران ایرانی ازنظریه جان هیک ودرنهایت اینکه چه فاصله ای میان برداشتهای متفکرین ایرانی با این نظریه وجود دارد مورد بحث است .لذا تلاش داریم این نقدها را طبقه‌بندی کرده و با استفاده از روش‌های تحلیلی و تطبیقی، میزان اعتبار و استحکام آن‌ها را ارزیابی کنیم . نتایج این تحقیق می‌تواند به روشن شدن زوایای کمتر بررسی‌شده نظریه تکثر دینی و میزان انطباق آن با چارچوب‌های فلسفی و الهیاتی متفکران ایرانی کمک کند.

از جمله راه‌های فلسفی برای اثبات عدمی بودن شر آن است که فلاسفه معتقدند، خیر و وجود با یکدیگر نه تنها مساوی بلکه مساوق هستند. به اعتقاد آنها این مساوق بودن وجود و خیر تا آن جایی است که میتوان آن را بدیهی دانست و اصلاً یکی از دلایل اصالت وجود، همین مساوقت خیر و وجود است. منشأ این اعتقاد درباره خیر و وجود به فیلسوفان یونان باستان و مخصوصاً افلاطون و ارسطو بازمیگردد که معتقد هستند وجود و خیر مساوی هستند. به اعتقاد افلاطون فقدان فضیلت خاص یک شی در آن شر است. مثلاً سلامتی، فضیلت بدن است و فقدان آن یعنی بیماری شر است (شر طبیعی) یا خویشتن‌داری، فضیلت نفس است و فقدان آن، یعنی لگام‌گسیختگی شر است (شر اخلاقی) . فضیلت زمین در سکون آن است و عدم این سکون یعنی زلزله شر است (شر طبیعی) بنابراین در یونان باستان شر، منشأ خیر نیست؛ زیرا خیر و وجود نه تنها مساوی بلکه مساوق یکدیگر هستند. اما با وجود این، یکی از کهن‌ترین و عمیق‌ترین چالش‌های فلسفه دین است که از دیرباز ذهن متفکران دینی و فلاسفه را به خود مشغول داشته است. محور بحث در مسأله شر و سؤال اصلی این است که چگونه می‌توان وجود شر در جهان را با وجود خدایی دانا، توانا و مطلقاً خیرخواه سازگار دانست؟ در طول تاریخ، پاسخ‌های گوناگونی به این مسئله داده شده است که هر یک از آنها بر بنیانی خاص در هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی استوار هستند. به عبارت دیگر، مسئله شر یکی از بنیادی‌ترین چالش‌های پیش‌روی اندیشه دینی و فلسفه خداشناسی است. در محور اصلی این مسئله، تعارض ظاهری میان وجود شرور در عالم و وجود خدای دانا، توانا و کاملاً خیرخواه قرار دارد. اگر خداوند، طبق آموزه‌های سنت‌های الهیاتی، خالقی مطلق‌القدرت، مطلق‌العلم و سراسر خیر است، پس چرا شرور طبیعی، اخلاقی، و وجودی در عالم رخ می‌دهند؟ این مسئله که از آن با عنوان "مسئله شر" (Problem of Evil) یاد می‌شود، از دیرباز مورد توجه متفکران الهی، فلاسفه و کلام‌پژوهان در سنت‌های فکری گوناگون، اعم از مسیحیت، اسلام، یهودیت و حتی فلسفه غیرالهی، بوده است. اینکه اگر خداوند واجد صفات مذکور است، به‌نظر می‌رسد که وجود شر در عالم، یا از نبود قدرت او برای جلوگیری از شرور، یا از نبود علم او نسبت به وقوع آن‌ها، یا از فقدان خیرخواهی نسبت به مخلوقات نشأت گرفته باشد. این تعارض ظاهری، آن‌گونه که فلاسفه خداباور نام نهاده‌اند، مسئله شر نامیده می‌شود. تحلیل این مسئله مستلزم بررسی چیستی شر است. شر در معنای عام آن، به هر نوع نقص، رنج، نابسامانی، و فقدان کمال در جهان اطلاق می‌شود. کلمه شر به معنای ناملایم، رنج، ضرر و زیان هم در ادیان و هم در فلسفه به کار رفته است. به اعتقاد استاد مطهری، فیلسوفان مسلمان، معمولاً مسأله شر را در مباحثی که با توحید خداوند مرتبط است و یا در حوزه پاسخ به شبهه ثنویت مبدأ در جهان و یا در موضوع عنایت الهی و یا تعلق اراده خداوند به شرور مطرح می‌کنند (مرتضی مطهری،1352: 213). از دیدگاه لغوی شر به معنای بدی فساد و متضاد خیر است. از نظر بعضی ها شر مفهوم بدیهی است و به تعریف نیاز ندارد بسیاری از فیلسوفان خیر را با وجود و شر را با عدم مساوی میدانند شر امر عدمی است که ذاتی ندارد و آن عدم جوهر یا عدم کمالی از کمالات جوهر است (جوادی آملی، 1384: 86). در کتابهای کلامی و اعتقادی مسلمانان و شیعیان نیز، معمولاً در بحث افعال الهی، بحثی اختصاصی درباره عدل خداوند وجود دارد که در آن به مسئله شر توجه شده است.

