جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مواجهۀ محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه‌های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دورۀ معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به‌ترتیب نمایندۀ رویکرد ‏سنتی و نو‏اندیشانه به قرآن می‌توان دانست، توصیف و مقایسه شده‌است. نتیجۀ نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»، «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت‌پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.

در حکمت متعالیه برخلاف فلسفه ‌‌مشّاء، معارف فلسفی و عرفانی به هم وابسته‌‌اند. اما علامه طباطبایی با بازگشت به روش مشّائی، از معارف عرفانی در فلسفه‌‌اش استفاده نکرد. این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلیِ آراء استاد جوادی آملی، علل این تغییر در مشی علامه را بررسی می‌‌کند و در نهایت روشن می‌‌شود که اولاً معرفت شهودی مادامی که در نفس مکاشِف به‌صورت علم حضوری است، دارای مفهوم نیست و در نتیجه قابلیت استفاده در تعاریف و استدلالات فلسفی را ندارد. ثانیاً معرفت شهودی، یقینی روان‌شناختی است که ضابطه ‌‌منطقی برای اثبات داده‌‌های آن وجود ندارد. بنابراین در فلسفه ‌‌برهان‌‌محور کارآیی ندارد. ثالثاً اگر مکاشِف، آن معارف را در قالب قضیه بیان کند، به دلیل امکان خطا یا شخصی بودن یقینِ حاصل از آن، برای کاربرد در فلسفه باید با برهان اثبات شود تا به یقین واقعی تبدیل شود. اما دراین‌صورت، به‌خاطر تبدیل شدن به معرفت فلسفی حجت است نه به‌خاطر اینکه معرفت شهودی است.

از مباحث مورد توجه قرآن‌پژوهان معاصر، نظریه «وحدت موضوعی سوره‌ها» به منظور نظام‌مند و منسجم جلوه دادن سور قرآن از منظر مفهوم و هدف و معرفی آن‌ها به عنوان یک شخصیت مستقل هدفمند و با اغراضی خاص از جانب متکلمی حکیم است. تفاسیر «المیزان» و «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» با اتخاذ این شیوه، نام خویش را در زمره معتقدان به این نظریه ثبت کرده‌اند. اعتقاد به نظریه «وحدت موضوعی سوره‌ها»، تفاوت خاستگاه فکری و معاصر بودن هر دو مفسر، از جمله مواردی است که لزوم بررسی تطبیقی میان این دو تفسیر را آشکار می‌سازد؛ اهتمام نوشتار حاضر، بررسی رهیافت‌های استدلالی ایشان در نمایان‌سازی این نظریه در سوره یس و واکاوی مشابهت‌ها، نقاط قوت، میزان انطباق و توفیق تفاسیر در بکار بستن نظریه است. نتایج نشان از نقطه‌ تمرکز آنان در توجه‌دهی به واحدهای موضوعی در مسیر غرض‌یابی دارد. تحلیل محتوا و موضوعات کلی سوره یس نیز محور موضوعی «اصول سه‌گانه اعتقادی» را ترسیم می‌کند، که نمایانگر برتری عملکرد علامه طباطبایی در غرض‌یابی و توجه دادن به محور سوره است.

یکی از مباحث مهم پیرامون تفسیر «المیزان» نقش و جایگاه روایات است. دیدگاه اثربخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی در میان سایر نظرات قابل تأمل است. پژوهش پیرامون این دیدگاه به خاطر جایگاه تفسیر علامه طباطبایی و رفع ابهامات پیرامون این تفسیر و روش قرآن به قرآن ضرورت دارد و از این جهت که این دیدگاه مورد تحلیل قرار گرفته و مبانی و شواهد اثربخشی روایات استخراج شده است دارای نوآوری است. یکسان بودن حقیقت ولایت با قرآن از حیث صدق، عدم افتراق قرآن از عترت، مبیّن قرآن بودن اهل بیت، حجیت سنت و بیانات معصومان، عدم دسترسی به بلندای معارف جز مطهرون، نگارش تفسیر«البیان فی الموافقة بین الحدیث والقرآن» قبل از تفسیر «المیزان»، تدریس و تعلیقه بر احادیث «بحار الأنوار»، نگارش تفاسیر موضوعی بر اساس روایات، هماهنگی نظرات علامه با روایات در تفسیر «المیزان» از مهم­ترین مبانی و شواهد اثربخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی(ره) است. مبانی و شواهد ارائه شده نشان از اثربخشی مستقیم و با واسطه روایات بر نظرات تفسیری علامه داشته است.