مسئله شر به عنوان تعارض منطقی میان باور به خدای قادر مطلق، عالم مطلق، خیرخواه محض و عاشق از یک سو، و وجود شرور و رنج‌های بی‌وجه انسانی از سوی دیگر، از چالش‌های بنیادین فلسفه دین معاصر است. این پژوهش با روش تطبیقی-تحلیلی، به بررسی دو پاسخ مهم به این مسئله می‌پردازد: تئودیسه پرورش روح جان هیک و رویکرد ویلیام هسکر مبتنی بر الهیات گشوده. یافته‌ها نشان می‌دهد که اگرچه هر دو دیدگاه در مواردی همچون رد انکار واقعیت شر، ناکافی دانستن دفاعیه مبتنی بر اختیار به تنهایی، و تأکید بر اراده آزاد و حیات اخروی مشترک هستند، اما تفاوت‌های بنیادین آن‌ها تعیین‌کننده است. فرضیه این تحقیق بر این است که رویکرد ویلیام هسکر در نهایت به دلیل مبانی الهیاتی منسجم‌تر و پاسخ‌دهی واقع‌بینانه‌تر به رنج انسان، ترجیح دارد. این برتری از چند منظر حاصل می‌شود: الهیات گشوده هسکر با محدود کردن علم پیشین الهی به انتخاب‌های آزاد آینده، مسئولیت اخلاقی مستقیم خدا را در قبال شرور خاص رد می‌کند؛ پذیرش امکان وجود رنج‌های بی‌معنای جزئی، با تجربه زیسته انسان‌ها سازگارتر است؛ و تأکید بر نقش فعال و همکارانه خدا و انسان در نبرد با شر و پیروزی نهایی بر آن، تصویر پویاتر و امیدبخش‌تری از رابطه خدا و جهان ارائه می‌دهد. در مقابل، تئودیسه هیک با تکیه بر الهیات سنتی و حاکمیت مطلق الهی، در توجیه رنج‌های خاص بی‌گناهان و تبیین محبت فعال خدا در لحظه وقوع شرور ناموفق‌ است. این تحقیق نشان می‌دهد که اگرچه تئودیسه هیک تلاش ارزشمندی است، اما نظریه هسکر با ترکیب منطق قوی‌تر و نگاه واقع‌بینانه‌تر به شر، پاسخ قانع‌کننده‌تری به مسئله وجودی رنج انسانی ارائه می‌کند و می‌تواند به غنای بحث‌های فلسفه دین معاصر کمک شایانی نماید.