چگونگي ارادة الهی یکی از مسائل بحث‌برانگیز خداشناسی است كه برغم پذیرش ارادة الهی بعنوان یکی از صفات الهی توسط تمامی اندیشمندان، اختلاف نظرهای بسیاری در تفسیر آن وجود دارد. هدف این مقاله بررسی، مقایسه و ارزیابی آراء خواجه نصیرالدین طوسی، ملاصدرا و علامه طباطبایی در سه بعد معناشناسی، منشأ و هستی‌شناسی ارادة الهی است. خواجه نصیر اراده را عین داعی که همان علم به مصلحت فعل است، میداند و در نتیجه به ارادة ذاتی خداوند معتقد بوده و آن را از صفات ذات میداند. ملاصدرا عینیت حب با اراده را نیز به عینیت علم به مصلحت فعل با اراده اضافه کرده و اراده را صفت ذات قلمداد میکند و روایات وارده از معصومین در صفت فعل بودن اراده را با تغییر معنا و مرتبة آن از معنای قصد انجام فعل و مقام ذات به معنای ایجاد و مرتبة موجودات بالفعل توجیه میکند. اما علامه ‌طباطبایی ارجاع اراده به علم به نظام اصلح را مناقشه‌يي لفظی دانسته و آن را صرفاً نامگذاری قلمداد ميكند. او با ارجاع اراده به هر صفت ذاتی دیگری غیر از علم، مانند حب، مخالف بوده و در نتیجه اراده را نه از صفات ذات بلکه منتزع از مقام فعل و از صفات فعل تلقي ميكند و منشأ انتزاع آن را نفس فعلی که در خارج اتفاق می‌افتد یا حضور علت تامه برای فعل، معرفی میکند. بنظر میرسد تغییر نگاه هستی‌شناسانه به اراده و صفت فعلی دانستن آن توسط علامه در توجیه محذوریتهای عقلی، دقیقتر از صفت ذات دانستن اراده بدون عنایت به تغایر مفهومی میان اراده با علم و حب است که توسط خواجه و ملاصدرا ارائه شده است.

درطول تاریخ یکی از چالش برانگیزترین مباحث در میان متفکران، بحث باور به وجود خدا بوده است. این باور از جهات مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است . با توجه به گسترش معرفت‌شناسی در دوران معاصر، یکی از سوالات مهم درباره باور به وجود خدا این است که آیا این باور دارای اعتبار معرفتی می‌باشد و می‌توان آن را معرفت شمارد یا نه. در پایان‌نامه پیش‌رو درصدد پاسخ به این سوال مهم از دیدگاه فیلسوفی بزرگ از شرق به نام علامه طباطبایی و فیلسوفی ژرف‌نگر از غرب به نام آلوین گلدمن، هستیم. آلوین گلدمن از اندیشمندانی است که سبب ظهور رویکرد برون‌گرایی در معرفت‌شناسی معاصر گردید. او با اتخاذ رویکرد برون‌گرایی و ارائه نظریه اعتمادگرایی فرآیندی، زمینه ای را فراهم کرد تا با تغییر در برخی اندیشه های بنیادین معرفت شناسی، عقلانیت باور به وجود خدا را بیش از پیش به اثبات رساند. در دورانی که استدلال‌های درون‌گرایی مورد مناقشات جدی در میان فیلسوفان مغرب‌زمین قرار گرفته است، ظهور رویکرد برون-گرایی از سوی گلدمن و همفکرانش زمینه را برای ظهور دلایل جدید و متفاوت فراهم گردانیده است. از طرفی با ارائه برهان فطرت از سوی علامه که دارای زمینه‌ای برون-گرایانه است، شرایطی برای همگرایی این دو فیلسوف فراهم گردیده است. زیرا بر اساس برون‌گرایی، شکل‌گیری معرفت از زاویه‌ای است که نقش ذهن و اراده را کم‌رنگ می‌کند و تا حدودی مانند طبیعی‌گرایان تولید معرفت را یک فرآیند کاملا ارگانیک، طبیعی و دور از اراده می-داند. از طرفی بر اساس برهان فطرت، فطرت آدمی به گونه‌ای تنظیم شده که در مواقع خاص به صورت کاملاً طبیعی و خارج از اراده، می‌تواند باورهایی را راجع به خداوند تولید کند. بنابراین، سعی داریم تا با تبیین مبانی هر یک از این دو فیلسوف، مقایسه‌ای بین رویکرد این دو اندیشمند با محوریت عقلانیت باور به وجود خدا را انجام دهیم.