بررسی مسئلۀ شرّ در نظام‌های فلسفی، الاهیاتی و منطقی از دیرباز زمینه ساز مباحثات گسترده‌ای بوده که تا دوران معاصر نیز پاییده است. تبیین نظام احسن نه تنها از دیدگاه متألهان ادیان ابراهیمی بلکه از سوی فیلسوفان یونان باستان نیز صورت گرفته و به تبع آن یکی از حساسّترین و در عین حال پیچیده ترین عناصر بحث یعنی ضرورت تبیین ماهیت شرّ یا امر شرور و نسبت آن با احسن بودن نظام هستی نیز همواره محل مناقشه بوده است. ضرورت این بحث است که زمینۀ نگارش مقالۀ حاضر را با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی میان آرای دو فیلسوف معاصر دینی یعنی جان هیک و الوین پلانتینگا و با هدف شناسایی آرای آنها در باب مفهوم و ماهیت و جایگاه شرور در نظام الهی سبب گشته است. بسط نظری آرای این دو و صورت بندی مفهوم شرّ در میان تفکرات ساختاری آنها نشان می‌دهد که بعضاً این مفهوم صرف نظر از اختلافات دیدگاهی، زمینه-ساز شباهات ساختاری نیز بوده است. جان هیک اعتقاد دارد که شرّ در مقام امری وجودی نه تنها نافی نظام احسن نیست و خصائل دینی خداوند به عنوان منبع علم و قدرت و فیاضیت مطلق را نفی نمی‌کند بلکه اساساً بانیِ تعالی معنوی و فکری انسان در این میان است. در مقابل پلانتینگا با قول بر وجودی بودن شرّ بازسازی ایراد اپیکوری بر وجود الهی که در گفتار منتقدانی همچون جی.ال مکی ظهور یافته را نقد می‌کند و معتقد است که شرّ به منزلۀ فقدان قابلیت در پدیده‌هاست و نه نقصان در فاعلیت الهی.

این اثر عضوی از مجموعه آثار فلسفی انتشارات بلک ول می‌باشد. آثار فلسفی وی که توسط این موسسه ارائه می‌شود، عمده هدفش تشریح و تبیین شاخه‌های عمده فلسفی و مبانی اندیشه‌های فلسفهی هر حوزه می‌باشد. این اثر هم با چنین هدفی به عمده مباحث موجود دین معاصر جهان می‌پردازد و می‌کوشد تحلیلی جامع، روشن و روزآمد از مباحث این حوزه فکر فلسفی ارائه نماید. این اثر شامل ده فصل می‌باشد. این کتاب شامل مقدمه و ده فصل است. در این ده فصل از اعتقادات دینی، اعمال و آداب دینی و تصاویر واقعیت، قدرت الاهی، ماده گرایی، تحصل گرایی و خدا، ارزش ها و کثرت گرایی، قرینه، تجربه و خدا، مساله شرو چشم اندازهای خیر، خدا باوری و طبیعت گرایی بحث شده است.

مسئله شر از جمله مباحث مهم کلامی‌ می‌باشد که برای قرون متمادی همواره محل بحث و واکاوی اندیشمندان با رهیافت‌های مختلف اعتقادی و دینی بوده است. مسئله شر از آنجا که با رهیافت‌های برخی ملحدان در تضاد با وجود خداوند متعال قرار‌ می‌گیرد یا صفات مطلق الهی را تقیید‌ می‌کند، همواره مورد بحث بوده و اندیشمندان مختلفی در جهت دفاع از خداباوری و اوصاف مطلق الهی به بحث و تبیین و همچنین پاسخگویی به شبهات برآمده از مسئله شر پرداخته اند. جان هیک که از اندیمشندان معاصر مسیحی‌ می‌باشد در جهت پاسخگویی به شبهات و براهین خداانکاری افرادی همچون جی. ال. مکی و ویلیام رو در الهیات مسیحی که بر اساس مسئله شر بود، تئودیسه ای را تحت عنوان"تئودیسه پرورش روح" بیان کرد که در دفاع از خداباوری بر اساس اعتقاد مسیحی و تئودیسه ایرنائوسی بود. تئودیسه پرورش روح اگرچه توانست تاحدودی پاسخگوی مناسبی در جهت اثبات وجود خداوند در الهیات مسیحی در جهت رفع شبهات برآمده بر اساس مسئله شر باشد، اما با این وجود با چالش‌ها و تناقضاتی همراه است که خود آن تناقضات در تضاد با اوصاف مطلق الهی قرار‌ می‌گیرند. این پژوهش با رویکردی جامع و با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی و نقد تئودیسه پرروش روح جان هیک بر اساس گزاره‌های کلامی‌ می‌پردازد و برآیند آن، شناسایی تضادها و تناقضات این تئودیسه همانند، شرور گزاف، مسئله تناسخ، نماد زندگی بودن شرور و نقد آن براساس گزاره‌های کلامی‌ می‌باشد.

دین حقیقتی واحد و غیر متکثر می باشد و برخلاف آنچه که پلورالیست های متکثرگرا ادعا کرده اند، در تمام دوران پر فراز و نشیب دعوت انبیاء، یکی بیش نبوده است. این دین هر چند نام های متفاوتی به خودگرفته، اما خاستگاه تعالیم همه ی انبیاء قرار داشته است که در شکل عام آن همان اسلام است. البته حقیقت دین ثابت و اما شرایع متغیر و نامانا بوده اند. این دین و این حقیقت واحد در واپسین سال های عمر پیامبر، به نیابت از همه ی انبیاء و البته به زبان رسول خدا و با معرفی امیرمؤمنان به کمال رسید و نام اسلام را به خود گرفت و ثمره ی آن رضایت و خشنودی خداوند بود. و همین دین است که در آخرالزمان مرزهای زمان و مکان را در خواهد نوردید و به دست توانا و با کفایت مصلح و منجی همه ی دوران به مردم معرفی شده و دین اسلام جهانی خواهد شد.

تجلی نقطه محوری ابن عربی است،تجلی حق دارای مراتبی است .فیض اقدس که مرتبه عدم تعین است و تحدد است مرحله اول تجلی حق است تجلی حق تعالی بر خود این تجلی کاملا یک امر غیبی، فرامادی، فرا زمانی و فراتاریخی است .به عبارت دیگر اولین مرتبه تجلی حق تعالی، ظهور اعیان ثابته است .فیض مقدس، مرتبه دوم تجلی حق تعالی است که تجلی شهودی نیز نامیده شده ،در این مرحله حق در صورت های بی نهایت متکثر در عالم شهادت ظهور پیدا می کند و تجلی می کند.سه نوع تعطیل در سنت غربی و اسلامی لحاظ شده است ، اولی : تعطیل عن المعرفة . دومی :تعطیل عن البیان . سومی : تعطیل ذات عن الصفات .در تفکر هیک تعطیل عن المعرفة موضوعیت محوری دارد چه از لحاظ ادراکات عقلی و چه از لحاظ تجربه دینی انسان نمی تواند به حق فی نفسه آنگونه که هست معرفت پیدا کند . در مقابل در سنت ابن عربی و نظریه تجلی او هر سه نوع تعطیل منتفی و مردود است لذا حق در ذات خود هم قابل شناخت و هم قابل توصیف است و ادراکات عقلی به عنوان مقدمه ای برای شهود حق از اهمیت خاصی برخوردار است .