مسئله ربوبیت تشریعی الهی یکی از مسائل بسیار مهم و ارزش مندیست، و در تمام ادیان الهی این بحث مطرح است. دانشمندان اسلامی اعم از فلاسفه، متکلمین و مفسرین در این زمینه بحث‌های مهم را مطرح نموده‌اند. در این رساله دیدگاه یک تن از بزرگترین فیلسوفان و مفسران معاصر، علامه طباطبایی در باره ربوبیت تشریعی الهی مورد بحث قرار گرفته است. ربوبیت تشریعی الهی از نظر ایشان عبارت است از اینکه، خدای متعال از طریق جعل و تشریع قانون راه وروش زندگی سعادت مندانه را به انسان می‌آموزد، علامه در مسئله ربوبیت چهار مبنا دارد، 1، مبنای معرفت شناختی، به نظر علامه اصل معرفت شناختی از راه حس، عقل، شهود و وحی امری ممکن است. 2، مبنای انسان شناختی، و نقش قانون تشریعی الهی در رساندن انسان به کمال و سعادت، از بحث‌های مهم است که علامه مطرح نموده است. 3، مبنای جامعه شناختی، و نقش قانون تشریعی در زندگی اجتماعی بشر. 4، دین شناختی یکی دیگر از مبانی علامه در مسئله ربوبیت تشریعی الهی است. علامه ربوبیت تشریعی را با چند دلیل برای خدای متعال اثبات می‌کند. از قبیل برهان روش عقلاء در قانون گذاری، و شارع به عنوان یک قانون گذار بنای عقلاء را در قانون گذاری، امضا کرده است. برهان خالقیت، صلاحیت قانون گذاری را فقط خالق انسان دارد چونکه تنها او به تمام نیازهای بشر آگاهی دارد. برهان حکمت، قانون گذاری از آن حکیم است. برهان مالکیت، مالک حقیق فقط حق قانون گذاری دارد. برهان هدایت، هدایت کنند خداست پس تنها او برای هدایت انسان قانون جعل می‌کند. برهان فطرت، برهان عدم کفیات عقل و حس برای هدایت بشر. گستره ربوبیت تشریعی الهی، قانون تشریعی الهی تمام مراحل زندگی بشر را شامل می‌شود، هیچ مسئله نیست که برای بشر در این دنیا پیش بیاید مگر اینکه خدای متعال در آن مورد حکم و قانونی دارد.

هدف از این مقاله ارائه تبیینی روش‌شناختی از فرایند تحلیل مفاهیم تربیتی در فلسفه تربیت با رویکرد اسلامی بر مبنای نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی است. تحقیق با روش استنتاجی (تحلیل پیش‌رونده) انجام‌شده است و پس از اشاره به مدعای اصلی نظریه مزبور، به استنتاج دلالت‌های آن، در ارتباط با روش‌شناسی این نوع تحلیل مفهومی می‌پردازد. اهم یافته‌ها: 1- بر اساس نظریه ادراکات اعتباری و تبیین خاص آن از رابطه بین واقعیت‌ها و ارزش‌ها، مفاهیم تربیتی، از نوع اعتباریات مابعدالاجتماع تلقی می‌شوند که فرایند پردازش آن‌ها، در همۀ جوامع بشری به شیوه استدلالی جدل، باملاحظه مجموعه‌ای از واقعیات و حقائق مربوط به نیازها و اغراض و مصالح ناظر به زندگی مطلوب انسان و نیز با توجه به استعدادها و شرایط واقعی تأثیرگذار بر آدمی، در جهت تنظیم و هدایت روابط انسانی دارای اثر نسبتاً پایدار در ابعاد شخصیت دیگران، جعل و ابداع عقلایی می‌شود؛ 2- مفاهیم تربیتی دارای این ویژگی‌ها هستند: اعتباری و هنجاری بودن و درنتیجه عدم امکان اتصاف به صدق و کذب؛ رابطه تولیدی و ضروری نداشتن با قضایای بدیهی و نظری؛ امکان تحول و تغییر و امکان ارتباط روان‌شناختی جعل این نوع مفاهیم با نظر به مجموعه واقعیات و نیازهای وجود انسان؛ 3- اهم ملاک‌های اعتباربخشی این‌گونه مفاهیم عبارت‌اند از: الف- موجه بودن ارزش‌ها و گزاره‌های پشتیبان؛ ب- سازگاری آن‌ها با سایر ارزش‌های مقبول اجتماعی؛ ج- کارآمد بودن این مفاهیم. در نهایت با تأکید بر تمایز میان عناصر ثابت و متغیر در نیازهای بشری و تفکیک نسبیت مفهومی از نسبیت مصداقی، جایگاه ثبات و نسبیت در فرآیند تحلیل مفاهیم تربیتی، مشخص شد.