جان هیک برای تبیین تجربۀ دینی و توجیه باورهای دینی حاصل از آن، از ایدۀ «دیدن به عنوان» ویتگنشتاین، و تعمیم آن به کل تجربه‌های ادراکی و نیز از نظریۀ معرفت‌شناسی کانت و تمایز میان نومن و فنومن بهره جسته است. وی معتقد است که حقیقت فی‌نفسه به کشف و شهود انسانی درنمی‌آید و آن چه افراد بشر تجربه می‌کنند ظهورات و تجلیات حقیقت فی‌نفسه است، نه خود آن. و این ظهور و تجلی ممکن است در قالب یکی از دو مفهوم الوهیت، یعنی «امر متشخص» و «امر نامتشخص » باشد. بنابراین حقیقت فی‌نفسه، واحد و یکتا است اما آگاهی و ادراک جوامع دینی بشری از آن متکثر و متعدد است. علل و ریشه‌های این تعدد و تکثر، پیش‌زمینه‌ها و شرایط و تجارب گوناگونی است که در جوامع مختلف به منصۀ ظهور می‌رسد. هیک تلاش می‌کند ابتدا تنوع تجربه‌های دینی را تبیین و در ادامه معقول و موجه بودن باورهای حاصل از آن را نتیجه بگیرد. بنابراین از نظر هیک تجربۀ دینی، مبنا و اساس دینداری و معرفت دینی است. این تجربه عامل سازندۀ ایمان است، و ایمان دینی نیز اعتقاد به مجموعه‌ای از گزاره‌ها و آموزه‌های دینی نیست، بلکه تجربه‌ای است که بر اثر ارتباط فرد با واقعیت مطلق ظاهر می‌گردد. هم چنین او معناداری و اثبات‌پذیری باورهای دینی را از آن جا ناشی می‌داند که اعتقادات دینی را بازتاب و واکنش تجارب دینی انسان می‌داند. وی معتقد است تجارب دینی مانند سایر تجارب، معنادار و معرفت‌آور هستند. پژوهش حاضر درصدد تحلیل و بررسی دیدگاه جان هیک دربارۀ تجربۀ دینی و معقول و موجه بودن باور حاصل از آن، است.

هر یک از ما آدمیان مجموعه یی از باورها را دارد و به دشواری می توان پذیرفت که همه ی باورها صادق باشند .یکی ازبارزترین نشانه های این موضوع شمار زیاد باورهایی است که همه روزه بر کذب شان توجه می یابیم .این بدان معنا است که در هر مجموعه از باورها احتمال کذب بعضی می رود، در مقام موجود عقلانی ، باید تلاش کنیم تا تنها باورهایی صادق داشته باشیم و این خود نیازمند آن است که به گونه یی باورهای صادق را از باورهای کاذب تشخیص دهیم .کاربست دقایق ، روش ها و روی کردهای معرفت شناسی در خصوص باورها و اعتقادات دینی زمینه ساز معرفت شناسی باور دینی است که البته بی ریشه یابی های تاریخی نیز نیست .پرسش از ماهیت و جای گاه ایمان دینی ،متالهان و فلاسفه را دست کم از نخستین سده های پیدایش مسیحیت به خود مشغول داشته است .این رساله ترجمه بخش معرفت شناسی کتاب تفسیری از دین جان هیک است .در این بخش هیک ابتدا به تبیین معنا و انواع آن می پردازد،از نظر او جهان به لحاظ نظری امری دوپهلو است .وی معتقد است فرد متدین و غیر متدین، معنا یا سرشت زندگی انسانی را به انحای کاملا متفاوتی درک می کنند .هیک در ادامه دین را از منظر واقع گرا و غیر واقع گرا بررسی می نماید .همچنین وی نتیجه می گیرد مردم آگاه بودن شان از وجود داشتن در حضور خدا وزیستن در رابطه یی شخصی از اطلاع دوسویه با خدا را گزارش می کنند.هیک معتقد است باور خداباورانه به مثابه یک باور طبیعی بنیادی است و مطابق اصل آسان باوری سوئین برن ما بر اساس اعتماد به ویژگی واقعی تجربه ی مان زندگی می کنیم زیرا ما چنان ساخته شده ایم که می توانیم تنها بر اساس تجربه ی مان زندگی کنیم.شخص دیندار نیز اگر زندگی را در چارچوب حضور الاهی تجربه کرده باشد، عقلا محق است که اعتقاد داشته باشد که آن چه تجربه کرده، واقعیت دارد .همچنین هیک با استناد به ویلیام جیمز منکر این می شود که امکان متوهمانه بودن تجربه دینی بتواند باور مبتنی بر چنین تجربه یی را غیر عقلانی سازد .وی استدلال بنیادین جیمز را تبدیل به استدلالی برای حق ما به اعتماد به تجربه دینی خودمان می کند و نیز استدلالی که ما را ناگزیر از اعتماد به تجربیات اشخاص بزرگ دینی می سازد